Sarmatyzm
To pojęcie absolutnie najistotniejsze, jeśli chodzi o całą kulturę staropolską – nie tylko barokową. Wiek XVII to jednak okres największego rozkwitu zjawiska – dlatego aspekt sarmacki jest szczególnie ważny dla literatury barokowej. Sarmatyzm to pojecie o co najmniej dwóch znaczeniach.
- Pierwsze odnosi się do sformułowanej już w XVI wieku szczególnej teorii historiozoficznej. W jej myśl – Polacy (a ściśle mówiąc polska szlachta) wywodzą się ze mitycznego ludu Sarmatów – miłujących wolność wyśmienitych wojowników budzących stały postrach i podziw w Rzymianach. Ta dość szalona teza miała uzasadniać przekonanie o wyjątkowości i elitarności polskiej szlachty, umacniać jej poczucie własnej wartości i legitymizować dążenie do ekspansji społecznej i politycznej. Przy okazji zaś ideologia sarmacka miała być uzasadnieniem szczególnego systemu politycznego Rzeczypospolitej, jakim była demokracja szlachecka.
- Drugie znaczenie terminu odnosi się natomiast do całości zjawiska, jakim była staropolska kultura szlachecka. Złota wolność szlachecka, pewna skłonność do przepychu, umiłowanie wojaczki, specyficzne wymieszanie czynników kultury wschodniej i zachodniej – te wszystkie cechy kultury szlacheckiej już w XVII wieku łączono z opisaną wyżej ideologią sarmacką. Dlatego też mówi się o postawie Sarmaty – jako o stereotypowym etosie polskiej szlachty. Etos ten w czasach późniejszych bywał bardzo ostro krytykowany (oświecenie, pozytywizm, Gombrowicz), stał się jednak także elementem narodowego mitu (Pan Tadeusz, powieści historyczne Sienkiewicza).
Poezja dworska
Dość obszerne pojęcie, w ramach którego znajdzie się miejsce na twórczość spod znaku konceptyzmu i marinizmu, przede wszystkim o tematyce zmysłowej. To poezja wyższych klas szlachty, często sponsorowana przez magnatów. Choć dotyczy często spraw lekkich, jej rozumienie wymaga na ogół pewnej erudycji. Ogromną rolę w tym nurcie odgrywa idea konceptu. Liczy się efekt, kunszt formalny, wrażenie wywarte na odbiorcy. Trudno się jednak zgodzić z hasłem, że barok to przerost formy nad treścią. Poezja dworska wcale nie jest pozbawiona wartości. Co więcej, pasowałoby raczej do niej hasło „treść nadana formie”. Język i styl wiersza bowiem same w sobie uzyskują w poezji dworskiej autonomiczne znaczenie. Pod tym względem literatura barokowa jest bliska twórczości współczesnych eksperymentatorów spod znaku lingwizmu i neolingwizmu. Z poezją dworską wiążemy nazwiska Hieronima Morsztyna, Jana Andrzeja Morsztyna, Daniela Naborowskiego.
Poezja metafizyczna
Chyba najciekawszy, a z pewnością najtrudniejszy w odbiorze nurt poezji barokowej. Termin kojarzymy przede wszystkim z Anglią – z poezją Johna Donne’a czy Herberta Spencera. W Polsce nurt reprezentowany był przez Mikołaja Sępa Szarzyńskiego, Sebastiana Grabowieckiego, Daniela Naborowskiego.
Barokową poezję metafizyczną wyróżnia przede wszystkim zupełnie niesamowity typ wyobraźni. Przynależne do niej utwory dotyczą spraw najważniejszych – filozofii, kosmologii, religii. Zawarte w nich refleksje na te tematy podane są wszak poprzez zmysłowe, często wręcz erotyczne skojarzenia. Sztandarowym przykładem – Pchła Johna Donne’a, w której tytułowy niezbyt ciekawy insekt staje się uosobieniem najpierw stosunku seksualnego, a potem mistycznej jedności dwojga kochanków (a to na skutek ówczesnego wyobrażenia, że podczas aktu płciowego dochodzi do wymieszania krwi obojga kochanków – podobnie jak podczas jej konsumpcji przez tę samą pchłę…). W ten oto paradoksalny sposób barokowy konceptyzm zyskuje wymiar ostateczny, sięgając spraw najistotniejszych.
Kontrast
Pojęcie kluczowe dla estetyki baroku. To, oczywiście, zderzenie sprzecznych (wizualnie, słuchowo, pojęciowo) elementów. Na kontraście właśnie oparte są podstawowe chwyty artystyczne epoki – koncept, oksymoron, paradoks. Operowanie kontrastem jest według historyków sztuki i literatury podstawowym wyróżnikiem estetyki epoki, odróżniającym ją pod tym względem od estetyki klasycystycznej. Antyczne wzorce umiaru i harmonii zostają całkowicie zaprzeczone – to właśnie sprzeczność, kontrast, przesada stają się kryteriami artystycznego kunsztu.
Marinizm
Nurt w poezji barokowej – bardzo popularny – zapoczątkowany przez włoskiego poetę Giambattista Marina. Ulubionym gatunkiem Giambattista Marina był sonet, a większość jego utworów poświęcona była miłości. Włoski poeta był autorem liczącego ponad 40 tysięcy wersów (!) poematu pt. Adonis; Marino obmyślał, pisał i szlifował ten utwór przez ok. 20 lat, ale opłacało się – dzieło zyskało ogromną popularność w Europie i zostało przełożone na wiele języków.
Za najwybitniejszego polskiego marinistę uważany jest Jan Andrzej Morsztyn. Najczęstszym tematem jego utworów także jest miłość, opisywana na wiele różnych sposobów. Przykładów jest bardzo wiele: Cuda miłości, Do Zosie, Do trupa, Do panny, Nieustawiczna i inne.
Manieryzm
(wł. maniera – sposób) tendencja w sztuce europejskiej, rozwijająca się od lat lat 20. XVI w. do początków XVII w. Narodziła się we Włoszech i rozwijała się głównie w środowiskach dworskich. Sztuka manieryzmu to nie tylko literatura, ale także malarstwo, rzeźba, architektura. Zwiastuny takiej sztuki widać już w twórczości Michała Anioła, zaś jednym z najwybitniejszych przedstawicieli jest Tintoretto. Najbardziej znanym przykładem budowli manierystycznej jest zaś Galeria Uffizi.
Rokoko
Nurt w sztuce uważany za schyłkową fazę baroku; to nie tylko nurt w sztuce, ale także pewna postawa estetyczno-kulturowa. Paradoks niefrasobliwego, lekkiego rokoka polega na tym, że towarzyszył jej rozwój nowego ruchu ideologicznego – oświecenia.
Rokoko – jak zapewne się domyślasz – rozwijało się w atmosferze dworskiej. Zasługą rokoka jest rozwój delikatnej, urzekającej sztuki użytkowej – łyżeczki, lusterka i filiżanki to prawdziwe cacka, zdumiewające misterną formą i maestrią wykonania.
Najważniejsze pojęcia z poetyki
Konceptyzm
Kierunek w poezji, szczególnie popularny w baroku. Ciekawą jego teorię stworzył barokowy, sławny w całej Europie, teoretyk literatury, Maciej Kazimierz Sarbiewski. Stwierdził, że koncept to nic innego, jak zestawienie ze sobą dwóch przeciwstawnych zjawisk w ten sposób, aby na ich przecięciu powstała puenta, wywołująca zaskoczenie czytelników. Przykładem takiego wiersza jest sonet Do trupa Jana Andrzeja Morsztyna, w którym zostały zestawione dwa przeciwstawne pojęcia, miłość i śmierć. Puenta jest bez wątpienia zaskakująca. Tego typu zestawienie Sarbiewski nazwał „zgodną niezgodnością” lub „niezgodną zgodnością” (tu z kolei mamy do czynienia z paradoksem).
Koncept to pomysł na atrakcyjne, niebanalne, przykuwające uwagę sformułowanie myśli. To wyrafinowana, ale niekiedy zabawna gra językowa, często opierająca się na paradoksie, kontraście, antytezie.
Oksymoron
Wyrażenie zawierające oczywistą sprzeczność; odmiana metafory, w której zostają pogodzone rzeczy i zjawiska prawdziwie lub pozornie sprzeczne. Przykłady oksymoronów: łatwa trudność (lub trudna łatwość), żywy trup, gorący śnieg, jasna ciemność (lub ciemna jasność). Oksymoron, wbrew pozorom, nie jest figurą absurdalną: połączenie dwóch sprzecznych pojęć daje nowy sens. W wyniku wzajemnego oddziaływania między dwoma pojęciami (a może starcia między nimi?!), rodzi się nowe znaczenie. Czasem nawet nie zdajemy sobie sprawy, że wyrażeniami i zwrotami o charakterze oksymoronicznym posługujemy się na co dzień – przykładem może być znane wyrażenie „wymowne milczenie”. To oczywiste, że mamy tu do czynienia z połączeniem dwóch sprzecznych pojęć, milczenia i mowy. W wyniku tego dziwnego mariażu otrzymujemy określenie takiego rodzaju milczenia, które jest równie znaczące jak mowa, skonstruowana wypowiedź. Zastosowanie wyrażenia oksymoronicznego to dobry pomysł na efektowny, intrygujący tytuł – przykładem może być tytuł zbiorku Charlesa Baudelaire’a, Kwiaty zła.
Oto przykłady oksymoronów stworzonych przez Stanisława Grochowiaka, nawiązującego do estetyki baroku: „piękne niechlujstwo”, „posępni w radości”.
Paradoks
Pozornie sprzeczne stwierdzenie lub sformułowanie, które – gdy czytelnik zechce się nad nim zastanowić – okazuje się zaskakujące, ale prawdziwe. Często opiera się na sprzeczności z powszechnie przyjętymi sądami i zmusza do ich zweryfikowania. Jest to więc bardzo cenna figura, która zachęca do twórczego, nieszablonowego myślenia. Poza tym to bardzo efektowny chwyt, wykorzystywany nie tylko w tekstach poetyckich, ale także religijnych i filozoficznych.
Zobacz: