Motyw vanitas vanitatum z Księgi Koheleta
Księga Koheleta stała się źródłem natchnienia dla wielu poetów, którzy ostrzegali przed zbytnim przywiązaniem do ziemskich wartości takich jak uroda, młodość, bogactwo, władza oraz chętnie ukazywali także marność, krótki czas i znikomą wartość życia na ziemi. Ten motyw (vanitas vanitatum) można znaleźć w wielu utworach barokowych.
- Marność ziemskich wartości podkreśla Mikołaj Sęp-Szarzyński – w życiu czyhają na człowieka „srogi ciemności hetman”, ponadto „(…) świata łakome marności / o nasze pilno czynia zepsowanie”. Życie na ziemi ukazuje jako nędzne i podłe – człowiek skazany jest na ciągłą walkę z samym sobą i na tym upływa mu ziemskie bytowanie.
Do tego dochodzą zaś jeszcze walka z pokusami no i sama (jakże słaba) kondycja człowieka, któremu trudno jest poradzić sobie ze swoją dwoistą naturą. Zapanowanie nad „niskimi” pragnieniami przysparza mu wiele kłopotów i cierpień. Człowiek ukazany jest jako wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie.
- Daniel Naborowski w utworze Cnota grunt wszytkiemu stara się pokazać, że wszystkie (pozornie) przyjemne i dające zadowolenie, radość, chwilowe zapomnienie momenty życia i wartości, o które zabiegamy, są właściwie niczym, tylko cnota i sława, która z niej płynie, żyją wiecznie. Utwór zaczyna się stwierdzeniem, że „Fraszka wszystko na świecie, fraszka z każdej strony!”. Wyliczone są pozorne wartości, do których nie warto przywiązywać większej wagi: zastawiony wspaniale stół, złoto i srebro, piękna żona ze szlachetnego rodu, liczne potomstwo, zaszczyty i urzędy świeckie i duchowne, srebro i złoto, posiadłości ziemskie, gdyż „(…) to wszytko mija, za nic wszytko staje”.
- Recepta na życie zawarta jest w innym utworze Naborowskiego Marność, brzmi ona następująco: Tak żyj na tym świecie, jakby cię nie było.
- Najbardziej znane utwory Naborowskiego dotykające problemu marności i znikomości życia ludzkiego to Krótkość żywota, w którym autor kunsztownie przedstawia charakter życia na ziemi: „Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt, żywot ludzki / słynie”.
Śmierć w oczach poetów barokowych
- Śmierć często pojawia się w poezji barokowej.
- Szczególnym jej piewcą był ksiądz Józef Baka – długo niedoceniany, a ujmujący temat śmierci w sposób oryginalny, groteskowy, niemal turpistyczny. Śmierć w strofach Baki, choć okrutna, nieuchronna, nazywana jest często zdrobniale – tak jakby chciał poeta oswoić się ze śmiercią.
- Hieronim Morsztyn w Światowej rozkoszy ukazuje śmierć i rozkład ciała jako dowód marności i przemijalności ziemskich dóbr, a potrzebę poszukiwania prawdziwych wartości w Bogu.
- Wacław Potocki postrzega śmierć tradycyjnie – z kosą, niedostępną, nieuchronną i punktualną. Przy tym poeci barokowi, tak jak średniowieczni, podkreślali egalitaryzm śmierci – czyli fakt, że dotyczy każdego, bez względu na bogactwo, stanowisko, urodę czy wiek.
Przypomnij sobie obrazy śmierci, jakie stworzyło średniowiecze:
- Rozkładające się zwłoki (Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią).
- Szkielet z kosą (w. XVI, podkreśla egalitaryzm śmierci).
- Danse macabre (taniec śmierci, krąg do którego zaproszeni są wszyscy). Obraz Holbenia – Taniec śmierci.
Uwaga!
W kulcie dla brzydoty i drastycznych opisów poeci barokowi (podobnie jak w średniowiecznych wizjach danse macabre) nie unikali opisu rozkładu ciała.
Zobacz:
Co oznaczają słowa Koheleta – vanitas vanitatum et omnia vanitas
Sonety Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego jako wyraz niepokojów i rozdarcia wewnętrznego człowieka baroku
Motywy przemijania, marności świata i śmierci w literaturze polskiego baroku.