Psychoanaliza (freudyzm) – od nazwiska twórcy Zygmunta Freuda.
Freud zadał podstawowe pytanie: Co jest przyczyną lęków, nerwic, nierównowagi człowieka? Jak do nich dotrzeć? Gdzie tkwią?
Odpowiedź Freuda: nie wszystko człowiek sobie uświadamia. Usiłował poprzez hipnozę, analizę snów, skojarzeń, a nawet pomyłek językowych pacjenta znaleźć przyczynę, która powoduje chorobę.
Odkrył, że psychika ludzka posiada 3 pokłady:
- Ego (jaźń) – to warstwa powierzchniowa, „reprezentacyjna”, kierowana rozumną myślą i uzależniona od wymogów społecznych. Tylko ego jest warstwą, której jesteśmy świadomi.
- Id – to zbiór popędów i pożądań, które tkwią w człowieku, choć on sobie tego nie uświadamia. To np. instynkt seksualny, żywioł, który nie podlega rozumowi i który trzeba ujarzmiać. Jest to sfera podświadomości.
- Superego – to inna sfera nieświadomości ludzkiej ograniczająca Id. Strefa zakodowanego w psychice człowieka wzorca wymogów, norm kulturowych, tradycyjnych i religijnych, w jakiej nas wychowano.
Między id a superego – czyli między instynktem a ideałem tworzy się napięcie, które powoduje wiele stresów, a nawet chorób psychicznych. Kompleksy i lęki biorą się z konfliktów pomiędzy sferami psychiki: na przykład przez tłumienie id. Przyczyny tkwią zatem w nieświadomych strefach ludzkiej psychiki.
Jak do nich dotrzeć?
Przez hipnozę, badanie snów, pomyłek. Psychoanaliza była przecież sposobem leczenia – poszukiwaniem konfliktu psychicznego po to, by go ujawnić, a przez uświadomienie – zlikwidować.
Wpływ psychoanalizy na sztukę i literaturę był niebagatelny.
- Pochodną psychoanalizy jest przecież surrealizm, powstała też psychoanalityczna teoria interpretowania literatury.
- Uczeń Freuda – Jung wprowadził pojęcie archetypów, których magazynem jest literatura i sztuka.
- Poza tym Freud widział w artystycznej działalności człowieka pewną sublimację pożądań i popędów tłumionych w świecie przyjętych norm i obyczajów.
Twórcy tej koncepcji filozoficznej Martin Heidegger, Jean Paul Sartre, Albert Camus uznali za pewnik egzystencję człowieka. To, że człowiek istnieje, to fak, ale dlaczego, po co, jak i do kiedy – już nie wiadomo. Stąd nasze lęki egzystencjalne (przed życiem i przed śmiercią, przed nieszczęściem itp.), stąd niewątpliwa wolność człowieka, ale wolność, która oznacza samotność i zawieszenie w kosmosie. Ciągłe poczucie zagrożeń, trwoga, samotność sprawiają, że życie ludzkie staje się absurdem, że każdy człowiek egzystuje oddzielnie i nigdy nie pozna prawdy o drugim człowieku.
Wpływ nurtu na literaturę był oczywiście ogromny, widać to nawet po randze reprezentantów nurtu w literaturze, takich jak Sartre lub Camus.
Katastrofizm
Znany już wcześniej, przybrał na sile jako odrębna historiozofia, odkąd Oswald Spengler wydał książkę pt. Zmierzch Zachodu. Książka zrobiła zawrotną karierę. Głosiła swoistą teorię narodzin, rozwoju i zmierzchu kultur – w tym naszej, europejskiej. Oto wg Spenglera Europa chyli się ku upadkowi – a jest to przeczucie katastrofy, kresu cywilizacji, a więc katastrofizm. Odczują go twórcy literatury, widoczny będzie także w poezji.
Pragmatyzm
To z kolei bardziej „przyziemny” prąd filozofii, który preferował praktyczny sposób myślenia i działania. Według wyznawców pragmatyzmu – m.in. Williama Jamesa – nauka, poznanie i działanie powinny mieć czysto praktyczny, przydatny charakter.
Ważne terminy
- Archetypy – prawzorce, pradawne obrazy, wyobrażenia, wzory postaw zakodowane w podświadomości zbiorowej, nie tylko pojedynczego człowieka, a całych społeczeństw. Przykładem może być miłość macierzyńska, mit ojca, lęk przed śmiercią itp.
- Introspekcja – „wgląd do wewnątrz”. Analiza stanów psychicznych, wnętrza postaci i jej przemyśleń. Introspekcję stosują pisarze w powieściach psychologicznych, jest obecna w literaturze powstałej z inspiracji psychoanalizą. Behawioryści odrzucają tę metodę, skupiają się tylko na obserwacji i opisie zachowań zewnętrznych.
- Surrealizm
Surrealizm sięga do obrazów snu i podświadomości, do wizji i halucynacji – by czynić je materią literatury. W poezji zaznaczył się wykorzystaniem gry skojarzeń, strofami złożonymi ze swobodnie kojarzonych słów.
Reprezentanci:- André Breton, autor manifestu tego nurtu i opowiadań (Pola magnetyczne),
- Antonin Artaud (choć bardziej znany jest jako twórca teatru okrucieństwa),
- Louis Aragon (powieść Wieśniak paryski),
- Salvador Dali w malarstwie.
.
Prądy myślowe, które wpłynęły na kształt literatury
Zygmunt Freud
- Pomysł, że nieświadome strefy psychiki człowieka są równie ważne jak świadomość, zrewolucjonizował kulturę XX wieku.
- Nurt pochodzący od psychoanalizy – nadrealizm.
John Watson
- Nurt w psychologii, który każe badać człowieka tylko na podstawie zewnętrznych obserwacji.
- Te bowiem są dostępne badaniom, a w głąb psychiki drugiego człowieka zajrzeć nie można.
- Proza Hemingwaya.
Martin Heidegger,
Jean Paul Sartre
- Nurt w filozofii XX wieku sięga korzeniami aż do Pascala i jego metaforycznej trzciny na wietrze – czyli kruchego człowieka w kosmosie.
- Jedno tylko jest pewne – że egzystujemy. Jesteśmy wolni, ale samotni; tragiczni ze swoją niewiedzą o wszechświecie
- Proza egzystencjalistów(Kafka Proces).
Oswald Spengler
- Modna myśl historiozoficzna o rozwoju, szczycie i upadku kultur. Autor przewidywał rychły upadek europejskiej cywilizacji – katastrofę.
- Motywy w poezji (Miłosz).
Zobacz:
Wymień i krótko scharakteryzuj tendencje w filozofii Europy XX-lecia międzywojennego.