Porównaj tragizm bohatera antycznego i bohatera szekspirowskiego; przywołaj w tym celu odpowiednie przykłady literackie.
Komentarz:
Prawdopodobieństwo trafienia na taki temat jest dość duże, warto się więc przygotować. Zwróć uwagę, że jesteś proszony o podanie przykładów literackich; mogą to być np. Król Edyp i Antygona Sofoklesa, Makbet, Romeo i Julia, Hamlet czy Otello Williama Szekspira. Trzeba będzie przypomnieć sobie wiadomości o tragizmie i konstrukcji bohatera tragedii greckiej, poszukać odpowiednich fragmentów w Poetyce Arystotelesa.
Forma pracy
Możesz omawiać tragizm bohaterów dramatów antycznych i dramatów Szekspira na przykładzie różnych bohaterów. Twoje spostrzeżenia i refleksje, poparte rzetelną wiedzą „szkolną”, to na pewno materiał na dobrą pracę. Będzie jednak ona znacznie ciekawsza, gdy wybierzesz tylko dwóch bohaterów – jednego bohatera tragedii antycznej i jednego bohatera szekspirowskiego. Oprzyj się np. tylko na Kreonie i Makbecie, tylko na Antygonie i królu Learze (godny polecenia jest zwłaszcza ta pierwsza para!). Pamiętaj, że jeśli zdecydujesz się na ten drugi, ciekawszy wariant, koniecznie jak najwięcej cytuj i powołuj się na odpowiednie fragmenty obu dzieł.
Uwaga!
Losami bohaterów antycznych rządzi Fatum, zaś losami bohaterów szekspirowskich rządzą wielkie namiętności, którym podporządkowują wszystkie swoje myśli i czyny. Działają one na nich jak narkotyk – uzależniają, dają rozkosz, ale są także przyczyną mąk i cierpienia. Bohater szekspirowski to zupełnie nowy typ bohatera – dlatego między innymi mówimy o rewolucji, której dokonał Szekspir na gruncie tragedii (równie ważnym nowatorskim posunięciem jest rezygnacja z zasady zachowywania trzech jedności). Czy bohater szekspirowski sam decyduje o swoim losie? Raczej nie, skoro jego namiętność działa na niego jak narkotyk…
Jak zacząć?
Ogólnymi refleksjami na temat bohaterów tragicznych i ich typów. Inny sposób: zastanów się, dlaczego autorzy tematu pracy każą ci zastanawiać się akurat nad tymi typami bohaterów.
Przykład I
Bohater tragedii antycznych, bohater szekspirowski, bohater romantyczny… Każdy z nich jest postacią tragiczną, jego wszystkie plany i czyny muszą zakończyć się klęską lub zgubą. A jednak jest to zupełnie inny rodzaj tragizmu; co innego sprawia, że wszyscy ci bohaterowie nie osiągną szczęścia. Co innego porusza nas w ich losach. Wyraźnie widzimy, że zupełnie inne są powody, dla których współczujemy Antygonie i z zupełnie innej przyczyny współczujemy Makbetowi czy Hamletowi
Przykład II
Zasady budowy i kompozycji tragedii, poruszanych w niej problemów, sposobów oddziaływania na widza, a w końcu wyboru bohatera, które zawarł Arystoteles w Poetyce, nie odeszły wcale w zapomnienie. Do dziś dyskutują o nich teoretycy literatury, do dziś jej fragmenty możemy przeczytać w szkolnych podręcznikach. A jednak okazało się, że nadszedł czas na zmiany. „Krokiem milowym” w rozwoju tragedii była twórczość Williama Szekspira. On także wprowadził na sceny zupełnie nowy typ bohatera.
Co w rozwinięciu?
Przyjrzyj się wybranym bohaterom antycznym i szekspirowskim. Spróbuj wyłapywać podobieństwa i różnice. W odniesieniu do obu tych typów zadawaj sobie pytania:
- Jakie są jego relacje z otoczeniem, z najbliższymi osobami, z rodziną?
- Co sprawia, że jest wyjątkowym człowiekiem?
- Czy możemy się z nim identyfikować?
- Jakie są motywacje jego czynów, marzenia, cele, pragnienia?
- Jak ocenia swoją sytuację?
- Czy popełnia jakieś błędy? Jeśli tak, to jakie? Jaki mają one wpływ na jego życie?
- Co jest dla niego największą wartością?
Te pytania mogą Ci bardzo pomóc
I. Bohater antyczny
Według Poetyki Arystotelesa nie powinien być człowiekiem bez skazy, chodzącym ideałem. Nie mógł być także zwyrodnialcem ani okrutnikiem. Bohater tragedii antycznej jest na ogół szlachetny, kieruje się wysokimi ideałami i szczytnymi zasadami. Zauważmy, że na ogół nie kieruje się tylko własnym dobrem ani namiętnościami – przeciwnie, na ogół pobudką jego działań jest poczucie obowiązku (wobec państwa i własnego narodu, wobec rodziny, wobec praw ustanowionych przez bogów). W swoich działaniach często jest osamotniony lub – jak bohater antyczny – wybiera samotność. Odrzuca pomocną dłoń innych lub jest przez nich potępiany. Jest uparty i konsekwentny, ma świadomość, że jego działania muszą zakończyć się zgubą.
Ważne:
- Los bohatera tragedii antycznej determinuje Fatum – z góry wiadomo, jaki będzie finał życia bohatera (tragiczny). Dziś powiedzielibyśmy, że jego los (cierpienie, odrzucenie, osamotnienie czy w końcu śmierć) jest niesprawiedliwy. Zadajemy sobie pytanie, czemu te wszystkie nieszczęścia spotykają prawego człowieka, który kieruje się szlachetnymi pobudkami. Dla starożytnych Greków Fatum było jednak czymś innym niż dla nas – nie było dla nich tylko niezrozumiałą, determinującą ludzkie losy siły. Z większą pokorą przyjmowali jego „wyroki”.
- Duże znaczenie dla losów bohatera ma klątwa ciążąca nad rodem, z którego pochodzi. Choć to nie on sam obraził bogów czy popełnił jakieś inne wykroczenie – musi cierpieć za swoich przodków.
- Często jest uczestnikiem konfliktu tragicznego, konfliktu dwóch równorzędnych racji, którego nie sposób rozwiązać, w którym nie ma „zwycięzców” i „pokonanych” – obaj broniący swoich racji bohaterowie płacą bardzo wysoką cenę za swoją bezkompromisową postawę. Bohaterowie antyczni sprawiają wrażenie, jakby nie znali znaczenia słów „kompromis” i „negocjacje”. Tak się dzieje np. w Antygonie Sofoklesa – córka Edypa i jego szwagier zacięcie bronią swoich stanowisk (i nic dziwnego, skoro oboje mają rację!). W efekcie Antygona popełnia samobójstwo, a Kreon zostaje zupełnie sam, czuje się strasznie po tym, jak odebrali sobie życie także jego żona i syn.
- Czy można uniknąć przeznaczenia, uciec przed nim? Okazuje się, że nie. Wysiłki króla Edypa, skupione na tym by nie sprawdziła się okrutna przepowiednia wyroczni, spełzły na niczym. Przepowiednia sprawdziła się co do joty – i oto ten mądry, wartościowy człowiek, dobry władca poślubia własną matkę, wcześniej pozbawiając życia swojego ojca.
II. Bohater szekspirowski
W odróżnieniu od bohatera antycznego, przekonanego o słuszności swoich racji i zdecydowanych na realizację swoich planów mimo przewidywania strasznych nieraz konsekwencji własnych czynów, bohater szekspirowski jest bardziej „ludzki”. Waha się przed podjęciem jakiejś decyzji; rozmyślania nad słusznością swego postępowania czy popełnionymi błędami często zajmują jego myśli. Przykładami wahających się bohaterów są Hamlet i Makbet (pierwszy z nich w porównaniu z bohaterami tragedii antycznych jest nawet bierny!).
Kolejna różnica – bohaterowie antyczni kierują się zawsze kodeksem moralnym (jak np. Antygona) lub „cywilnym” (jak np. Kreon). Nie przewidują żadnych odstępstw od niego. Z zupełnie inną sytuacją mamy do czynienia w wypadku Makbeta, który decyduje się złamać zasady kodeksu rycerskiego, któremu dotąd był wierny. Zstąpienie z drogi szczytnych ideałów i wkroczenie na drogę zbrodni, straty honoru jest przyczyną jego nieszczęścia. Nie może sobie tego darować.
W odróżnieniu od bohatera antycznego, bohater szekspirowski nie zawsze działa w pojedynkę. Dużą rolę w ich życiu odgrywają inni ludzie. Przyczyną ich tragedii są oczywiście własne decyzje, ale także relacje z pozostałymi bohaterami dramatu, począwszy od tego, że dużą rolę w ich życiu odgrywają przyjaciele (np. dla Hamleta ważny był Horacjo, dla Romea Merkucjo). Ulegają także podszeptom innych, a nawet uzależniają od nich część swoich decyzji (tu doskonałym przykładem będą z kolei relacje między Makbetem i jego żoną).
Co bardzo ważne, bohater sztuk Szekspira nie zawsze działa w zgodzie z własnym sumieniem i własnymi przekonaniami, jednak nie umie zejść z drogi, na którą wkroczył. Czasem jest to po prostu niemożliwe; jedne zbrodnie pociągają za sobą następne. Nie zawsze chlubnymi można nazwać pobudki, którymi się kierują – na pewno nie można tak powiedzieć o chorej zazdrości i podejrzliwości, przez którą traci życie Desdemona, żona Otella i obsesyjnej żądzy władzy, którą jest opanowana Lady Makbet, a potem – w coraz większym stopniu – także jej mąż.
Przyczyną tragedii bohaterów szekspirowskich są wielkie namiętności – miłość (Romeo i Julia, Otello) i władza (Makbet).
Jak zakończyć?
Odpowiedz na pytanie, który typ bohatera jest bliższy współczesnemu człowiekowi? Którego możemy lepiej zrozumieć?
Przykład:
O władzy i wielkiej miłości marzy wielu z nas, choć dobrze wiemy, że spełnienie tych marzeń może nas sporo kosztować. Wiadomo, wielka miłość zżera człowieka od środka, zaś sprawowanie władzy pochłania masę czasu i wiąże się z koniecznością codziennego podejmowania masy trudnych decyzji. Mimo to imponuje nam postawa „wszystko albo nic”. Bohaterowie szekspirowscy są nam bliscy także dlatego, że działają często z pobudek egoistycznych, żyją „dla siebie” i nie zawsze towarzyszy im poczucie jakiejś misji do spełnienia, jakie towarzyszyło choćby tytułowej bohaterce Antygony Sofoklesa. „Egoistyczni” są Romeo i Julia, egoistyczny jest także Makbet. Chcą być po prostu szczęśliwi – połączyć się z ukochanym człowiekiem czy zasiąść na tronie. I nic nie możemy na to poradzić, że bohaterowie dramatów antycznych wydają się nam nierzadko szaleńcami.
Czy można zauważyć jakieś podobieństwa między oboma bohaterami?
Tak, choć nie będzie ich wiele. Po pierwsze zauważ, że główni bohaterowie sztuk Szekspira i dajmy na to Sofoklesa są ludźmi wzbudzającymi naszą sympatię. Nie są ideałami, ale mają dużo zalet. Można też zauważyć pewne podobieństwo w dokonywanych przez nich wyborach – jakiegokolwiek by nie dokonali, i tak nie byliby szczęśliwi. Rozpatrzmy dla przykładu wybory dokonane przez Kreona i Makbeta. Pozwolić na pogrzebanie zdrajcy ojczyzny to coś w rodzaju zdrady kraju, zabronienie jego pochówku wiąże się z kolei ze złamaniem praw boskich. Wierność rycerskim ideałom – tak, ale to wiąże się z pogardą żony i zaprzepaszczeniem ogromnej szansy, o której Makbet nie może przestać myśleć od pierwszego spotkania z Wiedźmami. Dojście po trupach do władzy? Okazuje się, że nie daje ona szczęścia, a sumienie nie daje spokoju.
Ważne:
- Los bohatera tragedii antycznej determinuje Fatum – z góry wiadomo, jaki będzie finał życia bohatera (tragiczny). Dziś powiedzielibyśmy, że jego los (cierpienie, odrzucenie, osamotnienie czy w końcu śmierć) jest niesprawiedliwy. Zadajemy sobie pytanie, czemu te wszystkie nieszczęścia spotykają prawego człowieka, który kieruje się szlachetnymi pobudkami. Dla starożytnych Greków Fatum było jednak czymś innym niż dla nas – nie było dla nich tylko niezrozumiałą, determinującą ludzkie losy siły. Z większą pokorą przyjmowali jego „wyroki”.
- Duże znaczenie dla losów bohatera ma klątwa ciążąca nad rodem, z którego pochodzi. Choć to nie on sam obraził bogów czy popełnił jakieś inne wykroczenie – musi cierpieć za swoich przodków.
- Często jest uczestnikiem konfliktu tragicznego, konfliktu dwóch równorzędnych racji, którego nie sposób rozwiązać, w którym nie ma „zwycięzców” i „pokonanych” – obaj broniący swoich racji bohaterowie płacą bardzo wysoką cenę za swoją bezkompromisową postawę. Bohaterowie antyczni sprawiają wrażenie, jakby nie znali znaczenia słów „kompromis” i „negocjacje”. Tak się dzieje np. w Antygonie Sofoklesa – córka Edypa i jego szwagier zacięcie bronią swoich stanowisk (i nic dziwnego, skoro oboje mają rację!). W efekcie Antygona popełnia samobójstwo, a Kreon zostaje zupełnie sam, czuje się strasznie po tym, jak odebrali sobie życie także jego żona i syn.
- Czy można uniknąć przeznaczenia, uciec przed nim? Okazuje się, że nie. Wysiłki króla Edypa, skupione na tym by nie sprawdziła się okrutna przepowiednia wyroczni, spełzły na niczym. Przepowiednia sprawdziła się co do joty – i oto ten mądry, wartościowy człowiek, dobry władca poślubia własną matkę, wcześniej pozbawiając życia swojego ojca.
Tragiczni bohaterowie antyczni
- Edyp – Król Edyp i Edyp w Kolonie Sofoklesa
- Antygona i Kreon – Antygona Sofoklesa
- Prometeusz – Prometeusz skowany Ajschylosa
Tragiczni bohaterowie szekspirowscy
- Hamlet
- Makbet
- Otello
- Romeo i Julia
- król Lear
Zobacz:
Tragizm bohatera antycznego. Powołaj się na losy Antygony, Kreon, Edypa
Spróbuj rozpoznać treść pojęcia tragizm, analizując sytuację Antygony.