Emil Zola

Twórca i teoretyk naturalizmu, w praktyce pisarskiej wielki eksperymentator. Pisanie powieści porównywał do doświadczenia naukowego. Poddawał gruntownej analizie procesy społeczne i psychologiczne, badał zależności między ludźmi, starał się odkryć przyczyny przeróżnych zjawisk społecznych i indywidualnych.

Miał dość trudne życie, borykał się z wieloma kłopotami, także materialnymi, w młodości zaznał nawet głodu. Fabuły swoich tekstów często budował na podstawie osobistych doświadczeń. Jest autorem dwudziestotomowego cyklu Rougon-Macquartowie. Historia naturalna i społeczna rodziny za Drugiego Cesarstwa (1870–1893), w którym prezentuje dzieje wielopokoleniowej rodziny i przeróżnych jej odłamów. Do cyklu tego należą najlepsze jego powieści: Nana, Germinal. Pośród bohaterów są przedstawiciele wszystkich stanów społecznych, ale także złodzieje, prostytutki, zbrodniarze. Ich losy prezentowane są z maksymalnym obiektywizmem, choć często w sposób niezwykle poruszający. Szczególne wrażenie robią drastyczne opisy nędzy i upokarzającej egzystencji najbiedniejszych. Zola z całą mocą piętnował niewłaściwe zjawiska społeczne, angażując się także w życie polityczne swoich czasów. Głośny był jego udział w obronie Alfreda Dreyfusa, niesłusznie oskarżonego o szpiegostwo kapitana francuskiego sztabu generalnego.

.

Gustaw Flaubert

Nazywany jest i realistą, i naturalistą. Sam nie uznawał ani jednego, ani drugiego określenia, uważając, że niezależnie od tego, jak się go określa, pisarz winien zawsze przedstawiać prawdę, a w sztuce jest ona możliwa o tyle, o ile artysta stara się o maksymalny obiektywizm, możliwy dzięki konsekwentnej beznamiętności i bezosobowości narratora.

O życiu osobistym Flauberta niewiele wiadomo. Wydaje się, że wiódł egzystencję spokojną, pozbawioną większych wzruszeń, emocjonujących zdarzeń. Zapewne jednak – jak każde ludzkie życie – kryje w sobie ona wiele tajemnic, tyle że (na razie?) nieodkrytych przez biografów. Mimo pozornie beznamiętnej egzystencji bywał Flaubert skandalistą, a to głównie za sprawą tworzonej przez siebie literatury. Po wydaniu Pani Bovary pisarzowi wytoczono proces o niemoralność. Dobrze to charakteryzuje mentalność ówczesnego społeczeństwa, w którym o pewnych sprawach nie wolno było mówić publicznie, choćby były one faktem; dotyczy to na przykład zdrady współmałżonka, ukazanej właśnie w Pani Bovary.

Ważne powieści Gustawa Flauberta:

  • Salambo,
  • Szkoła uczuć,
  • Pani Bovary.

.

Stendhal

Uchodzi za twórcę nowoczesnego realizmu, choć żył w czasach romantyzmu i w jego twórczości odnaleźć można wiele cech romantycznych. Z jednej bowiem strony, jako realista, maluje obraz życia społecznego, z drugiej zaś strony fabuły jego powieści obfitują w różne dramatyczne – i romantyczne! – wydarzenia, pojedynki, zdrady, nieszczęśliwe miłości, a bohaterowie często kreowani są na wzór egotycznych bohaterów romantyzmu. Za życia mało znany, przyćmiewała go sława Balzaka. Pisarz erudyta, znawca sztuki, żył zarazem bardzo intensywnie, aktywnie uczestnicząc w pełnym zamętu życiu politycznym swoich czasów.

Jego powieści zawierają wiele cech autobiograficznych, czasem można je uznać za rodzaj analizy samego siebie. Za największe osiągnięcie Stendhala uchodzi umiejętność ukazywania jednostki pośród zachodzących przemian społecznych, politycznych i gospodarczych.

Powieści Stendhala:

  • Czerwone i czarne,
  • Pustelnia parmeńska,
  • Pamiętnik egotysty.

.

Karol Dickens

Piewca wiktoriańskiej Anglii. Pisał typowe powieści wiktoriańskie: ukazywał ówczesne życie jako zdystansowany, obiektywny narrator. Potępiał zło, krzywdę dzieci, oszustwo, biedę, której zresztą sam zaznał. Tworzył postacie czarno-białe. Jego Scrooge z Opowieści wigilijnej – uosobienie skąpstwa, podobnie jak uroczy jegomość Pickwick, który patronuje jednej z najlepszych angielskich herbat – na dobre zadomowili się w kulturze. Powieści Dickensa cieszyły się w swoim czasie wielką popularnością. Dziś są nieco mniej popularne ze względu na schematyczność osób i akcji, ale wciąż oddają atmosferę Wielkiej Brytanii tamtych lat.

Dzieła Dickensa:

.

Lew Tołstoj

Z pochodzenia rosyjski arystokrata, bardzo zamożny, wyznawał poglądy zupełnie dla jego klasy społecznej niezwykłe. Światopogląd ów, który zaczął się kształtować już w okresie młodości pisarza, z czasem wykrystalizował się w zespół poglądów nazwany tołstoizmem. Mianem tym określa się postawę etyczną, u podstaw której leżą wartości chrześcijańskie, takie jak miłość, dobroć, poświęcenie, a przede wszystkim wyrzeczenie się wszelkiej przemocy, z chęcią zemsty na czele. Postawa ta zakłada indywidualną drogę każdego do wiary i odrzucenie konieczności istnienia instytucji kierujących wiarą, czyli na przykład Cerkwi. Założenia te Tołstoj realizował w życiu i prezentował w literaturze. Wprawdzie w młodości bogaty panicz miał aż nazbyt wiele okazji do korzystania z uciech życia, ale dość szybko zaczął podkreślać, że każdego traktuje jak swego bliźniego.

Preferował prostotę życia i ubioru: nosił chłopską koszulę, sam sobie szył buty, żywił się skromnie. Był także filantropem, wspierał ubogich, a pod koniec życia postanowił rozdać swój majątek chłopom. Energicznie sprzeciwiła się temu rodzina – żona i trzynaścioro dzieci. Osobowość pisarza i jego życie rodzinne stanowią wciąż frapujące zagadnienie dla biografów. Zarówno on, jak i jego żona pisali dzienniki (Tołstoj prawie przez całe życie, po jego śmierci zostały wydane w trzynastu tomach). Skonfrontowanie obu dzienników daje obraz tragicznego braku zrozumienia między małżonkami – wydaje się, że życie rodzinne było dla nich źródłem udręki, choć dla każdego z innych powodów. Nie zmienia to faktu, że i dla swoich współczesnych, i dla późniejszych pokoleń pozostał Tołstoj wzorem etycznym. Sprzyjają temu kreowane przez pisarza postacie literackie, jak Piotr Biezuchow z Wojny i pokoju – rodzaj alter ego autora.

Tematyka twórczości Tołstoja jest niesłychanie rozległa i obejmuje zarówno wielkie, panoramiczne dzieła, prezentujące przełomowe wydarzenia historyczne (Wojna i pokój), opisy przemian ćycia rodzinnego, społecznego, obyczajowego (Anna Karenina), jak i intymne portrety ludzi zmagających się z zawiłościami życia (Śmierć Iwana Ilijcza).

Najważniejsze utwory Lwa Tołstoja:

  • Wojna i pokój,
  • Anna Karenina,
  • Spowiedź,
  • Żywy trup (dramat),
  • Śmierć Iwana Iljicza (opowiadanie).

.

Fiodor Dostojewski

Nazwanie tego pisarza po prostu realistą byłoby niewłaściwym zubożeniem, zaszufladkowaniem. Ta twórczość rozmachem treściowym i formalnym na pewno wyrasta poza swój czas, do dziś jest jedną z najczęściej interpretowanych przez badaczy całego świata. Badaczy interesuje także – obfitujące w tajemnice – życie osobiste pisarza. Tragiczne już od dzieciństwa, kiedy to zmarł jego ojciec, prawdopodobnie zamordowany przez chłopów za okrutne traktowanie. Ubogą młodość Dostojewskiego przerwało kolejne dramatyczne wydarzenie: oskarżono go o udział w antycarskim spisku i skazano na śmierć; wyrok został zamieniony na wieloletnie więzienie dosłownie na chwilę przed jego planowanym wykonaniem. Zarówno to zdarzenie, jak i późniejszy pobyt na katordze wstrząsnęły światopoglądem początkującego pisarza. Po powrocie z katorgi, stale borykając się z kłopotami finansowymi, Dostojewski, najczęściej w gorączkowym pośpiechu, tworzy wiele arcydzieł. Ukazuje w nich jednostki borykające się z problemami etycznymi, społecznymi, religijnymi, szukające własnej drogi pośród zawiłości i niesprawiedliwości życia. Problematykę tych utworów na pewno można określić mianem ponadczasowej – mimo zmiany realiów pozostaje aktualna.

Dopiero jako dojrzały człowiek osiągnął Dostojewski stabilizację życiową, a może nawet szczęście osobiste – głównie za sprawą drugiej żony (pierwsza zmarła). Znacznie od pisarza młodsza Anna otoczyła go opieką i ze zdumiewającym spokojem znosiła jego chimeryczne nastroje, a nawet uleganie groźnemu nałogowi hazardu.

Najważniejsze powieści Fiodora Dostojewskiego:

.

Honoriusz Balzak

Prawdziwy tytan pracy – autor około stu powieści! Krępy, niezbyt urodziwy, objadający się ponad miarę, miał, mimo tych przywar, szalone powodzenie u kobiet. Ożenił się jednak dopiero pod koniec życia, z Polką Eweliną Hańską, swoją wielbicielką, z którą wcześniej wiele lat korespondował. Cieszył się powszechną sympatią, mimo że był trochę snobem (z pochodzenia mieszczanin, sam sobie dodał szlacheckie „de” przed nazwiskiem). Prowadził ekscentryczny tryb życia, pracując nocami, odurzając się litrami kawy, uchodzącej wówczas niemal za narkotyk. Nie miał majątku. Był jednym z pierwszych literatów utrzymujących się z pracy powieściopisarza, choć również – bez powodzenia, niestety – próbował robić interesy, na przykład założywszy drukarnię.

Jest autorem wielkiego przedsięwzięcia literackiego, które zatytułował Komedia ludzka. Zaplanował wielotomowy cykl powieści ukazujących przeróżne losy ludzkie, wszystkie warstwy społeczne i stosunki panujące między nimi, to, jak trudno zdobyć w społeczeństwie pozycję, zachowując się uczciwie i moralnie w świecie, w którym najważniejszą wartością jest pieniądz. Powieści te nazywał studiami, dzieląc je na obyczajowe, filozoficzne i analityczne. Wprawdzie w pełni swego planu nie zrealizował, ale i tak przedstawił obraz współczesnego sobie społeczeństwa imponujący – zarówno jeśli chodzi o rozmiary, jak i o trafność diagnoz.

Balzak pierwszy uznał kobietę dojrzałą za pełnoprawną bohaterkę literacką. Dojrzałą – to znaczy trzydziestoletnią!!! Wedle obowiązujących wówczas norm życie osobiste trzydziestolatki niemalże kończyło się i choć żyć ona mogła jeszcze lat kilkadziesiąt, postrzegana była tylko jako starzejąca się panna, matka lub babka – Balzak przełamał ten stereotyp.

Najważniejsze powieści Balzaka:

  • studia obyczajowe:
    • Ojciec Goriot,
    • Eugenia Grandet,
    • Blaski i nędze życia kurtyzany,
    • Stracone złudzenia;
  • studia filozoficzne:
    • Jaszczur;
  • studia analityczne:
    • Fizjologia małżeństwa.

Zapamiętaj!

  • Powieść według Stendhala – to zwierciadło przechadzające się po gościńcu;
  • powieść według Zoli – to naukowy eksperyment;
  • powieść Dostojewskiego – to utwór polifoniczny (wielogłosowy).

 

Zobacz:

Maturalna wiedza o realizmie

Proza europejskiego realizmu

Realizm – epoka i ponadczasowa metoda twórcza

Tematy literatury realizmu