Na początku dramatu Krasiński umieścił poetycki komentarz do Części I. Są to rozważania (nie wiadomo, czy autora, czy narratora, czy może podmiotu lirycznego) dotyczące rozdźwięku pomiędzy poezją a życiem. Poezja jest ideałem, jej wyraz w sztuce jest od niej oddalony „przepaścią słowa”. Poeta cierpi, ponieważ ma poczucie, że nie może wiernie przekazać w poezji tego, co pragnie wyrazić.
Część I
- Pewny swojej miłości Mąż przysięga wierność żonie „dobrej i skromnej”. Ale nie sprawdza się on w roli męża i ojca – za niepowodzenia Męża winę ponosi jego wyobrażenie o poezji i życiu poety. Chór Złych Duchów zsyła na bohatera majaki. Przedstawiają one idee, w które wierzy Mąż. Pierwszy pojawia się Duch Zły pod postacią Dziewicy (wyobrażenie idealnej romantycznej miłości), która zarzuca mu, że ją zdradził. Inne widma to sława poetycka (pycha i wzgarda dla ludzi, typowe dla romantycznego indywidualizmu), Eden (nierealne wyobrażenia i marzenia o idealnym życiu na łonie natury). Mary te mają omamić wyobraźnię poety. Od tej chwili Mąż rozpoczyna rozmyślania o swoim małżeństwie, które nagle zaczyna być nieszczęśliwe, poeta czuje się spętany, związany z kobietą, której nie kocha. W dniu chrztu swego syna na żądanie zjawy idzie za nią, dla mary porzuca rodzinę. Chrzest się odbywa (chłopiec dostaje imiona Jerzy Stanisław), a w jego trakcie matka najpierw błogosławi, a potem przeklina syna, aby został poetą – to mu zapewni miłość ojca.
- Podążający za Dziewicą Mąż wreszcie dostrzega jej prawdziwe oblicze – chce popełnić samobójstwo, rzucić się w przepaść, ale powstrzymuje go Anioł Stróż – każe mu wracać do domu, do syna, którego właśnie chrzczą.
- Po powrocie do domu dowiaduje się, że jego żona została poprzedniego dnia odwieziona do szpitala dla obłąkanych. Kiedy wpada w rozpacz, tajemniczy głos mówi: „Dramat układasz” – zarzuca mu, że poetyzuje nie tylko tragedie innych, ale i własną.
- Podając się za przyjaciela męża Marii, Mąż odwiedza ją w szpitalu dla obłąkanych. Tam Maria mówi mu, że stała się poetą i że Orcio też będzie poetą, bo go podczas chrztu pobłogosławiła i przeklęła. Maria mdleje i wkrótce potem umiera.
Część II
Rozpoczyna ją poetycki komentarz do Orcia – chłopca, którego urodą i powagą (melancholią) zachwycają się ludzie, a tylko ojciec rozumie, że to dar i przekleństwo poezji – jego syn będzie poetą.
- Podczas wizyty na grobie matki dziesięcioletni Orcio zwierza się ojcu, że często widuje ducha matki (jak Hamlet ducha swego ojca), chłopiec zastępuje też słowa modlitwy własnymi. Mąż, rozumiejąc, że jego syn popada w obłęd, błaga Boga o pomoc.
- W rozmowie z Filozofem, który uważa, że idzie czas rewolucyjnych zmian w porządku świata, Mąż po raz pierwszy krytykuje rewolucję (teorie Filozofa są jak spróchniałe drzewo nadające się tylko na opał).
- W tej części zawarty jest także monolog Męża, w którym przyznaje on, że nie poznał tajemnicy sensu istnienia, choć przez lata jej szukał. Wypalił się tylko wewnętrznie. Sens działania podpowiada mu Anioł Stróż, Mąż powinien wejść na drogę miłości i pomocy bliźnim. Walczący o duszę poety Mefisto zsyła na niego wizję ogromnego czarnego orła, który namawia Męża do walki „o cześć i potęgę” ojców. Kiedy poeta zostaje sam, następuje w nim przemiana (typowa dla bohatera romantycznego), chce się na „człowieka przetworzyć” i podjąć walkę realną, wśród ludzi, a nie w krainie marzeń i poezji.
- Czternastoletni już Orcio traci wzrok, mimo wielu prób ratowania chłopca przez lekarzy. Na pytanie ojca, czy jeszcze widzi, syn odpowiada: „oczyma duszy” (znów Hamlet!).
- Chłopiec także budzi się w środku nocy, mówi przez sen (prorokuje) – wezwany lekarz stwierdza obłęd („pomieszanie zmysłów połączone z nadzwyczajną drażliwością nerwów”).
Część III
Poetycki komentarz do tej części dramatu to obraz początku rewolucji – tłum żądnych zemsty, uzbrojonych w prymitywne narzędzia walki ludzi – nędzarzy u bram miasta słucha przywódcy (Pankracego) i wiwatuje na jego cześć.
- W tej części poznajemy obóz rewolucjonistów. Najpierw przechrztów (Żydów, którzy dla zysków przeszli na chrześcijaństwo), uważających, że rewolucja ma zniszczyć chrześcijan i krzyż. Przywódca rewolucjonistów, Pankracy (z ang. wszechwładca), chce się spotkać z Hrabią Henrykiem, aby przeciągnąć go na stronę rewolucji. Do obozu arystokracji wysyłają jednego z przechrztów, aby umówił ich na potajemne spotkanie.
- Hrabia Henryk (zamaskowany, nierozpoznany) wędruje przez obóz rewolucji (zmusił, aby go po nim oprowadził, swojego przewodnika). Poznaje oblicze rewolucji. Rewolucjoniści pragną zniszczyć tych, którzy rządzą światem – i arystokratów, i szlachtę.
- Hrabia Henryk słucha też Leonarda (jednego z przywódców rewolucji), który odprawia obrzędy (bluźniercze) nowej wiary, przepowiada przyjście nowego świata, siebie kreuje na proroka. Syn Filozofa, Herman, zostaje zbójem (otrzymuje święcenia zbójeckie) i wyrusza niszczyć stary porządek – „stare pokolenia”. W drodze do okopów Świętej Trójcy Hrabia Henryk słyszy głosy Duchów, które rozpaczają nad zburzonymi kościołami i sprofanowanymi ołtarzami. Poeta przyrzeka, że przywróci panowanie Boga.
- W nocy Pankracy przybywa do siedziby arystokratów, jego ludzie ukrywają się w lesie, a on sam idzie na spotkanie z Hrabią Henrykiem.
- Pankracy proponuje Hrabiemu Henrykowi życie i zachowanie majątku za poddanie się. Oczywiście, dumny poeta nie zgadza się na to. Przywódcy nie mogą się porozumieć; odchodząc, Pankracy rzuca na Hrabiego Henryka i jego syna przekleństwo.
Część IV
Poetycki komentarz do tej części dramatu to opis zamku w okopach Świętej Trójcy zbudowanego nad przepaścią na granitowych skałach. Oblegają go rewolucjoniści.
- W ostatnim ocalałym kościele odbywa się spotkanie arystokratów. Hrabia Henryk zostaje mianowany dowódcą (mimo niechęci dużej grupy zebranych, którzy uważają, że przez niego zginęło zbyt wielu ludzi) i żąda od wszystkich przysięgi na wierność. Na sugestię, aby rozpocząć układy z rewolucjonistami, dowódca straszy karą śmierci.
- W tym czasie Orcio, nieświadomy, co się dzieje, na progu swego pokoju śpiewa. Rozmawia z ojcem o tym, że się boi. Schodzą razem do lochów, w których chłopiec ma wizję sądu nad ostatnim arystokratą (niesamowicie podobnym do Hrabiego Henryka). Zostaje on potępiony za brak miłości. Pewien swoich decyzji Hrabia Henryk przekonuje buntujących się obrońców okopów Świętej Trójcy do kontynuowania walk (przemawia do nich i obiecuje wydanie mięsa i wódki) – bitwa trwa. Obrońcom kończy się amunicja, a wezwany do okopów przez ojca Orcio (Hrabia chciał się pożegnać z synem) ginie trafiony przypadkową kulą (śmierć przepowiedziała mu matka). W końcu arystokraci zostają krwawo pokonani.
- Na dziedzińcu zamku odbywa się sąd nad pokonanymi. Wszyscy zostają skazani na śmierć, a twierdza ma zostać zburzona. Pankracemu przynoszą szablę człowieka, który rzucił się z murów – był to Hrabia Henryk, który się nie poddał. Kiedy przywódca rewolucjonistów snuje plany budowania nowego świata, na niebie po stronie zachodzącego słońca zza chmury wyłania się Chrystus Zmartwychwstały. Wzrok Boga wtapia się w źrenice Pankracego i w końcu go zabija. Przed śmiercią Pankracy przyznaje: „Galilejczyku, zwyciężyłeś!”.
Zobacz:
Wyjaśnij znaczenie tytułu dramatu Krasińskiego: Nie-Boska komedia
59. Jak ukazana jest rewolucja w Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego?