Wiedza o filozofii XX wieku jest niezbędna przy podsumowaniach minionego stulecia, interpretowaniu najważniejszych zjawisk literackich i wskazywaniu związków między literaturą a filozofią.
Intuicjonizm (bergsonizm)
- Inicjatorem tego kierunku był francuski myśliciel Henri Bergson (1859-1941). Jego myśl, bardzo popularna i atrakcyjna w wieku XX, stała się kontynuacją buntu wobec rozumu, który zapoczątkował jeszcze Rousseau. Bergson krytykował działanie umysłu, ludzkiej władzy wielbionej przez wielu filozofów kierunków racjonalistycznych. Rozum, żeby poznać świat, musi unieruchomić rzeczy – wszak zmienne i dynamiczne. Umysł nie jest zdolny ująć tego, co żywe, samorzutne, twórcze. Nie potrafiąc pojąć najistotniejszej strony rzeczywistości, wielokrotnie ją fałszuje.
- Oprócz poznania rozumowego na szczęście jednak posiadamy intuicję. Bergson wyjaśniał, iż jest to rodzaj poznania bliski instynktowi zwierzęcemu. Instynkt jest własnością świata przyrody i dzięki niemu ten świat możemy zgłębić. Ten filozof zwrócił uwagę na przyrodę. Utrzymywał, iż wszystko, co się w niej dzieje: wszelki jej rozwój i postęp, który nazywamy ewolucją, ma charakter twórczy, jest jak dzieło artysty. Wierzył w nieograniczone możliwości wynikające z życiowego pędu istot organicznych. Swoje pomysły na ten temat przedstawił w książce Ewolucja twórcza.
- U Bergsona mamy również do czynienia z ciekawą koncepcją czasu, koncepcją związaną z jego dynamiczną wizją świata. Czas to nie matematycznie odmierzone tykanie zegara. To jakieś nieokreślone trwanie (fundamentalny, obok intuicji, termin tej filozofii). Trwanie to czas, w którym rzeczy stają się, kształtują. Taka też jest ich istota: wieczne stawanie, a nigdy bycie czymś gotowym.
Dynamiczny obraz życia i trwających rzeczy Bergson uwielbiał wyrażać w metaforach: życie jest jak muszla rozpadająca się na kawałki, które też są muszlami. Życie to bezgraniczna fala, która zrodzona w jednym punkcie rozpryskuje się i rozprzestrzenia na zewnątrz.
Bergsonizm jest nurtem filozoficznym, który wyraźnie zaznaczył się w polskiej literaturze: pod jego wpływem byli Bruno Schulz i Bolesław Leśmian.
Pragmatyzm
Kierunek w filozofii wczesnych lat XX wieku. Jego inicjatorem był William James (1842-1910), brat słynnego pisarza Henry’ego.
Najbardziej rewolucyjna teza pragmatycznej filozofii to nowa definicja prawdy. Od czasów Arystotelesa królowała tzw. klasyczna definicja, mówiąca, iż prawda polega na zgodności naszego poznania z faktyczną rzeczywistością. Od czasów Jamesa definicja ta uległa zmianie.
Prawda została połączona z naszym subiektywnym przeświadczeniem, przekonaniem oraz przeciwstawiona kryteriom obiektywnym.
Prawdziwe jest to, o czym żywimy przekonanie, iż jest dla nas pożyteczne.
James powiada: „Nie możemy odrzucić żadnej hipotezy, jeśli wypływają z niej użyteczne konsekwencje dla życia”. Jeżeli więc uważamy, iż przypuszczenie o istnieniu Boga jest pożyteczne (np. podnosi poziom moralny społeczeństwa), tzn. że należy wierzyć, iż Bóg istnieje.
Hermeneutyka
To po prostu sztuka interpretacji i rozumienia. Próbuje mierzyć się z tekstami trudnymi, niejasnymi, wyrażonymi tajemniczym językiem symboli. Takimi są niektóre utwory literackie (hermeneutyka literacka, reprezentuje ją Jacques Derrida) czy religijne (hermeneutyka religioznawcza, reprezentuje ją Mircea Eliade). W kulturze śródziemnomorskiej przykładem tego typu dzieła, literackiego i religijnego zarazem, jest Biblia. W niej właśnie odnajdujemy zapisy, które mają podwójny sens: dosłowny, zawarty w wyrażonej historii, oraz głęboki, ukryty, tajemniczy, do którego trzeba docierać poprzez wysiłek interpretacji. Oprócz tekstów literackich czy religijnych trudności w rozumieniu dostarczają nam pisma filozoficzne. Do nich właśnie będzie odnosiła się hermeneutyka filozoficzna, rozwinięta w XX wieku przez Hansa Georga Gadamera (ur. 1900) i Paula Ricoeura (ur. 1913). Teorie te nieco różnią się od siebie.
Gadamer traktuje cały otaczający nas świat jako „tekst”. Hermeneutyka będzie więc próbą głębokiego rozumienia i interpretowania świata.
Natomiast badania Ricoeura odnoszą się do mitów, metafor, symboli. Zwłaszcza interesuje go interpretacja symboli zła.
Filozofia analityczna
Jest jednym z najprężniej rozwijających się kierunków filozofii w XX wieku.
Najważniejsze nazwiska tego nurtu to:
- Ludwik Wittgenstein,
- Bertrand Russell,
- Gottlob Frege.
Źródłem filozofii analitycznej są dokonania matematyków i fizyków. Myśliciele tego nurtu w trakcie swych badań nad definicją liczby, nieskończoności, ciągłości, istoty teorii względności czy mechaniki kwantowej doszli do wniosku, że wszystkie problemy filozoficzne wynikają z trudności, jakie mamy z formułowaniem zdań, czyli ze składnią.
Zatem filozofowanie to nic innego, jak logiczna analiza języka. Gdy rozstrzygnie się problem syntaktyczny (składniowy), rozwiązuje się też problem filozoficzny.
Badania filozoficzne to po prostu skrupulatna analiza wyrażeń językowych.
Ciekawe, że utalentowani filozofowie -matematycy tego nurtu mieli również zacięcie literackie. Bertrand Russell (uwagę zwraca jego przystępnie napisana praca z dziedziny historii filozofii Dzieje filozofii Zachodu) pisał także teksty literackie, za które w 1950 roku uhonorowany został Nagrodą Nobla.
Personalizm
Nazwa nurtu wywodzi się od łac. słowa persona – osoba. Ten kierunek we współczesnej filozofii podkreśla wielką wartość człowieka jako osoby i sprzeciwia się wszelkim próbom traktowania go jako przedmiotu. Jest protestem m.in. przeciw totalitaryzmowi, próbującemu traktować jednostkę jako li tylko narzędzie sprawnie funkcjonującego organizmu państwowego.
Filozofia personalistyczna na szczycie wszelkich bytów umieściła człowieka – byt osobowy, który, w odróżnieniu od innych, cechuje się duchowością, znajdującą m.in. swój wyraz w dziełach religijnych, wytworach sztuki, myśli filozoficznej.
Zainspirował ten nurt Emmanuel Mounier. Warto wymienić także polskich filozofów: Karola Wojtyłę (ur. 1920) i Józefa Tischnera (1931–2000).
Filozofia dialogu jest współczesnym nurtem w filozofii, stanowiącym odłam personalizmu. Akcentuje ważność pełnej zrozumienia dla innych i dającej możliwość wypowiedzenia siebie rozmowy.
Podkreśla tym samym wartość spotkania ludzi ze sobą i wielki sens tworzenia wspólnoty. Reprezentuje ten kierunek Martin Buber (1878–1965). Jest on autorem słynnego odróżnienia „Ja–To” i „Ja–Ty”. „Ja–To” oznacza relację posiadania, że coś jest moją własnością, z którą mogę zrobić, co zechcę – aż po akt zniszczenia. „Ja–Ty” oznacza osobową, duchową relację dwóch równorzędnych istot. Partnerem – „Ty” – jest dla mojego „Ja” nie tylko drugi człowiek, ale również Bóg. Jest on wiecznym „Ty”, które uwzniośla każdą inną osobową relację. Pełen zrozumienia dialog między „Ja” i „Ty” nadaje sens naszemu życiu.
Egzystencjalizm
Nazwa wywodzi się od łac. existere – istnieć. Ten nurt filozoficzny ma tradycję sięgającą wieku XIX. Jego prekursorem był Søren Kierkegaard (1813–1855). Człowiek i jego istnienie staje w centrum tej filozofii (antropocentryzm).
Najważniejszą cechą istoty ludzkiej staje się jej niechciana wolność. Tematy, które chętnie podejmuje filozofia egzystencjalna, to stałość cierpienia, nieuchronność śmierci, konflikty współżycia ludzkiego.
Filozofia ta koncentruje się więc na bytowych uwarunkowaniach naszego istnienia: przygodności, smutnym losie człowieka, bez własnej woli wrzuconego w życie, na przemijaniu, chwiejności i niepewności rozmaitych sytuacji, skończoności. Uwagę egzystencjalisty przyciągają zwłaszcza niepokojące granice życia: frapująca nicość i nieprzejrzyste oblicze Absolutu.
Pesymizm charakterystyczny dla myśli egzystencjalnej spowodował, iż kierunek ten popularny stał się zwłaszcza po II wojnie światowej i wyraźnie związał się nie tylko z filozofią, ale również literaturą (Camus, Sartre).
Najważniejszym przedstawicielem tej filozofii był Jean Paul Sartre, który wprost określił siebie jako egzystencjalistę. Był on również pisarzem i dramaturgiem, opublikował znany zbiór opowiadań Mur oraz głośne sztuki Muchy i Przy drzwiach zamkniętych. Najważniejsze jego dzieło filozoficzne to Byt i nicość. Główne hasło jego filozofii to twierdzenie o nieistnieniu Boga i przyjęcie tezy o absolutnej wolności człowieka. Etyka egzystencjalistów podkreśla w związku z tym, iż zasadniczą powinnością człowieka jest przyjęcie odpowiedzialności za przeklęty dar wolności („przyjęcie ciężaru wolności”) oraz heroiczne trwanie.
Kolejni egzystencjaliści to:
- Martin Heidegge,
- Karl Jaspers,
- Albert Camus.
Najlepiej znaną nam postacią jest Albert Camus oraz jego powieści Obcy, Dżuma, Upadek. Za swą twórczość literacką pisarz-filozof otrzymał w 1957 Nagrodę Nobla. Człowiek w jego dziełach, jak zresztą u wszystkich egzystencjalistów, ma ogromne poczucie zagubienia i poszukuje sensu w niepewnej rzeczywistości. Świat wydaje mu się pozbawiony określonego celu i sensu, stąd powstaje uczucie absurdu. Camus tak o tym pisze: „Absurd rodzi się z tej konfrontacji: ludzkie wołanie i bezsensowne milczenie świata” (Mit Syzyfa). Godność i wielkość człowieka, zdaniem pisarza, polega na odczuciu absurdu i mimo to buntowaniu się przeciw niemu. Tak jest właśnie w Dżumie: człowiek żyje w beznadziejnej rzeczywistości, a mimo to poświęca siebie (choć nie przyświeca mu idea Boga i nagrody wiecznej) sprawie powodzenia i zdrowia innych. Na tym polega wielkość człowieka żyjącego w morzu bezsensu, przytłoczonego nieznośnym darem istnienia (czyli darem egzystencji – stąd właśnie bierze się nazwa) i męczącą, absolutną wolnością.
W jednym ze swych wykładów Sartre informuje, że istnieją dwa rodzaje egzystencjalizmu: ateistyczny i chrześcijański. Do pierwszego zalicza siebie i Heideggera, do drugiego Jaspersa i Marcela.
Wbrew tej deklaracji należy uznać, iż egzystencjalizm chrześcijański (teistyczny) reprezentowany jest głównie przez Gabriela Marcela. Filozof ten uznaje, iż pełnią życia jest nie absurdalna, absolutna wolność. Pełnią jest Transcendencja (tak egzystencjaliści określali Boga). To właśnie Transcendencja gwarantuje wartość życia osobowego połączonego więziami międzyludzkimi. Klasyczne, racjonalne i tym samym suche dowody na istnienie Boga, którymi łamali sobie głowę wcześniejsi filozofowie, nie mają żadnej wartości. Boga poznaje się w osobowym spotkaniu, w akcie wiary, zwłaszcza w świadomości winy, kary, przebaczenia. Bóg jest właśnie absolutnym źródłem sensu, tego sensu, który po okropnych wydarzeniach II wojny umknął gdzieś człowiekowi.
Egzystencjalizm chrześcijański głosi optymistyczną teorię ludzkiego istnienia, w którym zawarty jest moment wieczności i które ogarnięte jest troską miłującego Boga. Zadanie etyki wyznaczone przez ten nurt filozofii to świadczenie o Bogu wiernym i miłującym.
Fenomenologia
Związana z nazwiskiem Edmunda Husserla (1859-1938) i jego szkołą, która powstała w Getyndze po 1900r. Jest to jeden z najważniejszych i najdonioślejszych kierunków filozoficznych w XX wieku. Dla nas ważny też z tego względu, że w dziedzinie fenomenologii na uwagę zasługują dzieła polskiego uczonego – Romana Ingardena. W szkole fenomenologicznej wyróżniła się również jedna z niewielu zasłużonych dla filozofii kobiet – była nią Edyta Stein, utalentowana asystentka Husserla, potem zakonnica-karmelitanka (Teresa Benedykta od Krzyża), która z racji swego żydowskiego pochodzenie zginęła tragicznie w Oświęcimiu.
Myśl Husserla wpisuje się w bogatą tradycję. Filozofia od początku wieku XVII bada nie świat rzeczy, lecz zajmuje się samym procesem poznania: pyta, jakie jest jego źródło, czy to poznanie jest prawdziwe czy nie. Czy poznaję świat taki, jaki on jest, czy mój aparat poznawczy zwodzi mnie niczym jakiś złośliwy demon? Oto pytania, które intensywnie stawiano sobie od czasów Kartezjusza.
Husserl ogłosił hasło „powrotu do samej rzeczy”. Fenomenologia miała badać znowu świat przedmiotów i to badać samą ich istotę (fenomen), która dana jest bezpośrednio świadomości.
Badać to, co bezpośrednio dane, to uwalniać się od wszelkich uprzedzeń, nastawień, upodobań. Uwolniwszy się, oglądać rzecz w sposób czysty, obcować z rzeczą jakby twarzą w twarz.
Fenomenologia znalazła zastosowanie w innych dziedzinach wiedzy. W literaturze stała się metodą docierania do samych pierwotnych źródeł wszelkich obrazów literackich, wejścia w osobisty, bezpośredni kontakt z tymi obrazami. Dalej miała dokonywać drobiazgowej analizy ich istoty. A w końcu odsłonić to, co ukryte, za tym, co się bezpośrednio jawi naszej świadomości. W ten sposób badacz literatury bardzo dokładnie poznaje tekst.
W fenomenologii ważne miejsce zajęły dokonania Maxa Schelera (1874-1928). Napisał on wiele dzieł etycznych. Temu znanemu teoretykowi moralności zadawano podchwytliwe pytanie: czemu nie postępuje zgodnie z regułami, które z zapałem kreśli w swoich pracach. Na co filozof odpowiadał: „Czy widzieliście kiedykolwiek drogowskaz, który by podążał własnym śladem?”. Na to pytający nie znaleźli odpowiedzi, a sentencja fenomenologa przeszła do historii pod nazwą „paradoksu Schelera”.
Neotomizm (neoscholastyka)
To kierunek filozoficzny prężnie rozwijający się m.in. w Polsce, w środowisku Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Znanym polskim badaczem tego nurtu jest żyjący do dziś Stefan Swieżawski (ur. 1907).
Neotomizm zmierza do odnowienia myśli zapoczątkowanej w średniowieczu przez św. Tomasza z Akwinu (1225–1274).
W centrum filozoficznych zainteresowań stawia metafizykę (ontologię), czyli naukę, która bada rzeczywistość, nie zaś proces poznania i jego błędy. Neotomizm stał się kierunkiem znanym i popularnym dzięki pismom francuskiego filozofa-humanisty Jacques’a Maritaina.
Zobacz: