- proza – Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska
- epos – Transakcja wojny chocimskiej Wacława Potockiego
- epistolografia – listy do Marysieńki króla Jana III Sobieskiego
.
Proza
Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska
Jan Chryzostom Pasek herbu Doliwa pochodził z okolic Rawy Mazowieckiej. Żywot żołnierski wiódł przez lat dwanaście. Gdy z wojen powrócił, poślubił leciwą, lecz bogatą wdówkę, obdarzoną sześciorgiem dzieci – ale także dworem w Olszówce. Olszówka staje zatem w szeregu dworków polskich: Czarnolasu, Nagłowic, Soplicowa, Korczyna, Bolimowa.
Typowy przedstawiciel szlachty sarmackiej opowiedział swoje życie w Pamiętnikach. Z pewnością co nieco ujął, tu i ówdzie dodał, i niewątpliwie sobie pochlebiał. Ale zdradził też wiele cech o sobie pośrednio – z tego, co pisze, łatwo wywnioskować, iż autor był niezłym awanturnikiem i pewnym siebie pyszałkiem, może walecznym, ale nietolerancyjnym i bardzo przekonanym o własnej wartości. Nie był zbyt wykształcony, nie był bogaty, za to procesował się o majątki zajadle, był także pozywany przed oblicze sędziego, skazano go nawet na banicję.
Jego życiorys jest dość typowy: wojskowa młodość i ziemiańska dojrzałość. Miał lat dziewiętnaście, gdy zaciągnął się do wojska. Walczył pod Czarnieckim ze Szwedami, w Polsce, a potem w Danii. Brał udział w walkach z Moskwą i Turcją, także w szlacheckich zajazdach. Wiedzę o Sarmacie gawędziarzu uzupełniają… dokumenty sądowe, w których często zapisywano nazwisko Paska.
Za co odpowiadał? Oprócz sporów majątkowych pozwano go za pobicie szlachcica Ajchingera i za najazd na dwór Choteckiego. Wyroku banicji nie wykonano.
Pasek zmarł w kraju, mając około 65 lat.
Dane:
Dzieło dzieli się na dwie części.
- I (lata 1656–1666) – to część wojennej tułaczki i żołnierskiego życia Paska.
- II (lata 1667–1688) – to życie ziemianina, Paska, który osiadł we własnej siedzibie i realizuje wizję życia ziemiańskiego.
Pamiętnik pisał pod koniec życia w latach dziewięćdziesiątych XVII w. Teksty odnalezione w dobie romantyzmu zachwyciły polskich poetów. Opublikowano je w 1836 r. Wywarły wielki wpływ na Henryka Sienkiewicza – a tym samym na Trylogię i powszechne postrzeganie epoki baroku przez Polaków.
Co się dzieje?
- Warte uwagi są te sceny, które przedstawiają mentalność XVII-wiecznego szlachcica – jak choćby rewelacje Paska z pobytu w Danii. Nowości, jakie tam ujrzał Sarmata, zadziwiły go, lecz nie przyszło mu do głowy, że mogą być lepsze niż własne zwyczaje. Spanie nago uznał za skandal. Potrawy duńskie za niegodne – „Polakom tego się jeść nie godzi”. Wynika też z jego relacji, że wojacy nie żałowali sobie tzw. wojennych łupów także z sojuszniczych Dunów.
- Z ziemiańskiego życia Paska znany jest epizod z wydrą Robakiem, tak świetnie wytresowaną, że zaimponowała królowi. Poza tym opiewa gawędziarz wiejskie życie: polowania, hodowlę ptaków, własny ożenek, troski gospodarskie – tak jakby realizował wiejski „żywot człowieka poczciwego” Reja.
Wartości Pamiętników:
- Wyłania się z nich świetny portret szlachcica-Sarmaty. Poznajemy mentalność i typ charakterologiczny. Pasek, oczywiście, zdrowo sobie pochlebia, ale dzięki temu zdradza też cechy negatywne: chełpliwość, zarozumiałość, sobiepaństwo, pychę i chciwość.
- Mogą poszczycić się żywą, barwną narracją; napisane są barwnym językiem, dynamicznym, bogatym w sprawne opisy (np. scen batalistycznych), a także humor. Swego czasu podejrzewano nawet mistyfikację, nie dowierzali XIX-wieczni wielbiciele dzieła, że napisał je ktoś sprzed dwustu lat… Mickiewicz zaś mawiał na swoich wykładach w Collége de France, że mowę Paska można by poprzerywać znakami wskazującymi na gesty. A wielbiciele pana Zagłoby winni wiedzieć, że zacny Onufry wiele cech zawdzięcza właśnie Paskowi.
Gatunek:
Pamiętniki uznaje się za przykład gawędy szlacheckiej – czyli gatunku wywodzącego się z literatury mówionej, który przekłada na pismo opowieść, prowadzoną w osobie pierwszej i kierowaną wprost do odbiorcy – słuchacza. W związku z tym gawęda ma wiele cech mowy: powtórzenia, dygresje, a także sensacyjną fabułę.
Wpływ Pamiętników na literaturę
- Trudno go przecenić. Nie będzie przesady w stwierdzeniu, że bez ich znajomości Sienkiewicz nie napisałby Trylogii. Zachwyca nas bogactwo scen obyczajowych w powieści Sienkiewicza, jego drobiazgowa znajomość siedemnastowiecznej broni i ówczesnych technik walki, a tymczasem wszystko to zawdzięcza Paskowi, u którego co rusz napotykamy z rozmachem kreślone, prawdziwie malarskie – czy może raczej filmowe – sceny batalistyczne.
- Do tradycji Pamiętników nawiązuje też bogata galeria postaci – po sarmacku walecznych i bohaterskich: Longinusa Podbipięty i Jana Skrzetuskiego z Ogniem i mieczem, pojawiającego się w całej Trylogii Michała Wołodyjowskiego. W Potopie pojawia się wódz Paska – Stefan Czarniecki. Prawdziwą esencją sarmatyzmu jest jednak Zagłoba: zadufany w sobie łgarz i mitoman, zawsze skłonny wypić kielicha, mistrz pomysłowych forteli i autor soczystych przekleństw. Ma też, podobnie jak sam Pasek, kilka zalet: jest doskonałym gawędziarzem, szczerze kocha ojczyznę, pozostaje wierny królowi, nienawidzi jego zdrajców i wszystkich, którzy działają na szkodę Rzeczypospolitej.
- Do Pamiętników odsyła też Pan Tadeusz. Tradycję sarmacką odnajdziemy tu w postaciach Sędziego Soplicy, Wojskiego czy wiernego sługi Gerwazego. Ci ludzie, niepozbawieni wad, lecz wyraźnie obdarzeni sympatią poety, są uosobieniem polskości, swojskiej, rodzimej tradycji i strażnikami powoli odchodzącego w przeszłość obyczaju – niestety, już ostatnimi.
Epos
Transakcja wojny chocimskiej Wacława Potockiego
O Transakcji wojny chocimskiej Wacława Potockiego zapamiętaj!
- Jest polskim przykładem XVII-wiecznego eposu.
- Dotyczy wojny z Turkami w 1621 r., ze zwycięską bitwą pod Chocimiem. W zasadzie utwór jest swobodnym przekładem dziennika prowadzonego przez Jakuba Sobieskiego, uczestnika tej wojny oczywiście, a zarazem ojca króla Jana III.
- Opis chwalebnej historii staje się dla autora pretekstem do zestawienia z obecną rzeczywistością. Wyrzuca swoim współczesnym a potomkom bohaterów odejście od ideałów patriotyzmu, rycerstwa, a także gnuśność i zniewieścienie.
- Wskrzesza i propaguje mit sarmacki w jego pozytywnym wymiarze – by wzbudzić uczucia patriotyczne. W tym sensie utwór ma też cechy tyrtejskie.
- Kształtuje i propaguje wzór wodza-Sarmaty, w pozytywnym znaczeniu, a jest nim hetman Jan Karol Chodkiewicz. Charakterystyka bezpośrednia eksponuje cechy takie, jak powaga i dostojeństwo wyglądu, męstwo, mistrzostwo w boju, poczucie misji. Charakterystyka pośrednia rodzi się dzięki mowie Chodkiewicza i budzić ma w Polakach ducha walki. Odwołuje się hetman do tradycji sarmackiej, do najwyższych wartości, do Boga, ojczyzny, do męstwa Polaków. Jest to też popis oratorstwa. Mówca wzrusza, przypomina krzywdy doznane od wroga, kontrastuje portret mężnych Sarmatów z lichymi Turkami.
- W opisie samej bitwy pojawiają się charakterystyczne szczegóły. Można powiedzieć, że spełnia on postulat szokowania odbiorcy. Pełen jest okrucieństwa i obrazów naturalistycznych: „kipią ciepłe wątroby”, „kopije kruszą się w trupach”, „wiązną konie w mięsie”. Jest to zarazem literacka scena batalistyczna.
Klasyczne cechy eposu:
- jest tu inwokacja,
- jest wzór wodza,
- są sceny batalistyczne
- jest realizm szczegółu.
- Nieraz jednak odbiega autor od sztywnego schematu eposu, by prezentować prawdę historyczną.
Uwaga! Źródłem utworu był diariusz bitwy, pisany przez Jakuba Sobieskiego, a dotyczący bitwy z Turkami pod Chocimiem.
Co się dzieje?
- Potocki opisuje rycerską przeszłość Polaków zwyciężających Turków. Dzieło jest bardzo obszerne – liczy kilkaset stron, porusza problem historii stosunków polsko-tureckich, opisuje przygotowania do bitwy, wreszcie samą bitwę pod Chocimiem.
- Podręcznikowe fragmenty zazwyczaj proponują do lektury mowę Chodkiewicza: przykład wyczynu oratorskiego i opis bitwy: mocną scenę batalistyczną. Opis samej bitwy nie szczędzi drastycznych szczegółów. Można powiedzieć, że spełnia postulat szokowania odbiorcy – pełen jest okrucieństwa i naturalizmu. „Kipią ciepłe wątroby”, „kopije kruszą się w trupach”, „wiązną konie w mięsie”, „w łeb, w pierś, w brzuch gdzie się nada, rąbią” itd. Opis jest pełen dynamiki, Potocki zgromadził onomatopeiczne rzeczowniki: trzask, chrzęst, zgrzyt…
Gatunek:
Transakcja wojny chocimskiej to XVII-wieczny epos polski. Łatwo wskazać klasyczne cechy eposu: inwokacja, wzór wodza, mowa przed bitwą, sceny batalistyczne oraz realizm szczegółu. Nieraz odbiega jednak autor od sztywnego schematu eposu na rzecz prezentowania prawdy historycznej.
Gotfryd, albo Jeruzalem wyzwolona (Jeruzalem wyzwolona)
Trochę inny od średniowiecznego jest epos barokowy, wyrosły z ducha barokowych sprzeczności pomiędzy urodą świata, pokusami ciała a ideałem duchowym. Może też w związku z tym bardziej atrakcyjny intelektualnie, mniej schematyczny, znacznie ciekawszy, również pod względem fabularnym.
Gofred, abo Jeruzalem wyzwolona, bo pod takim tytułem ukazała się w polskim przekładzie Jerozolima wyzwolona Torquata Tassa, chociaż napisany dostojną oktawą, strofą przeznaczoną jedynie dla poważnych utworów epickich, utrzymany został w znacznie lżejszej, romansowo-baśniowo-rycerskiej konwencji.
Z tego względu przypomina niekiedy Dzieje Tristana i Izoldy czy niemiecką Pieśń o Nibelungach.
Współistnieją w utworze dwa plany:
- historyczny, opisujący dzieje wyprawy krzyżowej,
- i fantastyczny, będący boskim scenariuszem z jednej strony, a szatańskim z drugiej.
Wyraźnej granicy pomiędzy nimi nie sposób wyznaczyć, albowiem najbardziej nieraz realistycznym elementom świata przedstawionego nadawane są znaczenia mityczne. Dotyczy to składników przestrzeni ziemskiej, po której stąpają rycerze.
- Na przykład las staje się miejscem pobytu dusz skazanych na wieczne potępienie.
- Występują również postaci mityczne, które obdarzone magiczną mocą szkodzą lub pomagają rycerzom w osiągnięciu upragnionego celu.
W tak ukształtowaną przestrzeń wpisani zostają rycerze, ale już nie tak posągowi, niewzruszeni, określeni raz na zawsze, wręcz przeciwnie, pełni wątpliwości, niekiedy bezbronni wobec ziemskich rozkoszy, przyjemności i urody kochanek. Postawieni w sytuacji dramatycznego rozdarcia pomiędzy duszą a pokusami ciała muszą przezwyciężyć w sobie grzeszne namiętności, narzucić myślom i czynom rygoryzm i dyscyplinę po to, by osiągnąć największą nagrodę – prawdę wiary. Bohaterstwo w tym ujęciu staje się więc konsekwencją walki, jaką człowiek toczy z własnymi słabościami, z „szatanem, światem, ciałem” – jakby powiedział Sęp-Szarzyński. W tak zarysowanym świecie, chociaż pełnym sprzeczności, sfera aksjologii jest jednak wyraźnie ustalona.
Epistolografia
Listy Jana Sobieskiego
Epistolografia to sztuka pisania listów. Także rozpowszechniona w baroku. Jak wiemy, do historii przeszły listy króla Jana III do ukochanej Marysieńki. Oczywiście, zupełnie innych informacji dostarczają historykom czy biografom króla, a zupełnie innych badaczom literatury. Przyszłość przyniesie gatunek literacki zwany powieścią w listach – czyli epistolograficzną (np. Cierpienia młodego Wertera).
Naszą uwagę winna zwrócić kunsztowna forma listów króla, wymyślne epitety, jakimi obdarza adresatkę, przenośnie, jakie znajduje dla wyrażenia swoich uczuć. Jest więc Marysieńka „jedyną pociechą duszy”, „jutrzenką”, „żoneczką najśliczniejszą”, „serca królewną”. Od lat jednak bardziej frapują ludzi kulisy królewskiego uczucia niźli niuanse epistolograficznej poetyki.
Dane:
- Listy do Marysieńki Jana Sobieskiego to zbiór listów z prawie dwudziestu lat!
- Jan Sobieski – jako dostojnik, a potem jako król, kierował je do francuskiej damy Marii d’Arquien, po pierwszym mężu Zamojskiej, potem żony Jana III Sobieskiego – królowej Polski.
- Sobieski był jedenaście lat starszy od żony, a gdy się pobierali nie był jeszcze królem.
- Małżeństwo wywołało skandal – Maria Zamojska dopiero co owdowiała.
Wartości:
- Kunsztowna forma listów króla, wymyślne epitety, jakimi obdarza adresatkę, przenośnie, jakie znajduje dla wyrażenia swoich uczuć. Jest więc Marysieńka „jedyną pociechą duszy” i „jutrzenką”, i „żoneczką najśliczniejszą”, „serca królewną”, „pierwszym i ostatnim kochaniem” itd., itp.
- Listy króla są wyśmienitym przykładem sztuki pisania listów (epistolografii) modnej w baroku.
- Są obrazem uczucia, a zatem oryginalną pozycją literatury, którą można przywołać, opracowując temat: „topos miłości”.
- Kilka określeń adresatki wskazuje nie tylko na wielkie uczucie króla, lecz także na barokową metodę poszukiwania jak najefektowniejszych sformułowań. Marysieńka jest tu „złotą panną”, „serca pociechą”, „śliczną dobrodziejką” oraz „najśliczniejszą Marysieńką” itd., itd.
Obok wyznań opisuje król Marysieńce zdarzenia wojenne (np. zwycięstwo nad wezyrem), co automatycznie powoduje, że listy królewskie stają się ważnym dokumentem historycznym.
Epicy
- Jan Chryzostom Pasek – pamiętnikarz
- Wacław Potocki – epos Transakcja wojny chocimskiej
- Jan III Sobieski – epistolografia
Proza polska wieku XVII to przede wszystkim pamiętniki, diariusze i dzienniki. W większości te domorosłe dzieła nie są zbyt wartościowe literacko. Robiono zapisy gawędziarskie, tworzono raptularze, czyli kroniki rodzinne. Odnotowywano urodziny dzieci, śmierć, plony, czasem rodowód. Oprócz tego odnotowywano wszelkie wydarzenia – śmierć króla, nową wojnę.
Jan Chryzostom Pasek
- naczelny pamiętnikarz polskiego baroku,
- typowy przykład polskiego Sarmaty,
- żołnierz pod komendą Stafana Czarnieckiego, uczestnik wojen ze Szwedami, z Rosją, Turcją,
- według własnych relacji: dzielny żołnierz, patriota, człek prawy i świetnie gospodarujący,
- według dokumentów: kłótnik i pieniacz, skazany na banicję, butny, chciwy,
- gospodarz na Olszówce – modelowym dworze szlacheckim,
- skazany na banicję kłótnik, pieniacz, awanturnik,
- twórca obrazu XVII-wiecznej szlachty, daje pośredni i bezpośredni portret szlachcica sarmaty, zaświadcza o jego mentalności. Jego Pamiętniki wpłynęły na pisarzy XIX w., zwłaszcza na Sienkiewicza przy tworzeniu Trylogii i postaci Onufrego Zagłoby.
Zapamiętaj!
Szlachecki dwór to w polskiej literaturze polski dom – ważny temat, ostoja kultury.
Takie ujęcie zapoczątkował Kochanowski sławą Czarnolasu. Kontynuatorem wieszcza okazuje się w baroku Jan Chryzostom Pasek – opisujący życie w swoje Olszówce.
Następne ważne dwory to dziewiętnastowieczne Soplicowo i Korczyn, ich znaki to tradycja, praca zgodna z cyklem przyrody, pochwała natury, temat ojczyzny, spory i sądy sąsiedzkie.
Dwór – symbol Polski szlacheckiej jest tu też obrazem mentalności szlachty i postrzegania swojej wolności.
Mój dom – moja wola, nawet król nie może zagrozić szlacheckiej wolności. Szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie – ta maksymę potwierdza Pasek bezdyskusyjnie.
Typ szlachcica – sarmaty
Literackim portretem Paska będzie Pan Zagłoba z Trylogii Sienkiewicza, ale też bohaterowie Fredry, szlachta soplicowska czy bohaterowie satyr Krasickiego.
Twórcy dziewiętnastowieczni są mniej krytyczni niż ludzie oświecenia. Rysują portret sarmaty pełen sentymentu, tęsknoty za dawną Polską i jej świetnością.
Zapamiętaj!
- Kompozycyjnie Transakcja wojny chocimskiej trzyma się schematu eposu: jest inwokacja, sceny batalistyczne, realizm szczegółu, przemowy wodza, podniosły styl.
- Głównym bohaterem, wzorcem sarmaty, a także osobą, która wskrzesza w swoich przemowach sarmacki mit, jest hetman Karol Chodkiewicz.
- Epatuje, w zgodzie z barokową stylistyką, brzydotą, np. wstrząsający, naturalistyczny opis pola bitwy, „krew się zsiadła na ziemi galaretą trzęsie”.
- Celem relacji z bitwy jest propagowanie ideałów patriotycznych, miłości ojczyzny i dumy ze świetnej przeszłości sarmatów.
Zestaw reform koniecznych według poezji Wacława Potockiego
- Uporządkować prawo w Polsce.
- Bronić wolności wyznania.
- Znieść liberum veto.
- Sprawiedliwość wobec chłopów; także chrześcijan.
- Powrócić do dawnych rycerskich ideałów i stosować je w życiu i walce.
- O ojczyźnie, a nie o własnych majątkach i wygodzie myśleć.
- Skończyć z opilstwem, ospałością i pychą – zwłaszcza w dobie wojny.
- Rozrzutność, snobizm, pychę i wystawność zamienić na datki dla kraju.
- Widział więc anarchię, fanatyzm, nietolerancję, pychę, pieniactwo itd. Zapewne taka była Rzeczpospolita siedemnastego wieku. Patriotyczna, waleczna, jak chciał Sienkiewicz, pewnie też.
Zobacz:
Sarmatyzm w utworach Jana Chryzostoma Paska i Wacława Potockiego.
Udowodnij, że Transakcja wojny chocimskiej Potockiego jest eposem.
Jakie morały i pouczenia zawarł Wacław Potocki w swojej twórczości?