Autor
William Szekspir (1564-1616), angielski poeta, dramaturg, aktor, był też reformatorem teatru. Związany z teatrem The Globe. Dokonania:
- złamał zasady dramatu antycznego, np. naruszając zasadę decorum, mieszając liryzm z humorem, wprowadzając postacie fantastyczne i bohaterów niskiego pochodzenia;
- jego dzieła zwane są tragediami namiętności (np. Otello – zazdrości, Romeo i Julia – miłości i nienawiści)
- Głębokie analizy ludzkiej psychiki, których dokonał w swoich dramatach, są wciąż aktualne.
- Był nowatorem w zakresie dramaturgii, geniuszem w sferze formułowania prawd o człowieku i życiu
Tytuł
Tytuł dramatu to imię jego głównego bohatera. Rycerz Makbet jest postacią autentyczną – rzeczywiście żył w XI-wiecznej Szkocji. Ale jego losy zostały literacko przetworzone. W tragedii jest sportretowany jako wielokrotny krwawy zabójca, którym w rzeczywistości nie był. Makbet naprawdę zabił króla Dunkana, lecz to był jego jedyny występek. Historyczny Makbet sprawował rządy przez kilkanaście lat i nie miał nic wspólnego z tyranią. Przeciwnie – bardzo starał się być władcą sprawiedliwym i moralnym.
Epoka
Późny renesans i barok, epoka elżbietańska.
Tło epoki
Lata życia Szekspira przypadają na czasy późnego renesansu. A to epoka humanizmu, którego istotą były fascynacja kulturą antyku i antropocentryzm (stawia w centrum zainteresowania jednostkę), oraz reformacji. Humaniści renesansowi podkreślali potęgę ludzkiego rozumu, interesowały ich wolność, godność, rozwój człowieka. Dewizą humanizmu były słowa Terencjusza „Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce”. To właśnie jeden z przedstawicieli renesansowego humanizmu, Giovanni Pico Della Miranodola, zapisał powtarzane do dziś słowa: „Człowiek jest kowalem swojego losu”.
Geneza dzieła
Czas powstania Makbeta nie jest dokładnie znany. Za datę powstania dramatu przyjmuje się najczęściej rok 1602. Szekspir czerpał wiadomości o XI wieku z dzieła „Kroniki Anglii, Szkocji i Irlandii” Ralpha Holinsheda. „Z Kronik…” zapożyczył opowiadanie o Makbecie oraz motyw zabicia przez niego króla Dunkana. Ale wykorzystał jedynie ogólny plan wydarzeń, który uzupełnił własnymi pomysłami. W innym świetle przedstawił wiele postaci historycznych, na przykład Banka, w rzeczywistości będącego wspólnikiem Makbeta, oraz żonę Makbeta, która w rzeczywistości nie miała rysów demonicznej femme fatale, lecz była łagodną (i szczodrą!) opiekunką klasztorów.
Gatunek
Makbet jest tragedią w pięciu aktach, niemniej Szekspir rewolucyjnie zmienił model tragedii greckiej.
Ważne – to dramat szekspirowski ! Szekspir stwarza nową formę, odchodząc od nakazów wzorca antycznego. Nie ma tu chóru, jedności miejsa, akcji , czasu, postacie ulegają przemianom w trakcie rozwoju akcji. Losami bohaterów, jak w antycznych tragediach, nie rządzi wcale fatum bohaterami Szekspira rządzą ich własne namiętności. Humor miesza się z grozą – styl wysoki z niskim.
Szerszy kontekst historyczny
- Szekspir umiejscowił akcję Makbeta w czasach średniowiecza. Mrok i tajemniczość tej epoki łatwo w utworze zauważyć. Burza, wiedźmy na wrzosowisku, zimne sale w posępnym zamku Makbetów budują sugestywny klimat.
- Innym ważnym elementem średniowiecznym jest etos rycerski – waleczność, lojalność wobec króla i wybranki serca, uczciwość, honor. Wszystkie te cechy można przypisać głównemu bohaterowi na początku akcji, gdy zdobywa rycerską sławę w walce z Norwegami i zdrajcami ojczyzny. Makbet okazuje się potem zdrajcą i mordercą, ale Szekspir pozwala mu zginąć w honorowym pojedynku.
Szekspir jest nowatorem w dziedzinie kompozycji dramatu. Jakie wprowadził zmiany?
Cechy dramatu Szekspirowskiego na przykładzie Makbeta
Na przykładzie Makbeta można łatwo pokazać zmiany, jakie Szekspir wprowadził w teatrze. Angielski dramaturg przede wszystkim zerwał z zasadami rządzącymi teatrem antycznym:
- Zrezygnował z chóru, zamiast stasimonów i epejzodionów wprowadził podział na akty i sceny.
- Odrzucił klasyczną zasadę trzech jedności: miejsca, czasu i akcji. Wydarzenia w Makbecie rozgrywają się w różnych miejscach (wrzosowisko, zamek Makbeta, Anglia), akcja trwa kilkanaście lat, a obok głównego wątku pojawiają się wątki poboczne (np. losy Makdufa czy Lady Makbet);
- Nie przestrzega zasady decorum (odpowiedniości stylu do treści). Tragedie Szekspira nie są tylko „wysokie” – zawierają też elementy komizmu. Z kolei „niskie”, rubaszne komedie często zawierają wzruszający tragizm. Szekspir nie przestrzegał wymogu decorum także w kwestii bohaterów – oprócz osób wysokiego stanu w Makbecie pojawiają się także bohaterowie wywodzący się z plebsu, np. odźwierny (początek sceny trzeciej aktu III).
- Wprowadził do teatru język kolokwialny i gwarę – Szekspir dostosowywał styl wypowiedzi do postaci.
- Wprowadził sceny zbiorowe, łamiąc zasadę Sofoklesa, która głosiła, że na scenie nie może przebywać jednocześnie więcej niż trzech aktorów (o scenach zbiorowych w dramacie antycznym opowiadał chór).
- Połączył wydarzenia realistyczne ze sferą fantastyki, np. wprowadził do swoich dramatów postacie ze świata nadprzyrodzonego: duchy, widma, upiory, czarownice. To buduje szczególną atmosferę tych utworów;
- Wprowadza na scenę krew i sceny drastyczne (w antyku to też znano tylko z relacji chóru).
- Znacznie pogłębił analizę psychologiczną postaci. W tragedii antycznej bohaterowie nie przechodzili duchowych przemian, u Szekspira postacie mają bardziej skomplikowane życie wewnętrzne: ulegają duchowym transformacjom, odczuwają silne, niekiedy skrajne emocje, przeżywają wewnętrzne konflikty. Ich los nie zależy od fatum, lecz od ich własnych decyzji.
- Jego bohaterowie to nie postaci o monolitycznych rysach, lecz prawdziwi ludzie, o bogatej psychice, targani wielkimi namiętnościami (np. Makbet żądzą władzy, a Otello – zazdrością). Ich uczucia często są pogmatwane i sprzeczne (np. dylematy moralne Hamleta).
- Wprowadzał postacie ze świata fantastyki: wiedźmy, zjawy, duchy, upiory. To wyraz przekonania, że w życiu człowieka nie wszystko jest racjonalne i wytłumaczalne oraz że nie do końca zależymy od samych siebie.
Bohaterowie
- Makbet – dzielny rycerz, oddany ojczyźnie i królowi. Wierny, lojalny przyjaciel, człowiek honoru. Choć na polu walki Makbet wyróżnia się jako wódz, jest człowiekiem rozchwianym wewnętrznie, o słabej psychice, podatnym na wpływy innych. Wrażliwy początkowo Makbet poprzez kolejne zbrodnie „hartuje się” – w końcu staje się cynicznym tyranem. Literacki symbol królobójcy – zabija króla Dunkana, który jest w dodatku jego gościem!
- Lady Makbet – władcza, dumna, energiczna, żądna czynu. Ambitna i uparta, umiejętnie podsyca w mężu chore ambicje. Wykorzystuje siłę swojego charakteru i pragnienie Makbeta, by zaimponować żonie. Gdy marzenie o władzy w końcu się spełnia, nie dane jej jest długo się tym cieszyć. Popada w obłęd – despotyczna kobieta zmienia się w lękliwą, niepewną istotę. Mąż, dla którego niegdyś była tak ważna, na wieść o jej śmierci reaguje cynizmem i obojętnością.
- Król Dunkan – idealny władca: sprawiedliwy, opiekuńczy, waleczny. Obdarza szacunkiem i przyjaźnią oddanych mu wodzów, ma do nich zaufanie.
Treść dramatu
Tytułowego bohatera poznajemy, gdy jako dzielny rycerz z zapałem walczy z wrogami Szkocji, za co król nagradza go godnością tana Kawdoru. Czarownice spotkane na wrzosowisku przepowiadają jednak Makbetowi, że zostanie także królem. Budzi się w nim pragnienie władzy i wielkości. Pod dodatkowym wpływem chorobliwie ambitnej żony Makbet decyduje się zamordować króla Dukana i zostaje królem Szkocji. Na jednym zabójstwie sprawa się jednak nie kończy. Makbet czuje obsesyjny lęk, że jego zbrodnie wyjdą na jaw i utraci zdobytą władzę. Dlatego każe zamordować swego przyjaciela Banka – według przepowiedni czarownic jego potomkowie zasiądą na szkockim tronie. Nie oszczędzi nawet bezbronnej kobiety i dzieci (każe zamordować rodzinę Makdufa). Szkocją rządzi jak tyran. Popełnione zbrodnie zmieniają psychicznie i Makbeta, i jego żonę, która wpada w obłęd. W końcu syn zabitego króla Malkolm i Makduf zawiązują spisek i ruszają do walki z Makbetem. Uzurpator jest pewny siebie – jeszcze raz spotkał czarownice i ich drugą przepowiednię traktuje jako gwarancję nietykalności. Makbet zostaje jednak zabity przez Makdufa.
Makbet to ważny bohater bo:
- jest przykładem bohatera tragicznego w ujęciu szekspirowskim;
- jest typem zbrodniarza – królobójcy, uzurpatora władzy, zabójcy;
- jest postacią która ulega przemianie na przestrzeni utworu. To bardzo ważne!!! Bohaterowie antyczni byli niezmienni.
Na czym polega przemiana Makbeta?
Najkrócej: Z rycerza prawego i honorowego Makbet przeistacza się w zabójcę bez skrupułów. Poddaje się ambicjom i żądzy władzy, nabiera pewności siebie, lęka się ujawnienia zbrodni – raz dokonane morderstwo pociąga za sobą następne. Początkowo lękliwy, niepewny, trapiony wyrzutami sumienia, przemienia się w twardego, pozbawionego lęku, obojętnego na śmierć żony, zdecydowanego zabójcę. Makbet zdaje sobie sprawę ze swojego przeistoczenia. Nie żałuje swoich czynów, raczej ma żal do czarownic, że go oszukały. W końcowej scenie zachowuje jednak godną postawę rycerza i ginie w pojedynku.
Sygnały przemiany:
- Makbet na początku sceny wyraża pewność siebie i przewiduje zwycięstwo.
- Później stwierdza, że zobojętniał na wpływ wrażeń – widzi swoją kompletną przemianę.
- Na wieść o śmierci żony reaguje refleksją na temat czasu i śmierci.
- Na wiadomość o podchodzącym lesie reaguje gwałtownie, z niedowierzaniem.
- Wykazuje okrucieństwo wobec posłańca.
- Deklaruje chęć męskiej śmierci z mieczem w dłoni – postawa rycerza.
Bardzo ważna scena!
Spotkanie Makbeta z czarownicami
Pojawienie się czarownic buduje nastrój grozy. Wiedźmy to postacie fantastyczne – przenoszą się we mgłach i zamieciach, znikają z jednego miejsca i pojawiają się nagle w innej okolicy. Uprawiają czary, dzięki którym potrafią szkodzić ludziom, znają przyszłość, władają magicznymi cyframi trzy i siedem oraz ich wielokrotnościami. Dlatego właśnie zataczają one przed Makbetem dziewięć kręgów, trzy razy po trzy. To spotkanie z czarownicami odmieni całe życie bohatera, obudzi w nim żądzę władzy i w ten sposób zapoczątkuje ciąg tragicznych wydarzeń. Rola wiedźm w Makbecie jest jednak dyskusyjna. Można w nich zobaczyć upostaciowanie starożytnego fatum albo sił szatańskich, zła obecnego w świecie zewnętrznym. Mogą być także personifikacją zła odzywającego się w samym człowieku, ciemnej strony ludzkiej natury. Czarownice mogą symbolizować pragnienia głównego bohatera, co by sugerowało, że rycerz Makbet, choć lojalny i uczciwy, jednak marzy o władzy. Tę scenę należy kojarzyć ze sceną Przygotowania w Kordianie Słowackiego. Polski wieszcz wyraźnie nawiązuje do Makbeta.
Jak można odczytać pojawiające się w dramacie postacie wiedźm?
- Po pierwsze: obrazują potęgę sił nadprzyrodzonych, których moc jest znacznie większa od możliwości człowieka. To właśnie one, a nie my sami, nadają ostateczny kształt naszemu życiu i są siłą sprawczą wielu ludzkich zachowań.
- Po drugie: symbolizują zło świata, które mieszka poza ludzką naturą. Jednak człowiek jest w nie uwikłany, bo mimo że go nie akceptuje – podlega jego prawom.
- Po trzecie: symbolizują ciemne myśli Makbeta i jego ukryte pragnienia (żądzę władzy!).
Makbet to dramat o:
- wpływie władzy na psychikę człowieka;
- ambicji;
- ludzkiej naturze, moralności;
- teatrze świata, znikomości istnienia;
- walce dobra ze złem;
- jednostce uwikłanej w historię.
Dramat stawia ważne pytanie o odpowiedzialność człowieka za swoje czyny, o wpływ własnej woli – lub sił odgórnych – na etykę człowieka. Ważny jest tragizm w ujęciu szekspirowskim – inny niż antyczny. Makbet – inaczej niż Edyp – nie jest skazany na wolę fatum, lecz świadomie ją wypełnia.
Uporządkowanie treści
Akt I
Wyjaśnia, jak doszło do zbrodni.
W scenie 1. na wrzosowisku widzimy trzy czarownice (Siostry Losu). Zamierzają ukarać kobietę, która zawiniła wobec jednej z nich. Jest nią lady Makbet, a kara ma dosięgnąć nie tylko ją, lecz spaść na jej rodzinę.
Okolice Forres. Bitwa między wojskami króla Szkocji Dunkana a zbuntowaną szlachtą. Walka jest wyrównana, dopiero brawurowy atak Makbeta przechyla szalę zwycięstwa na stronę prawowitego króla.
Gdy po zakończonej bitwie Makbet i jego przyjaciel Banko wracają do domu, ukazują się im wiedźmy i przepowiadają im przyszłość. Makbet ma zdobyć nowe godności (panować w zamku Glamis, objąć hrabstwo Kawdoru), aż wreszcie sięgnie po koronę króla Szkocji. Banko natomiast zostanie ojcem królów.
Zamach Makbeta. Posłaniec przynosi wieść, że król za waleczność nadaje Makbetowi tytuł hrabiego Kawdoru. Makbet zaczyna snuć marzenia o koronie, lecz od razu uświadamia sobie, że aby ją zdobyć, musiałby zabić panującego Dunkana. Lady Makbet od początku jest entuzjastką zbrodni. Do zamku Makbeta przybywa Dunkan.
Akt II
Ukazuje zbrodnię
Makbet zabija Dunkana i podrzuca sztylet strażnikom. Niemal natychmiast zaczynają go nękać wyrzuty sumienia. Czuje, jakby postradał zmysły. Stany, w które popada, sprawiają, że lady Makbet nazywa go „kaleką na duchu”. Ona sama zdaje się nie odczuwać tragizmu sytuacji i przez cały czas zachowuje zimną krew.
Dwór dowiaduje się o zabójstwie Dunkana – oficjalnie oskarżono o nie jego synów. Wszyscy wierzą w podaną wersję wydarzeń, tylko jeden z rycerzy, Makduf, zdaje się coś podejrzewać.
Akt III
Pokazuje, że pierwsza zbrodnia pociąga za sobą kolejne
Trwają przygotowania do koronacji Makbeta, ale bohater nie umie się z niej cieszyć. Nie dręczy go już jednak to, że popełnił zbrodnię na Dunkanie. Bardziej przeżywa fakt, że korona, którą okupił takim wysiłkiem, z czasem przejdzie w ręce potomków Banka (tak mówiły wiedźmy).
Wobec tego planuje kolejne zabójstwo – zamierza zabić Banka i jego syna. Zachowuje się przy tym zupełnie inaczej niż w obliczu zbrodni na Dunkanie. Jest chłodny, spokojny, wyrachowany. Obmyśla dokładnie każdy szczegół, a potem wynajmuje zbójców, którzy napadają na mężczyzn wracających z miasta.
Banko ginie, ale jego syn, Fleance, ratuje się ucieczką. Nadchodzi koronacja. Po niej wszyscy zasiadają do uczty, której przewodzą pozornie szczęśliwy Makbet i jego żona. Ale w rzeczywistości nowego władcę dopadają dawne lęki. Ma halucynacje – zjawia się przed nim duch Banka. Małżonkowie dochodzą do wniosku, że trzeba zabić Makdufa, który jest za bardzo dociekliwy.
Akt IV
Obrazuje rządy Makbeta
Makbet przychodzi do wiedźm zapytać o swoją przyszłość. W następstwie ich czarów zjawia się głowa w hełmie i każe mu lękać się Makdufa. Potem pojawia się zakrwawione dziecko z zapewnieniem, że Makbet nie zginie z ręki człowieka, który jest zrodzony z kobiety. Następnie widmo – dziecko w koronie i z gałązką w ręku. Ono daje słowo, że dopóki Las Birnamski nie zejdzie ku Dunzynańskiemu Wzgórzu, Makbet może czuć się bezpieczny. Niepokojąca może wydawać się tylko ostatnia wróżba. Gdy bohater pyta, czy zagraża mu potomstwo Banka, zjawia się ośmiu królów, z których każdy jest podobny do zamordowanego. Wszyscy zaraz znikają, a posłaniec przynosi wieść o ucieczce Makdufa do Anglii. Makbet, pomny przepowiedni, zamierza napaść na jego zamek i zgładzić jego najbliższych.
Makbetowi udaje się niepostrzeżenie wtargnąć do warowni Makdufa i zabić jego żonę i synka. W tym czasie Makduf jest już w Anglii i rozmawia z Malkolmem (synem Dunkana). Malkolm jest bierny, nie marzy o koronie – ma świadomość własnych słabości, które przeszkadzają w pełnieniu władzy.
Przybywa posłaniec z wieścią o tragedii w domu Makdufa. Pełen bólu rycerz oskarża siebie o to, że wyjechał. Poruszony Malkolm natomiast postanawia pomścić wszystkie zbrodnie Makbeta.
Akt V
Zamek w Dunzynan. Lady Makbet nie może zasnąć. Ma przywidzenia (wszędzie krew), bredzi, ale wszystko, co mówi, dotyczy popełnionej zbrodni.
Wojsko pod wodzą Malkolma przygotowuje się do walki. Malkolm rozkazuje żołnierzom, by każdy wziął do ręki gałąź z drzewa (rzecz dzieje się w lesie Birnam) – ma to maskować oddziały.
Umiera lady Makbet. Choć nie jest to jednoznacznie powiedziane, sugestie wskazują, że popełnia samobójstwo.
Sługa melduje Makbetowi, że las Birnam zbliża się do zamkowych bram. Władca przypomina sobie wróżbę i ogarnia go trwoga.
Żołnierze wdzierają się do środka, a przerażony król obiecuje, że jeśli go oszczędzą, zostanie najpokorniejszym z poddanych. Ale nikt nie ma dla niego litości. Zostaje zabity przez Makdufa, który jednocześnie wyznaje, że nie narodził się z kobiety, lecz przyszedł na świat w wyniku cesarskiego cięcia. Nowym królem zostaje Malkolm, który obiecuje wszystkim sprawiedliwe rządy.
Przesłanie dramatu
- Nie ma winy, która nie zostałaby ukarana. Człowiek, który decyduje się na zły uczynek, musi liczyć się z jego konsekwencjami i pamiętać, że wcześniej czy później będzie musiał zapłacić za to, co zrobił.
- Człowiek ma zawsze możliwość wyboru. Czarownice nie popchnęły wcale Makbeta do zbrodni. Pokazały mu tylko możliwość wyboru. Fakt, że bohater wstąpił na drogę zbrodni, to jego decyzja i to on ponosi za nią odpowiedzialność. Przepowiednia czarownic nie musiała wcale determinować dalszych wypadków! Banko podszedł przecież do przepowiedni bardzo ostrożnie.
- Przede wszystkim jednak Makbet jest opowieścią o ciemnych stronach natury ludzkiej. O złu, które mieszka w każdym z nas i którego istnienia nawet się nie spodziewamy. Tymczasem ono, uśpione, czeka tylko na odpowiedni moment… No bo czy ktoś spodziewałby się po wrażliwym, lojalnym rycerzu, że będzie zabójcą swojego króla i przyjaciela?
- Inny ważny problem poruszony w dramacie wiąże się z władzą. W średniowieczu władca był otoczony czcią niemal boską. Dunkan na pewno zasługiwał na cześć i szacunek, ale Makbet jest zaprzeczeniem ideału władcy – to okrutny tyran. Dramat jest więc ostrzeżeniem przed taką postawą.
- Trzeba także zwrócić uwagę na końcowy monolog bohatera, w którym porównuje on ludzi do aktorów wchodzących na chwilę na scenę. W ten sposób Makbet realizuje topos teatru świata. Ważnym przesłaniem tragedii jest więc refleksja o kondycji ludzkiej.
Charakterystyka postaci
Makbet
Osobowość delikatna, przejawia słabość, wątpi w siebie. Jednocześnie ma wybujałą ambicję, apetyt na władzę, chce zaimponować kochanej kobiecie. Ulega cudzym podszeptom, jest zależny od otoczenia (wiedźmy, żona). Pozoruje zachowania i uczucia, żeby nie okazać słabości (by świat nie odkrył, jaki jest słaby, po zabójstwie Dunkana przywdziewa maskę okrutnego tyrana).
Lady Makbet
Na początku dramatu sprawia wrażenie bardzo zdecydowanej i odważnej. Ona zachęca męża do zabicia Dunkana, podtrzymuje go na duchu, a gdy Makbet się waha – utwierdza w przekonaniu, że powinien to zrobić. Sprawia wrażenie bezkompromisowej i całkowicie pozbawionej uczuć. Tak jednak nie jest. Moralny współudział w zbrodni obciąża ją wewnętrznie – ma wyrzuty sumienia. Nie próbuje się usprawiedliwiać, jak jej mąż, brutalnymi prawami życia, zło widzi w sobie. Ta wnikliwość i wrażliwość sprawiają, że skoncentrowana na ustawicznym przeżywaniu tego, co się stało, popada w obłęd, który prowadzi ją do samobójstwa.
Punkty za skojarzenia:
- Balladyna Juliusza Słowackiego – kobiece bohaterki obu dramatów za wszelką cenę pragną zdobyć władzę, obie dążą po trupach do celu. To silne, zdecydowane na wszystko kobiety. Makbet i Balladyna to literaccy zbrodniarze dla władzy.
- Książę Niccola Machiavellego – cel uświęca środki – z tego dzieła pochodzi ta słynna maksyma, jak również portret idealnego władcy, który powinien mieć cechy i lisa, i lwa. Machiavelli usprawiedliwiłby Makbeta – o ile ten byłby dobrym władcą.
- Hamlet, Król Lear – inne dzieła Szekspira, w których obecny jest temat władzy.
• Zbrodnia i kara Dostojewskiego – dokładna analiza zbrodni i psychiki zabójcy. Raskolnikow i Makbet – możliwe zestawienie.
- Utwory Jana Kochanowskiego- np. fraszka Człowiek boże igrzysko. Podejmują temat teatru mundi – toposu świata – tak jak słynny monolog Makbeta, , w którym nazywa on życie „przechodnim półcieniem” i „powieścią idioty”.
Zagadnienia, które mogą się pojawić na maturze
W jaki sposób na popełnioną zbrodnię reaguje Makbet, a jak jego żona? Czy ten czyn ich do siebie zbliża, czy oddala?
Choć przed zabójstwem Dunkana Makbet i jego żona razem obmyślali każdy szczegół tego wydarzenia, fakt dokonania zbrodni bardzo ich od siebie oddalił. Każde przyjęło ją inaczej i zamknęło się w swoim świecie.
Makbet, który przed zbrodnią był człowiekiem delikatnym i nie do końca na nią zdecydowanym (mimo wielkiego pragnienia korony), nagle stał się osobą twardą, bezwzględną, niecofającą się przed żadnym dramatycznym krokiem. Dokonując kolejnych zabójstw, myślał tylko o jednym: za każdą cenę utrzymać godność króla. Miała mu w tym pomóc maska tyrana, która w rzeczywistości skrywała jego słabą naturę.
Z kolei jego żona, która na początku dramatu wydawała się osobą nieugiętą, nie umiała poradzić sobie z brzemieniem winy. Popadła w obłęd, a w końcu (najprawdopodobniej) popełniła samobójstwo.
Makbet – zbrodniarz czy ofiara?
W związku z faktami z biografii Makbeta ujawniają się konkretne cechy jego charakteru. Za co można go podziwiać? Makbet był tanem (naczelnikiem hrabstwa) i krewnym szkockiego władcy – króla Dunkana. Poznajemy go, gdy w bitwie pod Forres walczy jako jeden z jego obrońców. To brawurowy atak Makbeta sprawił, że wojska norweskie oraz oddziały buntującej się przeciwko królowi szlachty zostały rozgromione i pokonane.
Mimo odwagi i waleczności był jednak człowiekiem o delikatnej psychice, często wątpił w siebie. Dlatego szukał oparcia w tym, co mówili o nim inni. Ich opinia była dla niego ważna do tego stopnia, że niekiedy stawała się drogowskazem. Skrycie marzył o potędze. Człowiekowi o takiej konstrukcji psychicznej trudno obronić się przed zaplanowaną intrygą, która obiecuje mu ich zdobycie. Może się przed nią obronić – jeśli opanuje własne żądze i namiętności.
Chwila próby nadchodzi szybko. Gdy po skończonej bitwie Makbet z Bankiem wracają do domu, drogę zastępują im trzy wiedźmy. Mają dla obu mężczyzn przepowiednię dotyczącą ich losów. Według nich Banko ma zostać założycielem królewskiej dynastii, Makbet natomiast, po zdobyciu kolejnych zaszczytów i tytułów, sięgnie po koronę króla Szkocji. Banko przyjmuje te słowa z dystansem, lecz Makbet podchodzi do nich bardzo poważnie. W jego psychice niemal natychmiast zachodzą ogromne zmiany. Uświadamia sobie, że jego powołaniem jest władza. Pobudzone ambicje i wyobraźnia nie dają mu spokoju. Tak, chciałby zostać królem. W walce o koronę ma szanse – jest przecież krewnym panującego Dunkana. Wystarczyłoby go zabić i panem Szkocji zostałby właśnie on.
Po spotkaniu z wiedźmami Makbet jak najszybciej pragnie podzielić się zasłyszaną od nich nowiną z żoną, pisze więc do niej list. Nie chodzi mu o samo podjęcie decyzji, bo ta zapadła w chwili, gdy usłyszał proroctwo, tyle że jeszcze nie w pełni ją sobie uświadamiał. By ją usankcjonować, czeka na słowo wsparcia od lady Makbet. Ale ona jest lepiej niż mąż zorganizowana i zaraz po jego powrocie przedstawia mu drobiazgowy plan działania.
Czy ambitnemu, wątpiącemu w siebie człowiekowi trzeba więcej? Makbet zabija króla. Chce rządzić krajem – to jego największe pragnienie. Jako zabójca czuje się nieswojo. Ma wyrzuty sumienia, nie może pogodzić się z sytuacją. Fakt ten nie zmniejsza jednak jego apetytu na władzę. Kolejno pozbywa się wszystkich, którzy mogą stanowić jakiekolwiek – realne czy tylko przepowiadane przez wiedźmy – zagrożenie. Nie ma przy tym najmniejszych oporów.
Co pozwala widzieć w Makbecie ofiarę?
- Zaufał wiedźmom i postanowił dopomóc losowi; jest ofiarą wybujałej, chorej ambicji.
- Ma delikatną, słabą psychikę, za to twardą i ambitną żonę, której za wszelką cenę chce zaimponować.
- Jest ofiarą własnej namiętności – żądzy władzy.
- Jest również ofiarą, bo w roli zabójcy czuje się nieswojo – ma wyrzuty sumienia.
Co przesądza o tym, że Makbeta można nazwać zbrodniarzem?
- Wystarczy policzyć jego ofiary.
- W momencie dokonywania zbrodni był człowiekiem o ukształtowanej już psychice i systemie wartości – był dorosły. Powinien wyobrazić sobie, jakie mogą być konsekwencje jego kolejnych morderstw.
- Wielkie wyrzuty sumienia i załamanie towarzyszą Makbetowi tylko po zabiciu Dunkana. Później idzie już gładko – nie żałuje specjalnie ani Banka, ani Makdufa.
Makbet – nowożytna tragedia o winie, karze i wnętrzu człowieka
Dramat Szekspira pozwala obserwować nierówną walkę, jaka toczy się we wnętrzu głównego bohatera między jego wybujałą, chorą ambicją a wrażliwym sumieniem.
Gdy po zwycięskiej bitwie pod Forres wraz z przyjacielem Bankiem wraca do domu, pojawiają się przed nim trzy czarownice. Przepowiadają mu różne zaszczyty, łącznie z królewską koroną. A może nikt się przed nim nie pojawił, tylko pobudzona zwycięstwem wyobraźnia Makbeta roztoczyła przed nim śmiałe wizje? Faktem jest, że od tej chwili stracił spokój ducha. Zaczyna się zastanawiać: skoro władza leży w zasięgu ręki, może powinien zabić króla i jako jego bliski krewny objąć po nim tron?
Tymi przemyśleniami dzieli się z żoną. Lady Makbet utwierdza go w jego zamiarach. W dążeniu do władzy jest zdecydowana, bezkompromisowa. Trudno jednak powiedzieć, czy do końca myśli i czuje tak, jak to wygląda. Może jej determinacja to tylko gra, którą prowadzi, by zaspokoić apetyt na władzę ukochanego mężczyzny? Zna jego naturę i wie, że łatwo nie zrezygnuje on ze swoich rozbudzonych już ambicji.
W końcu Makbet zabija. Piekło zaczęło się dla niego już przed zabójstwem. Wahanie, wątpliwości, wewnętrzna słabość, ostateczny impuls ze strony lady Makbet i wreszcie samo zabójstwo. Zamiast oczekiwanej radości z tego, że zrealizował swój plan i jest już o krok od upragnionej władzy, na Makbeta niemal od razu po zabójstwie spada przytłaczające poczucie winy. Wyrzuty sumienia to rodzaj kary za popełnioną zbrodnię. Tak odważnego do tej pory człowieka ogarnia niewyobrażalny strach: słyszy grożące mu głosy, każdy szmer budzi jego niepokój.
Lady Makbet, która tuż po zabójstwie sprawia wrażenie trzeźwej, wręcz wyrachowanej, szydzi z wizji męża. Wkrótce jednak i ona poniesie za swoją winę swoistą karę – wpadnie w obłęd. Straci kontakt z otoczeniem. Każdej nocy nawiedzać ją będą wizje, że oto tonie we krwi – to doprowadzi ją do przedwczesnej, prawdopodobnie samobójczej śmierci.
W tym czasie Makbet zdąży już rozkręcić istną machinę śmierci. Zabójstwo Dunkana okazuje się nie jedynym, lecz pierwszym z makabrycznej serii. Jeszcze za życia żony zamorduje Banka – tylko dlatego, że wiedźmy prorokowały mu założenie królewskiej dynastii. W ten sam sposób niszczeni są wszyscy rywale, prawdziwi i wydumani. Władca zyskuje opinię tyrana. Czy nikt nie położy kresu szalejącemu bezprawiu? Czy jedyną karą będą doświadczane przez niego po pierwszym morderstwie wyrzuty sumienia?
Mówi się, że nie ma winy bez kary. Wojujący mieczem tyran Makbet zginie także od miecza – z ręki Makdufa. Kiedy kierował się przepowiednią wiedźm, czuł się niemal bezkarny, bo czarownice obiecały mu, że nie zginie zabity przez człowieka zrodzonego z kobiety. Nie wziął jednak pod uwagę, że niektórzy przychodzą na świat w wyniku cesarskiego cięcia. Tak właśnie urodził się ten, który położył kres jego tyranii i jego życiu.
Makbeta można odczytywać jako opowieść o losach człowieka opanowanego niszczącą żądzą władzy. Można jednak potraktować tę tragedię jako opowieść uniwersalną. Każdy do czegoś dąży. Trzeba jednak uważać, by w tym dążeniu nie posunąć się za daleko. By dążenie do celu nie stało się obsesją, nie zamieniło się w niszczącą manię. I co najważniejsze – żeby realizacja własnych celów nie pociągała za sobą krzywdy innych.
Matura ustna
Makbet pojawić się może m.in. w związku z tematami:
- wina i kara
- zbrodnia
- literacki obraz wielkich namiętności
- władza
- literacki portret kobiety (portret femme fatale)
- jak kształtują bohaterów literackich ich wybory
- fatum czy wolna wola – od czego zależy los?
Pojęcia do zapamiętania:
Decorum (łac. decorus = przyzwoity, stosowny) – zasada odpowiedniości stylu do treści i wewnętrznego zharmonizowania elementów dzieła literackiego, która określa, jakie środki stylistyczne można zastosować, a także jakie gatunki obrać do przedstawienia określonych bohaterów i tematów. Zgodnie z nią poetę obowiązuje stosowność wyrazu językowego. Oznacza to, że w podniosłym, poważnym dziele, które traktuje o poważnych sprawach (np. w tragedii), nie można wypowiadać się w lekki, komiczny sposób. Ta zasada była szczególnie ważna dla twórców poetyki klasycystycznej, a zerwali z nią romantycy.
Teatr elżbietański – teatr, który rozwijał się w Anglii na przełomie XVI i XVII w. za panowania Elżbiety I oraz Jakuba I. W tym okresie zaczynają tworzyć Christopher Marlowe i William Szekspir. Jeszcze na początku XVI w. sztuki teatralne wystawiano głównie w kościołach, ale już w latach pięćdziesiątych zaczęto odchodzić od tej tradycji. Ośrodkami teatralnymi stały się dwory królewskie i centra uniwersyteckie (Oksford, Cambridge), gdzie zawiązują się liczne trupy teatralne. Powstają pierwsze teatry zawodowe (Teatr, Kurtyna, Pod Różą, Pod Łabędziem, Pod Kulą Ziemską) oraz profesjonalne budynki teatralne (na planie okręgu – lepsza akustyka, dach tylko nad sceną, umowne, skromne dekoracje, na scenie nie występowały kobiety).
Theatrum mundi – wyrażenie łacińskie, dosłownie: teatr świata – motyw świata jako teatru, (przedstawienia), w którym każdy człowiek ma do odegrania swoją rolę. Niekiedy ujęciu temu towarzyszy przekonanie, że rola w teatrze życia jest człowiekowi wyznaczona odgórnie – jego los nie zależy od niego, lecz od Boga (bogów) bądź fatum, jest przedmiotem rozgrywki między siłami dobra i zła. Motyw ten można znaleźć m.in. w Pieśni IX (Człowiek Boże igrzysko) i fraszce O żywocie ludzkim Jana Kochanowskiego, w dramatach Makbet i Hamlet Szekspira, w Fauście Goethego, Kordianie Słowackiego, Lalce Prusa, Weselu Wyspiańskiego, wierszu Życie na poczekaniu Szymborskiej.
Tragedia – gatunek dramatu ukształtowany w starożytnej Grecji (twórcy: Ajschylos, Sofokles, Eurypides), wywodzący się z obrzędów religijnych. Łączył epizody rozgrywające się między osobami dramatu – z pieśniami chóru. Podstawowym kryterium gatunkowym tragedii jest tragizm. Jej bohater jest w konflikcie z Fatum, nieuchronnie zmierzając do katastrofy, jak np. Edyp w Królu Edypie Sofoklesa. Tradycja tragedii antycznej stanowiła punkt wyjścia do ukształtowania się tragedii renesansowej (Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego) i klasycystycznej (Cyd Pierre’a Corneille’a). Odmienny typ tragedii stworzył Szekspir, późniejszy patron dramatu romantycznego. Romantyzm zapoczątkował proces ważnych przemian gatunku.
Teatr elżbietański – stworzony w Anglii w XVI w.; określenie pochodzi od imienia królowej Elżbiety I, za której panowania nastąpił bujny rozkwit teatru. Przedstawienia dawały rozrywkę, ale były też komentarzem do wydarzeń historycznych czy współczesnych; w przeciwieństwie do dzieł średniowiecznych miały charakter świecki. Twórcy teatru elżbietańskiego, wśród których najwybitniejszym był Szekspir, odrzucili rygorystyczne zasady antyczne. Zależało im na wartkiej akcji i wyrazistych postaciach, uwagę widzów miały przykuwać także ciekawy tekst i gra aktorska (występowali tylko mężczyźni!). Dekoracje bywały umowne.
Zobacz:
https://aleklasa.pl/liceum/c300-lektury/dramat-szekspirowski-makbet-i-hamlet
Czy Makbet – tytułowy bohater tragedii Szekspira – jest odpowiedzialny za swoje zbrodnie?