Przystępujesz do analizy i interpretacji wiersza. Co trzeba zauważyć?

Oto stałe elementy wiersza:

  • autor wiersza,
  • tytuł,
  • gatunek,
  • podmiot liryczny,
  • kontekst kulturowy i kontekst historyczny utworu,
  • motyw główny,
  • budowa utworu,
  • środki stylistyczne.

 

Tytuł wiersza

Interpretowanie wiersza zacznij właśnie od tytułu!
Jest ważną częścią utworu – to jakby jego wizytówka. Czasami poeci z niego rezygnują, ale zdarza się to rzadko i samo w sobie też może być faktem wartym interpretowania. W tytule możemy znaleźć wiele cennych informacji.

  • Najczęściej o tym, co jest tematem wiersza, np.:
    O czym myśli dziewczyna na lekcji gramatyki języka polskiego;
    Rozważania o problemie narodu.
  • Może określać:
    • podmiot liryczny (Monolog Kasandry),
    • czas,
    • miejsce (Muzeum)
    • bohatera lirycznego.
  • W tytule czasem pojawia się:
    • gatunek literacki (np. Hymn)
    • albo adresat wypowiedzi lirycznej (Moja wierna mowo, Do młodej lipy).
  • Możemy tam znaleźć także aluzję literacką (Smutno mi, Boże).
  • Może mieć kształt pytania (Kto da świadectwo tym czasom?) – wówczas w tekście szukamy na nie odpowiedzi.

 

Kontekst wiersza

Jakie znaczenie w interpretacji wiersza ma kontekst?
Ogromne! Pozwala lepiej zrozumieć utwór, dokładniej odczytać zawarte w nim sensy. Wskazanie właściwego kontekstu to między innymi umiejętność powiązania wiersza z innymi tekstami kultury. Żaden utwór nie powstaje w próżni – coś było inspiracją dla autora, coś wpłynęło na jego myśli i sposób ich wyrażenia. Zadaniem czytelnika jest dotarcie do tych doświadczeń. Ale nie tylko. Wiele czynników wpływa także na odbiorcę, gdy odnajduje w wierszu takie a nie inne treści. Interpretacja wiersza jest w jakimś stopniu zapisem także własnych doświadczeń.

  • Nie omijaj biografii poety!
    Bywa pożytecznym kontekstem, choć nie można go nadużywać. Nie wszędzie trzeba od razu widzieć osobiste doświadczenia artysty. Zdarza się jednak, ze w utworze pojawiają się bardzo wyraźne odwołania. Wiersz Mickiewicza zatytułowany Do M*** wymaga przypomnienia Maryli Wereszczakówny. Jeśli nic o niej nie wiesz, pominiesz ważny trop interpretacyjny. Inni autorzy, których należałoby znać lepiej: Kochanowski, Słowacki, Norwid, Baczyński, Tuwim. Ze współczesnych: Herbert, Szymborska, Miłosz.
  • Ważne są także inne utwory danego autora.
    Pomyśl, czy możliwe byłoby pełne odczytanie Trenów, gdybyś nic nie wiedział o wcześniejszych poglądach Kochanowskiego. Poznając kolejnych pisarzy, zwracaj uwagę na przemiany poetyki czy postawy życiowej, spróbuj wyszukać ich przyczyny. Lista nazwisk – taka sama jak w punkcie 1.
  • Szukając kontekstów, przyglądaj się uważnie zarówno treści, jak i formie.
    W treści może łatwiej je znaleźć. Czasem jednak ciekawsze rzeczy kryje forma.
    Zapamiętaj! Nie wolno oddzielać treści od formy! To, co się mówi, jest ściśle związane z tym, jak się mówi.
  • Ważny jest związek utworu z epoką, w której powstał.
    Przydaje się znajomość światopoglądu i estetyki, najważniejszych dzieł – nie tylko literackich! – tego czasu. Pamiętaj, że niektórzy poeci celowo odchodzą od poetyki typowej dla swoich czasów.
  • Zwracaj uwagę na tradycję literacką.
    • Nie pomijaj zwłaszcza grecko-rzymskiej i biblijnej, z którymi mamy do czynienia najczęściej.
    • W Piśmie Świętym zwróć uwagę na język i sposób obrazowania.
    • Pamiętaj, że w literaturze polskiej często pojawiają się odwołania do Jana Kochanowskiego i tradycji romantycznej.
    • Miej w pamięci najważniejszych pisarzy i filozofów oraz najważniejsze utwory z wszystkich epok.
    • Ważna jest znajomość bohaterów literackich, np. Don Kichota, Hamleta, Szwejka.
  • Kojarz interpretowany utwór z różnymi tekstami kultury.
    Muzyka, film, teatr, malarstwo, rzeźba – to nieocenione źródła pomysłów interpretacyjnych. Nie rezygnuj ze śmiałych skojarzeń! Możesz odwoływać się np. do nauki. Biologia, geografia czy fizyka mogą zawierać treści, które artysta wzbogaca poezją. Ciekawe bywa też przywoływanie przykładów z życia, choć w tym wypadku należałoby zachować ostrożność. Interpretacji erotyku nie musi towarzyszyć… streszczenie historii Twoich ostatnich związków.


Utwór możesz powiązać:

  • Z innymi tekstami literackimi – nie sposób mówić o Odprawie posłów greckich bez odwołania się do starożytnego mitu czy, jeszcze lepiej, do Iliady Homera.
    • Zastanów się, w jakich znanych Ci utworach występuje podobny motyw czy spojrzenie na dany problem, w jakich jest to spojrzenie odmienne.
    • Zwróć uwagę zwłaszcza na inne wiersze danego autora (jeśli wiesz o nim coś więcej) – czy omawiany utwór jest do nich podobny? A może jest dowodem zmiany w poglądach poety? Na przykład interpretując utwór Baczyńskiego, powinieneś przypomnieć sobie inne wiersze tego autora, a także teksty innych przedstawicieli pokolenia Kolumbów.
  • Z historią – jak omawiać twórczość Baczyńskiego bez powiązania jego poezji z II wojną światową lub patriotyczne wiersze romantyków bez wspomnienia o zaborach? Nie chodzi tu oczywiście o dokładny wykład historyczny, ale o powiązanie utworu z epoką, w której powstał, czy z wydarzeniami łączącymi się z jego treścią.
  • Z kierunkami artystycznymi i innymi dziedzinami sztuki (np. malarstwem czy muzyką) – tu dobrym przykładem mogą być liryki tatrzańskie Przerwy-Tetmajera, które powinny zostać powiązane z malarstwem impresjonistycznym. Znajomość różnorodnych tekstów kultury przydaje się zresztą także przy innych typach tematów.
  • Z filozofią – sprawdź, czy wiersz wiąże się z typowymi dla jego epoki poglądami filozoficznymi (np. utwór młodopolski może łączyć się z filozofią dekadencką). Koniecznie powtórz wiadomości o najważniejszych myślicielach i ich teoriach. To niezbędne dla wykształconego człowieka!
  • Z biografią autora – tego kontekstu nie nadużywaj. Nie w każdym miejscu poeta mówi o sobie i swoim życiu, nie wszystko da się w ten sposób wytłumaczyć. Czasem jednak informacje biograficzne pomagają w pełnym zrozumieniu tekstu.
  • Z życiem – powiązanie wiersza z przypadkami otaczającego Cię świata może być cenne, nie powinno jednak przybierać kształtu opowieści o losach koleżanki czy znanego piosenkarza.


Podmiot liryczny

Jak znaleźć i określić podmiot liryczny w wierszu?

  • Podmiot liryczny to fikcyjna osoba, która wypowiada w utworze lirycznym swoje uczucia, refleksje, poglądy. Bywa poetą, patriotą, kochankiem…
  • Zdarza się, ze w wierszu podmiot liryczny podlega przemianom, np. w pierwszej części Testamentu mojego Juliusza Słowackiego mówi zwykły człowiek, który podsumowuje swoje życie, w drugiej – wieszcz do narodu.
  • Nie w każdym wypadku podmiot liryczny można utożsamiać z autorem! Czasem w utworze znajdziemy wyraźne wskazówki pozwalające na taki wniosek, np. fakty z biografii poety. Oczywiście to, o czym mówi wiersz, zawsze jest związane z doświadczeniami i poglądami autora, ale nie zawsze on sam się ujawnia. W liryce maski czy liryce roli podmiotem lirycznym jest jakaś fikcyjna osoba. Na przykład Tren Fortynbrasa Zbigniewa Herberta jest przemową wodza Fortynbrasa do zabitego Hamleta.
  • Gdy „ja” liryczne w większym lub mniejszym stopniu się ukrywa, mamy do czynienia z liryką pośrednią. Może ona mieć różne odmiany.
    • W liryce opisowej podmiot liryczny może ukryć swe przeżycia np. w opisie przyrody (przykład: Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach Jana Kasprowicza).
    • W liryce sytuacyjnej pojawiają się bohater liryczny, sceny, fabuła. Podmiot liryczny przypomina wówczas narratora opowiadającego jakąś historię (przykład: Ballady i romanse Władysława Broniewskiego).
  • Łatwiej zauważyć podmiot liryczny w wypadku liryki bezpośredniej, gdy przedstawia swoje uczucia i poglądy, występując w pierwszej osobie. Należy wówczas zanalizować formy czasowników i zaimków: słyszę, szedłem, mnie, ja.
  • Zdarza się, że podmiotem lirycznym jest cała grupa ludzi (podmiot zbiorowy) – naród, pokolenie (przykłady: Rota Konopnickiej, Pokolenie Baczyńskiego). Wówczas znajdziemy formy liczby mnogiej: zrobimy, czekamy, my, nas.

Ważna uwaga:
Sprawdź, czy w wiersz nie jest także wpisany adresat. Oprócz „ja” lirycznego może pojawić się też „ty” liryczne (liryka inwokacyjna). Adresatem najczęściej bywa jednostka (przykład: Przy okrągłym stole Juliana Tuwima), ale może też być jakaś zbiorowość (przykład: Do towarzyszy broni Władysława Broniewskiego). W określaniu znów pomaga analizowanie form czasowników (zrób, spojrzyjcie), zaimków (ty, ciebie, wam), rzeczowników (formy wołacza: matko, Polacy).


Kompozycja

Na co powinno się zwrócić uwagę, badając kompozycję tekstu?
Kompozycja to układ treści, uporządkowanie jej. Co wynika z wybranej przez autora kolejności obrazów, przykładów? Na jakie części można podzielić tekst? Takie pytania powinny towarzyszyć uważnej lekturze tekstu.

Zwróć uwagę na pewne szczególne miejsca:

  • Tytuł – właśnie w nim często pojawia się problem, jaki rozważany będzie w tekście. Tytuł jest niekiedy metaforą, bywa zaskakujący, kontrowersyjny – ma przecież być wizytówką, zachęcać do przeczytania.
  • Początek – czasem tekst rozpoczyna się jakąś ogólną tezą, która dalej będzie udowadniana. Pytaniom o pierwszy akapit z reguły towarzyszy w teście taki model odpowiedzi: pełni funkcję wprowadzenia. W tym miejscu czasem pojawia się konkretny przykład, który doprowadzi do podanej później refleksji.
  • Zakończenie – naturalne miejsce na podsumowanie rozważań. Czasem wyrazista pointa. Często pojawiają się tam myśli pomagające w ustaleniu, co było zamiarem autora.

Ważną kwestią, jeśli idzie o kompozycję, jest relacja między kolejnymi cząstkami kompozycyjnymi: czy to będą obrazy poetyckie, czy akapity analizowanego eseju. Jest kilka możliwości:

  • jeden może być zapowiedzią czy rozwinięciem treści drugiego, czasem pointować jego myśli;
  • mogą być zestawione na zasadzie kontrastu (mieć sprzeczną treść);
  • ich sensy mogą nie łączyć się ze sobą.

Pamiętaj: W tekstach można zazwyczaj wyodrębnić jakieś wyraźne cząstki: tekst prozatorski podzielony jest na akapity, wiersz – na strofy. Zbadaj powód takiego, a nie innego podziału. Czy eksponuje on kolejne myśli? A może podział na części treściowe jest zupełnie inny?
Naprawdę istotne jest właśnie zauważenie kolejnych obrazów, czyli pewnych całostek w treści tekstu. Zastanów się:

  • W którym miejscu ujawnia się ten, kto mówi.
    • W prozie niekoniecznie musi być cały czas ukryty, zwłaszcza esej z założenia ma być zapisem subiektywnych opinii.
    • W wierszu podmiot liryczny nie zawsze pojawia się od razu w pierwszej zwrotce.
  • Jakie są czasy i liczby gramatyczne.
    Przyczyną wewnętrznych podziałów w tekście mogą może być zmiana czasu teraźniejszego na przeszły lub zmiana liczby pojedynczej na mnogą (albo odwrotnie). Czasem może mieć tu też znaczenie kreacja adresata.


Środki stylistyczne

Jakie funkcje pełnią najczęściej spotykane środki stylistyczne?
Wiedza o środkach stylistycznych jest niezbędna przy interpretacji wiersz. Ale metafory czy apostrofy pojawiają się nie tylko w poezji – w prozie również. Dlatego należy umieć je znaleźć i odczytać. Pamiętaj, że funkcja środka stylistycznego zależy od kontekstu, czyli konkretnego tekstu, w którym się on pojawia.

I. Środki językowe wpływające na brzmienie tekstu (dotyczą przede wszystkim poezji).

Fonetyczne środki stylistyczne
Dają wrażenie muzyczności, śpiewności, a także pomagają budować nastrój. Do tej grupy należą:

  • onomatopeje (wyrazy dźwiękonaśladowcze);
  • eufonia (instrumentacja głoskowa) – nagromadzenie podobnych głosek;
    Przykład: fragment wiersza Deszcz jesienny: „I światła szarego blask sączy się senny”;
  • rymy – żeńskie w większym stopniu są „muzyczne” niż męskie; w poezji współczesnej coraz częściej się z nich rezygnuje na rzecz wiersza białego;
  • rytm – podobnie jak rymy wiąże się wyraźnie z wierszem. Badając rytm, należy policzyć liczbę sylab w wersie, wyznaczyć średniówkę (występuje tylko w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowe!), zaznaczyć akcenty, ewentualnie zaznaczyć stopy.
    Pozwala to ustalić typ wiersza. Może być:

    • sylabiczny – to taki, w którym stale powtarza się liczba sylab w wersach;
    • sylabotoniczny – to wiersz o stałej liczbie sylab w wersach i jednakowo rozłożonych akcentach;
    • toniczny – o takiej samej liczbie zestrojów akcentowych;
    • wiersz wolny – pozbawiony rygorów rytmicznych (liczba sylab w wersach jest tu różna). Ten typ często występuje w liryce współczesnej.

Powtórzenia
Również wpływają na brzmienie wiersza, zwłaszcza refren kojarzący się z formą pieśni. Inne ważne typy powtórzeń:

  • anafora,
  • paralelizm składniowy (podobieństwo budowy składniowej).

Słownictwo
Wyrazy kojarzące się z muzyką czy jakimiś dźwiękami, np. wiersz Tuwima Scherzo.

II. Środki językowe decydujące o plastyczności obrazu, ­pozwalające wyrazić emocje:

  • epitety – ich zadaniem jest wskazywanie cech przedmiotów;
  • porównania – szczególnie obrazowe są rozbudowane porównania zwane homeryckimi.
  • synestezja – łączenie doznań pochodzących z różnych zmysłów działa na wyobraźnię czytelnika.
  • dobór słownictwa
    • obecność wielu czasowników da nam wypowiedź dynamiczną,
    • przymiotników – obrazową, lecz statyczną;
    • wykorzystanie nacechowania stylistycznego wyrazów pomaga wyrazić emocje (np. zdrobnienia, zgrubienia).
  • apostrofa – nadaje tekstowi charakter podniosły.
  • metafory – pozwalające na sugerowanie treści, czytelnik musi wykorzystać swoją wyob­raźnię.
  • peryfraza – zamiast jakiejś nazwy w tekś­cie pojawia się bardziej rozbudowany opis (Kraj Kwitnącej Wiśni zamiast Japonia);
    • jej odmianą jest eufemizm (wyrażenie czegoś ła­godniej).
  • oksymoron, antyteza – polegają na zestawieniu przeciwnych sensów. Dzięki nim można zwrócić uwagę na sprzeczności tkwiące w temacie (gorący lód).

III. Zabiegi językowe pozwalające podkreślić sensy:

  • powtórzenie – ma wpływ nie tylko na brzmienie, pozwala także coś wyeksponować. Warto zwrócić uwagę zwłaszcza na powtarzające się, tak w poezji, jak i w prozie, słowa-­klucze;
  • pytanie – nie każde jest retoryczne! Jego zadaniem może być zmuszenie czytelnika do refleksji. Obecność licznych pytań może być dowodem zagubienia, poszukiwania, niepewności;
  • wykrzyknienie – pomaga nie tylko wyrazić emocje (to oczywista funkcja!), ale też zaakcentować coś niezwykłego, zaskaku­jącego.

IV. Elementy językowe porządkujące wypowiedź:

  • pytanie – może nie mieć charakteru pytania retorycznego, a jedynie prowadzić do jakiegoś wniosku, pointy;
  • wyrazy i sformułowania nadające wypowiedzi spójność – zwróć uwagę na elementy sygnalizujące wynikanie (więc, toteż, zatem, dlatego, z tego wynika, że…), a także zaprzeczanie (ale, lecz, natomiast, zupełnie inaczej…, odmienny pogląd…);
  • uporządkowanie wypowiedzi daje też wyliczanie elementów: po pierwsze, po drugie, kolejnym przykładem może być… Występują nie tylko w prozie! Oto przykład z wiersza Mickiewicza Snuć miłość:
    Stąd będzie naprzód moc twa, jak moc przyrodzenia,
    A potem będzie moc twa, jako moc żywiołów,
    A potem będzie moc twa, jako moc krzewienia,
    Potem jak ludzi, potem jako moc aniołów,
    A w końcu będzie jako moc Stwórcy stworzenia.

Pamiętaj!

  • Konieczne jest łączenie ze sobą treści i formy. To, co się mówi, jest ściśle związane z tym, jak się mówi. Innymi słowy – nie oddzielaj informacji o środkach stylistycznych, czy po prostu formie wiersza, od interpretacji zawartych w nich sensów.
  • Kolejność podanych obok wskazówek nie może być traktowana jako wzorzec – wszystko zależy od samego tekstu. Trzeba się zastanowić, co w danym utworze jest najważniejsze, co trzeba wyeksponować.
  • Żaden wiersz nie powstał w kulturowej pustce! Coś poetę zainspirowało, jacyś inni twórcy mogli być dla niego wzorami. Zadaniem uważnego interpretatora jest prześledzenie także takich powiązań.
  • Przywoływanie w pracy cytatów uczyni ją bardziej atrakcyjną.
  • Logiczna kompozycja pracy pomaga w zrozumieniu Twoich myśli, interpretacja wiersza nie polega na wyliczaniu kolejnych informacji – trzeba je ze sobą powiązać.
  • Masz prawo ocenić utwór (podobał Ci się czy nie?) – możesz to zrobić np. w zakończeniu.

Zobacz:

Analiza i interpretacja wiersza – instrukcja postępowania

Czym jest analiza i interpretacja wiersza?

Analiza i interpretacja na maturze

Praca z wierszem na maturze – interpretacja i analiza

Co jest ważne przy analizie i interpretacji wiersza?

Elementy analizy i interpretacji wiersza