Powieść – co to za gatunek?
Powieść – to gatunek należący do epiki, prozatorski, obszerny, prezentujący świat i zdarzenia dotyczące bohaterów. Cechą powieści jest obecność narratora i świata przedstawionego.
W świecie powieści rozgrywa się fabuła, określone są czas i przestrzeń, wyznaczeni bohaterowie główni i poboczni. Powieść może opowiadać o zwykłych ludziach i zdarzeniach prawdopodobnych, ale także o fantastycznych lub wyobrażonych.
Jak to było
- Powieść kształtuje się jako nowożytny i popularny gatunek w XVIII wieku. Jej twórcy biorą wzór z Cervantesa ale tworzą po swojemu gatunek, który będzie królował niepodzielnie aż po dziś! Dzieje się tak głównie za sprawą pisarzy angielskich, którzy właśnie w oświeceniu napisali znakomite książki, takie jak Przypadki Robinsona Crusoe, Podróże Guliwera czy Historia życia Toma Jonesa.
- Właśnie w XVIII wieku europejscy czytelnicy, poznawszy te utwory, zrozumieli, czym może być czytanie literatury. Mogli czytać o sobie i o swoim świecie. Zapragnęli więcej rozrywki tego typu, a oznaczało to kres eposu, zmierzch romansu – za to błyskawiczną karierę powieści.
- Powieść stała modna w oświeceniu, ale się w nim nie narodziła. Wywodzi się z wcześniejszych doświadczeń prozatorskich, a należą do nich pisane od wieków: pamiętniki, listy, romanse rycerskie. Do tego wciąż funkcjonował epos. Owe gatunki po prostu się zużyły i zestarzały, epos opiewał tylko dzielnych herosów i bogów, romans rycerzy, a nowoczesne życie było zupełnie inne. Wiek XVII zabłysnął powieścią Cervantesa Don Kichot – i to już zapowiadało karierę tego gatunku.
- O konstrukcji tych powieści warto zapamiętać, że twórcy ich lubili przyjmować za oś budującą akcji motyw podróży. Pisano też najpierw w 1 osobie, jakby w imieniu głównego bohatera (pozostałość po pamiętnikarstwie).
Uwaga! Narracja 3-osobowa wykształci się później.
- W XVIII w. powieść zdominuje temat podróży. Dlatego, że XVIII -wieczni ludzie zaznali już przyjemności podróżowania, wyprawy stały się mniej niebezpieczne, drogi lepsze. Opowieści podróżników pobudzały wyobraźnię – ich spisane przygody dawały wiedzę o dalekim świecie. Niekoniecznie rzetelną – pisarze niekiedy puszczali wodze fantazji.
- Rozwój powieści w XIX w. osiągnie apogeum, w XX zaś nadejdzie czas awangardowych modyfikacji!
.
Ważne nazwiska
- Daniel Defoe – najbardziej znany jest dzięki książce pt. Robinson Crusoe. Losy rozbitka odizolowanego od cywilizacji, przygód na samotnej wyspie, umiejętności przeżycia w dzikich warunkach, spotkanie z Piętaszkiem – to dość popularna historia, rozpropagowana też dzięki ekranizacjom. Motyw rozbitka i robinsonady został zresztą chętnie podjęty przez twórców powieści przygodowej, a potem filmu (np. przez Verne’a). Warto jednak wiedzieć, że wersja Robinsona dla młodzieży jest mocno ocenzurowana i okrojona – eksponuje egzotykę, przygodę, przyjaźń, tymczasem bohater Defoe’a jest fanatyczny, los swój uznaje za pokutę, a Piętaszka za niewolnika. Pierwowzorem Robinsona był niejaki żeglarz Selkirk, który przebywał na samotnej wyspie sześć lat.
- Jonathan Swift pozostawił Podróże Guliwera – opowieść o wyprawach podróżnika do krain… niesamowitych. Do Cesarstwa Liliputu (kraju maleńkich ludzi), do królestwa Brobbinsans – ziemi olbrzymów, czy do utopijnego, sprawiedliwego państwa Honhnhmów – koni. Podróże Guliwera także zostały okrojone (z pikantniejszych fragmentów) i także trafiły na ,,młodzieżową półkę”. Tymczasem badacze widzą w nim prekursora prozy współczesnej: groteski, parodii, pisarze s –f dzieło fantastyki, a sam Swift zamierzał w taki sposób dokonać krytyki współczesnego sobie społeczeństwa, co mu się zresztą udało. W końcu życia dotknięty chorobą psychiczną uznawał swoje podróże za rzeczywistość i wolał podobno przebywać w towarzystwie koni niż ludzi. Pytanie tylko – czy to objaw szaleństwa?
- Henry Fielding znany jest głównie jako autor Historii życia Toma Jonesa. Historia to obszerna, pełna przygód, komplikacji zanim dojdzie do upragnionego finału – oczywiście: ślubu z ukochaną Zofią. Tej powieści zawdzięczamy panoramę osiemnastowiecznej Anglii, portrety dam i lordów, żołnierzy i służących. Fabuła obfituje w zagadki i zaskakujące zakręty, Tom Jones nie jest bynajmniej postacią do znudzenia kryształową, a utwór można zaliczyć także do ,,powieści drogi”.
- Laurence Sterne zabłysnął Podróżą sentymentalną. Upodobali ją sobie romantycy – ze względu na luźną kompozycję, liczne dygresje – i, oczywiście, ze względu na ,,sensorium świata”, czyli istotę uczucia i jego rolę. I po raz kolejny osią fabularną jest tu motyw wędrówki – wyraźnie dominujący w angielskiej powieści osiemnastowiecznej.
.
Ważne nazwiska
- Daniel Defoe,
- Jonathan Swift,
- Henry Fielding
- Laurence Sterne.
Rodzaje powieści w XVIII wieku
- powieść podróżnicza (Podróże Guliwera Swifta i Kubuś Fatalista i jego pan Diderota),
- powieść+pamiętnik (Dziennik roku zarazy Defoe, książka, która zainspirowała Camusa, autora Dżumy),
- powieść przygodowa (Historia życia Toma Jonesa Fieldinga),
- powieść w listach (Julia, czyli Nowa Heloiza Rousseau),
- powieść gotycka (czarny romans, np. Zamczysko w Otranto Walpole’a),
- powieść sternowska (Podróż sentymentalna Sterne’a),
- robinsonada (odmiana powieści podróżniczej: Przypadki Robinsona Crusoe Defoe).
Zapamiętaj!
- Za pierwszą nowoczesną powieść, w której bohaterem mógł być osiemnastowieczny młodzieniec, uznano Przypadki Robinsona Crusoe pióra Daniela Defoe.
- Od razu odnotuj: oświecenie jest epoką, w której powieść pojawia się w Polsce. Jest to dzieło Ignacego Krasickiego pt. Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki.
- Najsłynniejszą maksymę o powieści stworzy Stendhal, pisarz wieku XIX – doby całkowitej dominacji powieści: „Powieść to zwierciadło przechadzające się po gościńcu”.
Zobacz:
Guliwer, Doświadczyński, Robinson – bohaterowie powieści XVIII w.