Poziom podstawowy
Lektury obowiązkowe:
- Kazimierz Przerwa-Tetmajer, wybór wierszy
- Jan Kasprowicz, wybór wierszy
- Leopold Staff – wybór wierszy
- Stanisław Wyspiański Wesele
- Władysław Stanisław Remont Chłopi – uwaga – tylko tom I
- Stefan Żeromski Ludzie bezdomni
- Joseph Conrad Jądro ciemności
Wymagania egzaminacyjne:
- Motywy literackie i kulturowe epoki
- Wiedza o nurtach artystycznych modernizmu
- Filozoficzne, ideologiczne podstawy epoki
- Znajomość wskazanych lektur
Najważniejsze pojęcia:
Młoda Polska, modernizm, świadomość modernistyczna, symbolizm, symbol, impresjonizm, dekadentyzm, analogia, synestezja, nadczłowiek, etos inteligencki, ludomania
Poziom rozszerzony
Lektury obowiązkowe:
Jak na poziomie podstawowym
Wymagania egzaminacyjne:
Dokładniejsza orientacja w literaturze i kulturze epok
- Umiejętność charakteryzowania i identyfikowania w tekstach metod literackich
- Pogłębiona znajomość filozofii
i ideologii epoki - Uporządkowana wiedza o poetykach poszczególnych nurtów epoki
Najważniejsze pojęcia:
Ekspresjonizm, sztuka totalna, muzyczność, sztuka apollińska
i dionizyjska
Najważniejsze daty
- 1832 – 1847 – powstaje cykl Komedia ludzka Balzaka
- 1857 – Charles Baudelaire Kwiaty zła
- 1871 – Artur Rimbaud Statek Pijany
- 1873 – Claude Monet – Impresja, wschód słońca
- 1888 – August Strindberg Panna Julia
- 1891 – Kazimierz Przerwa Tetmajer Poezje – seria I
- 1895 – początek kinematografii – filmy braci Lumiere
- 1898 – odkrycie radu przez Marię Curie-Skłodowską i Piotra Curie
- 1898 – Jan Kasprowicz Krzak dzikiej róży
- 1899 – Stanisław Przybyszewski Confiteor
- 1900 – Stefan Żeromski Ludzie bezdomni
- 1901 – Stanisław Wyspiański Wesele
- 1901 – śmierć królowej Anglii – Wiktorii
- 1902 – Marconi przeprowadza pierwszy przekaz radiowy
- 1903 – bracia Wright odbywają pierwszy lot samolotem
- 1904 – Władysław Stanisław Reymont – Chłopi
- 1905 – Teoria względności Einsteina
- 1905 – Rosja i Polska – tzw. Rewolucja 1905 r.
- 1907 – Panny z Awinionu Pabla Picassa
- 1908 – Henry Ford otwiera seryjną produkcję samochodów
- 1914 – 1918 – I wojna światowa
- 11 listopada 1918 – odzyskanie przez Polskę niepodległości
Młoda Polska i modernizm do nowej matury
Coraz bliżej w naszej powtórce do współczesności, coraz bardziej więc zwiększa się prawdopodobieństwo zaistnienia opisywanej epoki na maturze. Tym bardziej, że i lektury robią się bardzo ważne i głęboko osadzone w szkolnej tradycji. Jeśli chodzi o pomysły na jakie wpaść mogą egzaminatorzy – raczej nie obstawialibyśmy poezji poza Staffem (do którego egzaminatorzy zdradzali już upodobanie). Chociaż – Kasprowicz i Tetmajer też nadają się do maturalnych zadań…
Bardzo za to prawdopodobne zdaje się Wesele. Ten dramat to przecież kopalnia słynnych i nie najłatwiejszych do interpretacji scen. Istnieje tu spora gama możliwości zestawienia ich z innymi tekstami, istnieją też partie dramatu, które na maturze mogą zaistnieć samodzielnie (np. rozmowa Poety z Rachelą).
Uwaga też na sceny symboliczne i naturalistyczne opisy w Ludziach bezdomnych Żeromskiego. Jedne i drugie nieźle nadałyby się (szczególnie po zestawieniu z innym tekstem) na dotyczący metod twórczych temat na poziom rozszerzony.
I jeszcze jedna rada – nie lekceważcie Chłopów. Dopóki matura opierała się na Waszej pamięci, egzaminatorzy litowali się i wiejską epopeję raczej sobie odpuszczali. Tym razem może być inaczej. Opisowe partie powieści, a także niektóre dialogi, poprzez zastosowanie przez Reymonta wyrafinowanych metod stylizacji aż się proszą o wykorzystanie na maturze…
.
POZIOM PODSTAWOWY
Podstawowe pojęcia
Modernizm
Nazwa ogólna epoki – zarówno w Europie, jak i w Polsce. Różne są tylko czasy trwania. O początkach modernizmu w Europie (czy raczej we Francji) można mówić już w latach 60. XIX wieku – za najwcześniejszą „datę początkową” uważa się rok 1857 – czyli moment wydania Kwiatów zła Charles`a Baudelaire’a. Pochodzenie nazwy epoki jest proste – od francuskiego modernisme co oznacza nowoczesność. I rzeczywiście – choć ówczesna nowoczesność dziś jest już zdecydowanie staroświecka, nazwa pozostaje wciąż aktualna i wiąże się z samą istotą ówczesnej sztuki. A było nią poszukiwanie nowych, nieodkrytych jeszcze dróg tworzenia. W dodatku – nie w ramach jednej powszechnie obowiązującej stylistyki i konwencji, lecz na różne sposoby. Stąd też – bogactwo prądów, teorii i metod twórczych w owych czasach.
Modernizm – drugie znaczenie
Istnieje jeszcze jedno – bardzo szerokie rozumienie pojęcia. Część badaczy literatury skłania się bowiem ku przekonaniu, że w rzeczywistości modernizm jest znacznie obszerniejszym zjawiskiem niż tylko epoka kulturowa przełomu wieków. Oczywiście, modernizm rozumiany jako megaokres literacki, w którym dominuje przekonanie
o konieczności i możliwości odkrywania „nowych dróg tworzenia” – czyli nowych prądów, stylów i indywidualnych – a za każdym razem niepowtarzalnych – metod twórczych. W tym wypadku modernizm obejmować by miał czasy od romantyzmu, aż po współczesność. To ważne – bo właśnie z takiego rozumienia modernizmu wynikać ma podstawowa odmienność naszej bieżącej epoki kulturowej – czyli postmodernizmu.
Młoda Polska
Ta nazwa jest specyficznym określeniem zjawisk przynależnych do modernizmu na terenie Polski. Zawdzięczamy ją Arturowi Górskiemu – krytykowi literackiemu z epoki, który we wczesnych latach 90. XIX wieku opublikował serię artykułów teoretycznych pod wspólnym tytułem właśnie Młoda Polska. Górski, zwracając się przeciwko pozytywistom, próbował jednocześnie naukowo i ideologiczne określić nową literaturę, przy okazji zaś zaproponował taką właśnie nazwę prądu. Przyjęła się ona znakomicie, choć bywa niesłusznie kojarzona z nazwami ówczesnych grup literackich – jak np. Młode Niemcy. W odróżnieniu od romantyzmu i pozytywizmu, Młoda Polska to czas, w którym nasza literatura staje się bardzo europejska pod względem formy i treści. I choć z pewnością Wesele, czy Ludzie bezdomni to teksty dość hermetyczne dla czytelnika nieznającego polskich realiów, to jednak generalnie literacki rozdźwięk między Polską a resztą świata ulega wówczas zmniejszeniu.
Za czas trwania Młodej Polski przyjmuje się orientacyjnie okres między ukazaniem się I serii Poezji Tetmajera (1891) a zakończeniem I wojny światowej (1918). Co ważne – początki Młodej Polski pokrywają się czasowo ze schyłkiem pozytywizmu – używając zabawnego określenia mówimy o zazębianiu się tych epok.
Świadomość modernistyczna
Swoistym kluczem do świadomości epoki może być tom Kwiaty zła Charles`a Baudelaire’a. W tym genialnym zbiorze wierszy, który wywarł gigantyczny wpływ na twórczość wszystkich chyba modernistów odnajdujemy większość zalążków tego, co składa się na wspólną świadomość ówczesnych ludzi kultury. I choć w tym wypadku (ze względu na wielość często nawzajem się wykluczających prądów artystycznych) owa „część wspólna” jest znacznie mniejsza niż do tej pory, to jednak możemy śmiało wyliczyć parę haseł:
- estetyzm – kult piękna (choć czasem na nowo definiowanego), hasło sztuka dla sztuki
- indywidualizm modernistyczny – czyli romantyczny do kwadratu
- mistycyzm modernistyczny – jak wyżej – obszary: filozofia Wschodu, psychologia i parapsychologia, religijność średniowieczna, satanizm
- oryginalność – upodobanie do nowości, odkrywczości, dziwności
- sensualizm – fascynacja wrażeniami zmysłowymi, intuicją, erotyzmem
- dekadentyzm – przekonanie o schyłku, kryzysie kultury
Sztuka totalna
Maksymalizm nietzcheańskich koncepcji artysty przekładał się też na skalę postulatów stawianych przed sztuką. Z epoką nieodłącznie wiążą się mgliste raczej koncepcje sztuki totalnej – czyli oddziałującej na odbiorcę w skali dotąd niespotykanej. Stąd na przykład projekty budowy ogromnych amfiteatrów, w których miano odgrywać narodowe dramaty (według Stanisława Wyspiańskiego) lub dawać muzyczno-świetlne koncerty monumentalnych poematów symfonicznych (według rosyjskiego kompozytora Aleksandra Skriabina.)
Filozofia, Ideologia
Opisane tu terminy to minimalny kontekst ideologiczny dla dzieł wymienionych na liście egzaminacyjnej.
Staramy się bardzo nie zasypywać Was nadmiarem pojęć – te jednak musicie sobie przypomnieć, bo bez nich może okazać się niemożliwe właściwe zrozumienie egzaminacyjnego tekstu.
Dekadentyzm
Pojęcie pochodzi od francuskiego „decadence” – czyli „schyłek”. I rzeczywiście – ze schyłkiem, czy raczej przekonaniem o nim, ma wiele wspólnego. Chodzi tu o poczucie (spotęgowane przez magiczny koniec stulecia) schyłku kultury, wartości, cywilizacji, norm estetycznych i moralnych. Po owym końcu ma albo nastąpić totalny upadek ludzkości, albo jakieś specyficzne „nadejście barbarzyńców”. Rasowy dekadent (zainspirowany przez filozofię Schopenhauera) stwierdziłby, że kultura kończy się już ostatecznie – jedynymi zaś nadziejami zagubionego człowieka epoki schyłku mogą być: samobójstwo, kontemplacja piękna, bądź dążenie do stanu nirwany. Ewentualnie – seks, alkohol i narkotyki – bo i takie rozwiązania były wówczas w modzie, co zresztą jakoś tam jesteśmy w stanie zrozumieć. Wszak i dziś żyjemy w epoce schyłku kultury…
Elementy postawy dekadenckiej (zwłaszcza dekadencki estetyzm – kult czystego piękna) znajdziemy w twórczości Tetmajera i Kasprowicza. Z drugiej strony, zostaje ona ostro wyśmiana w Weselu Wyspiańskiego, w części utworów (np. Kowal) sprzeciwia się jej też stanowczo Leopold Staff.
Nadczłowiek
Jeden z ważniejszych terminów filozofii Fryderyka Nietzschego. W dalekim uproszczeniu oznacza jednostkę ponadprzeciętną, wybitną, a przez to stojącą wedle filozofa ponad prawem moralnym, zastrzeżonym dla słabych, biernych „podludzi” – czyli ogółu społeczeństwa. Ta szczególna pozycja otwierać ma przed nadczłowiekiem ogromne możliwości, jednocześnie nakładając nań obowiązki surowej samodyscypliny, nieulegania słabościom (fizycznym i psychicznym, jak choćby… litość).
Idee te, które dziś jednoznacznie kojarzą nam się z blondynami w czarnych mundurach, wówczas (jako, że nikt tych panów nie potrafił sobie jeszcze wyobrazić) zyskały ogromna popularność. I odegrały wielką rolę w myśleniu o kulturze i sztuce. Większość modernistycznych koncepcji artysty odwoływała się do teorii Nietzschego. Sztandarowym przykładem – Confiteor Stanisława Przybyszewskiego, gdzie artysta uznany zostaje za „pana panów” i jednostkę zwolnioną z wszelkich społecznych obowiązków.
Sztuka apollińska i dionizyjska
To kolejne terminy pochodzące od Nietzschego (dokładnie z rozprawy Narodziny tragedii…) Filozof stworzył również niezwykle popularny w epoce podział dwóch podstawowych typów sztuki, odwołując się do postaci dwóch starogreckich bogów odpowiedzialnych za tę dziedzinę. Z Apollem łączyłyby się zatem takie kategorie estetyczne jak ład, umiar, harmonia, jasność, przejrzystość, spokój. To sztuka planu, rozumu i porządku. Dionizos natomiast odwrotnie – symbolizuje ekstazę, szaleństwo i inne mistyczne natchnienia. To zatem sztuka mroczna i płynąca z głębi podświadomości. Owa klasyfikacja wywarła spory wpływ na światopogląd modernistów – którzy zresztą zdecydowanie woleli być wyznawcami Dionizosa niż Apolla.
Intuicjonizm
Tu musimy przypomnieć sobie nazwisko Henriego Bergsona. Dość tajemnicza siła (czy raczej zmysł), jaką ma być intuicja, według tego filozofa stanowiła o istocie naszego poznania. To istotne novum w filozofii – do tej pory mówiło się o poznaniu przez wiarę (jak Austyn), rozum (Kartezjusz) czy zmysły (Berkeley). Tymczasm Bergson istotą swej epistemologii czyni siłę dość nieprzewidywalną, metafizyczną i niemal nadprzyrodzoną. Cóż – intuicja ma być w myśl jego filozofii naszym zmysłem przeznaczonym do poznawania praw „siły życiowej” (élan vital), stanowiącej o istocie świata i biegu rzeczy. Intuicjonizm odegrał wielką rolę w kształtowaniu się impresjonizmu – prądu artystycznego, który w założeniach rejestrować miał ulotne, niepoznawalne niemal wrażenia.
Etos inteligencki
W tym momencie skupiamy się na chwilę na Polsce. Jak pamiętamy, inteligencja (grupa społeczna szczególnie ważna dla historii naszego kraju) kształtuje się właśnie w II połowie XIX wieku. W odróżnieniu od innych krajów – gdzie inteligencja jest po prostu elementem klasy średniej, w Polsce – w sytuacji zniewolenia przez zaborców i głównie pod wpływem ideologii pozytywizmu warszawskiego jej rola staje się bardzo istotna. Oto bowiem właśnie inteligencja staje się klasą, która ma zastąpić nieistniejące instytucje państwowe i społeczne. Według ówczesnych publicystów i ideologów to właśnie na inteligencji ciąży moralny obowiązek służby narodowi – inteligent nie wykonuje jedynie swego zawodu, lecz jednocześnie spełnia określone społeczne posłannictwo (dość ściśle związane z postulatami pracy organicznej i pracy u podstaw). Stąd też zespół niepisanych norm „obowiązujących” tę grupę społeczną w Polsce – czyli właśnie etosu inteligenckiego. Znajdziemy w jego obrębie postulaty bezwzględnej uczciwości, walki o prawdę, wreszcie ograniczania własnych korzyści na rzecz dobra ogółu. Generalnie polską inteligencję cechuje w owym czasie spore zacięcie społeczne i światopogląd raczej lewicowy. Warto o tym pamiętać przy lekturze Ludzi bezdomnych.
Ludomania
To kolejne specyficznie polskie zjawisko. Oto pod koniec wieku – zwłaszcza w Krakowie, w kręgach elit kulturalnych pojawia się wielka tendencja, czy też moda. Chodzi o wieś i chłopów – którzy stają się obiektem momentami wręcz komicznej fascynacji – co zresztą można zauważyć w samej nazwie zjawiska przywołującej na myśl chorobę psychiczną. To coś w rodzaju romantycznej fascynacji ludowością – jednak posuniętej znacznie dalej. Nie chodzi już o przywoływanie ludowej mądrości, lecz o jednoczenie społeczeństwa, względnie budowę narodowych stylów opartych na folklorze. Owocuje to między innymi: serią małżeństw przedstawicieli elit z chłopkami (na odwrót jakoś nie szło); powstaniem setek utworów literackich opiewających w sposób mniej lub bardziej nieudolny życie wsi, zalewem obrazów o tematyce wiejskiej, wreszcie pojawieniem się motywów folklorystycznych we wzornictwie. Jednym słowem – zupełny szał. Dziś pewnie byśmy o tym nie pamiętali, gdyby nie dwa arcydzieła. Po pierwsze Wesele, w którym kanwą wydarzeń staje się właśnie chłopomański ślub Lucjana Rydla, a jednym z podstawowych tematów jest demistyfikacja ludomańskiego mitu o jedności i porozumieniu społeczeństwa. Po drugie zaś nagrodzeni Noblem Chłopi – antropologiczna niemal panorama wiejskiej kultury, jej dogłębna socjologiczna i artystyczna analiza.
Franciszkanizm
Nie, nie – to nie pomyłka, nie chodzi o średniowiecze. To określenie dotyczy ruchu kulturowego będącego z jednej strony reakcją na dekadentyzm, z drugiej zaś związanego z koncepcjami odnowy Kościoła właśnie w duchu św. Franciszka. Chodzi więc o prostotę ducha i ciała, „pogodzenie z Bogiem”, pokorę, dobroć i życzliwość względem świata i bliźnich. Ten swoisty duchowy minimalizm przywodzi skojarzenia z buddyzmem i ogólnie kulturą Orientu. Nic w tym dziwnego – fascynacja mistyką Wschodu zaczęła się właśnie wówczas. Do nurtu franciszkańskiego w literaturze zaliczane są późne utwory Jana Kasprowicza, a także niektóre teksty Leopolda Staffa.
Pojęcia z zakresu poetyki
To przydać się może do zdobycia punktów za rozwinięcie pracy i za język. Zwłaszcza na poziomie rozszerzonym orientacja w pojęciach tyczących się poetyki jest zupełnie nieodzowna.
Symbolizm
To główny nurt literacki modernizmu. Jego ramy są bardzo szerokie, obejmuje wszystkie gałęzie literatury. Podstawową zasadą łączącą mnogość dość różnych dzieł jest przyjęcie nadrzędnej roli symbolu jako techniki twórczej. Co zaś za tym idzie – przedstawiana rzeczywistość zawiera wiele elementów onirycznych, odrealnionych. Niemniej jednak skala tego odrealnienia może być różna – symbolizm odnajdziemy bez trudu w realistycznej Dzikiej kaczce Henryka Ibsena, jak i w skrajnie fantasmagorycznych Ślepcach Maurice Maeterlincka. Światowymi prekursorami symbolizmu byli Charles Baudelaire i Artur Rimbaud. W Polsce do nurtu zalicza się twórców tak różnych jak Stanisław Przybyszewski, Stanisław Wyspiański, Kazimierz Przerwa-Tetmajer czy Stefan Żeromski.
Symbol
To świadomie zastosowana artystyczna wizja, zawierająca w sobie interpretacyjną tajemnicę. W odróżnieniu od alegorii nie podlega jednoznacznemu rozszyfrowaniu. Zamiast tego ma pobudzać odbiorcę do refleksji, skłaniać do zadumy czy kontemplacji. W literaturze symbol ma na ogół charakter obrazowego opisu jakiejś rzeczy lub zjawiska budzącego raczej sprzeczne odczucia i kreującego na kręte ścieżki interpretacji. I choć, oczywiście – każdy symbol jest jakoś ukierunkowany (bynajmniej bowiem nie chodzi o przedstawienie czegoś zupełnie od czapy, nie kojarzącego się z niczym), to jednak nie może pozostawiać nas w stanie pełnego zadowolenia z rozpracowania tajemnicy. I tak – wiedząc, że rozdarta sosna symbolizuje losy Judyma nie wiemy dokładnie do jakiego ich aspektu ten symbol odnosić. Statek pijany bez większego trudu skojarzyć zaś się może
z zawiłościami ludzkiej egzystencji, natomiast przełożenie go na jakąś dopowiedzianą filozoficzną teorię ludzkiego bytu byłoby raczej niemożliwe.
Analogia
Powiązana z symbolizmem istotna kategoria modernistycznej poezji. W myśl zasady analogii (wyłożonej bardzo ciekawie przez Charlesa Baudelaire’a w sonecie Correspondances) poeta staje się przewodnikiem po świecie tajemniczych – i niepoznawalnych inaczej niż poprzez poetyckie natchnienie – powiązań między rzeczami, zjawiskami, symbolami. Te niewidzialne szyfry rzeczywistości – czy raczej ich poszukiwania – wedle zasady analogii stają się celem poezji. Przykładem może być tu sonet Rimbauda Samogłoski – gdzie poszczególnym głoskom przyporządkowane zostają przez poetę odpowiednie nastroje i kolory.
Synestezja
To kolejna ważna kategoria ogólna ówczesnej sztuki. Wynika pośrednio z idei analogii – a głosi istnienie (tajemniczych, a jakże) powiązań między wrażeniami odczuwanymi przez poszczególne zmysły. Co zaś za tym idzie – poeci (a także artyści innych sztuk) starają się w swych dziełach łączyć bodźce oddziałujące na jak najwięcej zmysłów jednocześnie. Jako przykład znów możemy wspomnieć Samogłoski Rimbauda – i fakt połączenia brzmień głoski z poszczególnymi kolorami.
Muzyczność wiersza
Jedna z najciekawszych realizacji koncepcji synestezji w literaturze. Opisana w Sztuce poetyckiej przez Paula Verlaine`a polega na takim operowaniu użytymi w wierszu słowami, by oprócz wrażeń z lektury dawały one odbiorcy bodźce stricte muzyczne, melodyczne. Ponieważ język polski do takich eksperymentów średnio się nadaje, możemy nie być o tym zbyt głęboko przekonani. Wystarczy jednak posłuchać recytacji oryginalnych wersji Verlainowskich utworów by zrozumieć w czym rzecz.
Impresjonizm
To drugi w „hierarchii ważności” modernistycznych prądów artystycznych nurt. Wywodzi się z malarstwa, bo odkrywcze zasługi przypadły tym razem właśnie mistrzom pędzla. Do literatury został zaadaptowany przez Paula Verlaine’a. A w skrócie chodzi w nim o rejestrację w utworze impresji – czyli ulotnego wrażenia zmysłowego. To te ulotne wrażenia stanowić mają bowiem o smaku naszego życia, a co za tym idzie – także poezji. Niezwykle ważny jest zatem nastrój utworu, jego budowaniu służy cały zespół środków od ulubionych przez impresjonistów onomatopej, przez dobór barw aż po umiejętne sterowanie dynamiką i rytmem wiersza. Sztandarowe przykłady tekstów impresjonistycznych w literaturze polskiej – to Melodia mgieł nocnych Tetmajera i Deszcz jesienny Staffa.
Ekspresjonizm
Nurt, o którym jeszcze niedawno w szkole sporo się mówiło, a który teraz „załatwia się” przy okazji Dies irae Kasprowicza. To z kolei ważny prąd, którego przedstawiciele kładą główny nacisk na wyeksponowanie (czyli ekspresję właśnie) skrajnych, dynamicznych doznań. Stad też upodobanie do kontrastu, ostrych barw, hiperboli. Sceneria utworu również musi być radykalna – właśnie jak w przypadku Dies irrae (skaliste pustkowie). Do tego zaś powracają przyćmione przez symbole alegorie. Cechą stylu ekspresjonistycznego jest wizyjność – często kojarząca się z rejestracją narkotycznych doznań.
.
Poziom podstawowy
LEKTUR OBOWIĄZKOWE
KAZIMIERZ PRZERWA-TETMAJER, WYBÓR WIERSZY
Najważniejsze dane:
Wydanie w roku 1891 serii I (czyli pierwszego zbioru) Poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera zostało uznane przez badaczy literatury za symboliczny początek Młodej P olski. Co ważne, w twórczości poety odnajdziemy większość ówczesnych zainteresowań literackich – utwory “przynależne” do takich nurtów, jak symbolizm, dekadentyzm, impresjonizm.
Pamiętaj o utworach:
Koniec wieku XIX – sztandarowy tekst polskiego dekadentyzmu – przedstawiający metafizyczny kryzys człowieka przeomu wieków. Kolejno odrzucane są rozmaite możliwości odnalezienia sensu w życiu – na koniec pozostaje tylko pusta cisza. Bardzo pesymistyczna wizja ludzkiej kondycji, raczej niedająca nadziei na przełom i postęp. Wiersz mołna skonfrontować z utworem Schyłek Paula Verlaine`a.
Hymn do Nirwany – dośść obrazoburcza modlitwa w formie (parafrazującej zarówno słynny biblijny psalm De profundis clamavi at Te, Domine, jak i Ojcze nasz…) litanii do tytułowego stanu wyższej świadomości. Wyraz orientalnych (filozofia Wschodu) i dekadenckich (filozofia Schopenhauera) fascynacji poety. Można ten tekst skojarzyć z satanistycznymi modlitwami Baudelaire`a i Micińskiego.
Evviva l’arte! – czyli “niech żyje sztuka!. Tym razem to tekst radosny, antymieszczański, podkreślający indywidualność i beztroskę artysty z bohemy. Rzeczonego poety nie dotyczą zwykłe troski i problemy ogółu – on bowiem po prostu nie zwraca na nie uwagi. I ten wiersz można skojarzyć z europejskim wzorcem – czyli Moją bohemą Arthura Rimbauda.
Melodia mgieł nocnych – to impresjonistyczny opis tatrzańskiego pejzażu – ściśle mówiąc, mgieł unoszących się nad górskim stawem. W wierszu można odnaleźć większość charakterystycznych dla impresjonizmu środków artystycznych (onomatopeje, muzyczność, zabiegi synestezyjne), służących budowie ulotnego wrażenia.
Lubię, kiedy kobieta… – bardzo zmysłowy – na owe czasy ostro też skandalizujący – erotyk, który jednak nie opisuje uczuć, lecz raczej… wrażenia. To bowiem poetycki opis stosunku seksualnego – pierwszy tak dosłowny w polskiej literaturze wysokiej. Co bardzo ważne – naprawdę nie ma w nim słowa o miłości – jest tylko przyjemność…
Zwróć uwagę na:
Rolę prowokacji obyczajowej w twórczości Tetmajera. Zawodowe skandalizowanie jest jedną z ważniejszych cech literatury modernistycznej. Szokujący według ówczesnych norm erotyk Lubię, kiedy kobieta… czy bluźniercza dla wielu litania do Nirwany są doskonałymi przykładami tego zjawiska. Element skandalu, prowokacji, przekroczenia kulturowego tabu właśnie w czasach Młodej Polski zagościł na stałe w literaturze.
Dekadentyzm jako najistotniejszy element postawy poetyckiej i światopoglądu poety. Motywy dekadenckie – w różnych wersjach – odnaleźć można w większości tekstów Tetmajera. Pamiętajmy o wzorowanej na nim postaci Poety z Wesela. Wyspiański przedstawia go jako artystę najwyższej klasy, rozmieniającego się jednak na drobne, sparaliżowanego dekadencką niemocą.
Warsztatową niejednorodność twórczości Tetmajera. Różne jego utwory można zaliczyć do różnych nurtów modernizmu. Znajdziemy wśród jego tekstów i dekadencki Koniec wieku XIX, i impresjonistyczną Melodię mgieł nocnych. Nie ma w tym nic niezwykłego – po prostu modernizm jest czasem, w którym poeci rzadko pozostawali wierni jednemu tylko stylowi Możliwość budowania odniesień do współczesności. Zarówno poczucie metafizycznego kryzysu, duchowej pustki (Koniec wieku XIX), jak i niuejdżowskie – jak byśmy dziś powiedzieli – zainteresowania filozofią odległych kultur (Hymn do Nirwany) mogą budzić dość uzasadnione skojarzenia z dniem dzisiejszym. Wszak w naszych czasach również mówi się o kryzysie kulturowym, a literackie poszukiwania trwałych wartości także prowadzą nieraz w rejony cokolwiek dziwne.
.
JAN KASPROWICZ, WYBÓR WIERSZY
Najważniejsze dane:
Pochodzący z chłopskiej rodziny poeta należał do najważniejszych postaci Młodej Polski. W twórczości Kasprowicza – podobnie jak w przypadku Tetmajera – znajdziemy teksty odpowiadające różnym poetykom. Tym razem jednak można je dość dokładnie uszeregować i dostrzec ewolucję poezji Kasprowicza.
Pamiętaj o utworach:
Z chałupy – cykl kilkudziesięciu sonetów o tematyce… społecznej. Niezwykłe zastosowanie formy zastrzeżonej do tej pory dla treści zwiewnych i ulotnych. Kasprowicz w cyklu tym opisuje życie ubogich chłopów – ich materialne i społeczne problemy, ale też drobne i większe radości.
Krzak dzikiej róży w ciemnych smreczynach – najbardziej chyba znany utwór polskiego symbolizmu. Również cykl sonetów – tym razem jednak tylko czterech. Każdy z nich opisuje ten sam mały skrawek tatrzańskiego krajobrazu – jednak w różnych porach dnia. Rolę symboliczną spełniają “przedstawiciele roślinności – krzak dzikiej róży i uschnięta, zwalona limba.
Dies irae – ekspresjonistyczny poemat – jeden z Kasprowiczowskich Hymnów. To apokaliptyczna parafraza biblijnego psalmu – wizja Sądu Ostatecznego z ciekawie zarysowanymi postaciami Adama i Ewy w centrum. Wszystko odbywa się w ponurym górskim krajobrazie, przez tekst przewija się cała feeria apokaliptycznych motywów i symboli.
Przestałem się wadzić z Bogiem… – utwór z późnego okresu twórczości poety- charakterystyczny dla nurtu nazywanego franciszkanizmem. Kasprowicz wyrzeka się w nim większości swych dotychczasowych fascynacji, zrywa z buntem, dąży do pogodzenia z religią i światem.
Zwróć uwagę na:
Cztery okresy twórczości poety. Przedstawione tu cztery utwory są reprezentatywne dla czterech dających się chronologicznie uporządkować etapów działalności poetyckiej Kasprowicza.
- Pierwszy – to okres społeczny, naturalistyczny – czyli czas sonetów Z chałupy.
- Drugi – to czas zainteresowań symbolistycznych, czego świadectwem jest Krzak dzikiej róży…
- Trzeci to wreszcie etap fascynacji ekspresjonizmem – szczytowym osiągnięciem tego czasu są Hymny.
- Na zakończenie wreszcie mamy etap franciszkański, klasycyzujący, refleksyjno-religijny, reprezentowany przez Przestałem się wadzić z Bogiem…
.
LEOPOLD STAFF, WYBÓR WIERSZY
Najważniejsze dane:
Na maturze obowiązuje Was znajomość utworów tego poety z różnych okresów literackich. Staff bowiem rozpoczął swą karierę w okresie Młodej Polski, a zakończył w latach 50. XX wieku. Tu wszak skupimy się na utworach młodopolskich, które – paradoksalnie, zaliczają się po części do nurtu dekadenckiego, a po części do zrywającego z dekadencją tzw. “aktywizmu.
Pamiętaj o utworach:
Deszcz jesienny – impresjonistyczny hymn dekadenta. Utrzymany w nastroju ciężkiego spleenu poemat o ponurych wrażeniach i mrocznych wizjach, (pogrzeby, marsze tajemniczego “smutnego szatana), jakie przynosi ze sobą niekończący się listopadowy deszcz. Słynny jest – stanowiący absolutne mistrzostwo w zakresie posługiwania się onomatopejami – monotonny refren wiersza, wręcz uosabiający tytułowy deszcz.
Kowal – to z kolei sonet będący symbolem zwrotu w młodopolskiej twórczości Staffa i zarazem charakterystycznego dla schyłku epoki zerwania z dekadentyzmem. Odwołując się do nietzscheańskiej woli mocy, Staff konstruuje manifest aktywności i uporczywej pracy nad sobą. Tytułowa metafora oznacza właśnie człowieka – kowala własnego losu, który hartuje w ogniu własne serce, nie bacząc na ból i strach.
Zwróć uwagę na:
- Niejednorodność młodopolskiej poezji Staffa – w szkole największy nacisk kładzie się na reprezentowany przez Kowala Staffowski aktywizm. Nie wolno Wam jednak zapomnieć o dekadenckich wątkach w jego twórczości, obecnych choćby w słynnym Deszczu jesiennym.
- Poszukiwania artystyczne poety – pamiętajcie, że młodopolski Staff to młody poeta, który dopiero zaczyna swą karierę mistrza trzech epok. Stąd też swoista wielowariantowość jego twórczości – droga od dakadentyzmu, poprzez aktywizm i franciszkanizm, aż do neoklasycyzmu, który stal się podstawową poetyką twórcy w XX-leciu i czasach powojennych.
.
STANISŁAW WYSPIAŃSKI, WESELE
Najważniejsze dane:
- Gatunek literacki: dramat realistyczno-symboliczny.
- Premiera – Kraków 1901, w reżyserii autora.
- Wesele to utwór z kluczem, pierwowzorami postaci realistycznych są osoby rzeczywiste.
- Miejsce akcji – wesele Lucjana Rydla w Bronowicach.
- Oprócz postaci realistycznych występują też tzw. osoby dramatu, czyli odrealnieni bohaterowie symboliczni.
Pamiętaj o postaciach:
- Pan Młody – jego pierwowzorem jest poeta Lucjan Rydel. To młody szlachcic i krakowski inteligent, który żeni się z prostą wieśniaczką. Czyni to zaś po części z miłości, po części… z mody.
- Gospodarz – pod tym kryptonimem kryje się malarz Włodzimierz Tetmajer (brat poety Kazimierza). To dość rozsądny, ceniący tradycję szlachcic, który marzy o narodowym wyzwoleniu. Niestety, gdy przyjdzie co do czego, wszystko rozpłynie się w alkoholu…
- Poeta – czyli brat Gospodarza. Wielki artysta piszący drobne utworki. Marzy o stworzeniu wielkiego dramatu narodowego, ale czuje się do tego zupełnie niezdolny.
- Wernyhora – ukazuje się Gospodarozwi. To legendarny bard, który teraz przybywa ze szczególną misją – wręcza mianowicie Gospodarzowi złoty róg. O wyznaczonej porze jego dźwięk ma być sygnałem do narodowego powstania.
- Hetman – upiór powstały z targowiczanina Branickiego. Symbol szlacheckiej buty u prywaty. Odwiedza Pana Młodego i wytyka mu małżeństwo z chłopką.
- Rycerz – duch Zawiszy Czarnego – czyli wszystkiego, co najwspanialsze w naszej historii. Pojawia się przed Poetą i żąda wskrzeszenia dawnych legend.
- Chochoł – kluczowy symbol dramatu. Ukazuje się jako pierwsza z postaci symbolicznych małej dziewczynce Isi. Symbolizuje uśpienie, hibernację. To on też prowadzi wszystkich weselników do finałowego tańca.
Zwróć uwagę na:
- Mit jedności narodowej – “Z polską szlachtą, polski lud pisał Krasiński, a od tego czasu idea ta stała się jedną z najważniejszych klisz myślenia o Polsce. Wyspiański demaskuje ten mit, przedstawiając kulturową przepaść, jaka dzieli szlachtę od inteligencji.
- Portrety grup społecznych – Wesele to także znakomity dramat obyczajowy. W zachowaniach postaci uchwycone zostały cechy poszczególnych grup społecznych i światopoglądowych. Znajdziemy w dramacie statecznych mieszczan, dekadenckiego artystę Nosa, cały przekrój społeczny chłopstwa, szlachcica-Sarmatę, żydowskiego karczmarza i krakowskich inteligentów. A wszyscy jak żywi.
- Wątek narodowy – tematyka to z rzadka poruszana w literaturze epoki. Tymczasem Wyspiański odświeża temat, w niełatwy i wnikliwy sposób przypomina o patriotyzmie, jednocześnie przedstawiając narodową niemoc, swoisty letarg.
- Motyw snu – w tym wypadku chodzi przede wszystkim o uśpienie narodu, symbolizowane przez chocholi taniec. Warto jednak zauważyć, że motywy oniryczne konstruują cały dramat, potęgując w ten sposób podstawowe znaczenie tematu.
.
WŁADYSŁAW STANISŁAW REYMONT, CHŁOPI
Najważniejsze dane:
Gatunek literacki: powieść (epopeja chłopska). Wydanie książkowe – rok 1904. Za Chłopów Władysław Stanisław Reymont otrzymał literacką Nagrodę Nobla. Czas i miejsce akcji – fikcyjna wieś Lipce, przełom wieków XIX i XX. Akcja powieści obejmuje jeden pełny rok z życia wsi. Cztery części dzieła odpowiadają porom roku. Na maturze obowiązuje Was znajomość jedynie tomu I.
Pamiętaj o postaciach:
- Maciej Boryna – najbogatszy gospodarz wsi, człowiek w podeszłym wieku, uosabiający z jednej strony chłopską pazerność, z drugiej umiłowanie ziemi i pracy. Zakochany nieprzytomnie w pięknej Jagnie – swej młodej żonie…
- Antek Boryna – syn Macieja. Rywalizuje z ojcem na polu gospodarczym (spadek, chęć przejęcia gospodarstwa) i erotycznym (wdzięki Jagny). W toku akcji powieści obserwujemy rosnącą nienawiść ojca i syna, a w końcu coś na kształt pojednania.
- Jagna – wiejska piękność, obiekt zwierzęcego pożądania męskiej części społeczności. Sama również nie stroni od zmysłowych uciech – ba, jest uosobieniem naturalistycznej seksualności – w związku z czym większość owej męskiej części społeczności zostaje jej kochankami. Bardzo ciekawa postać – trochę naiwna dziewczynka, trochę femme fatale, przede wszystkim jednak uosobienie Bergsonowskiej élan vital.
Zwróć uwagę na:
- Naturalizm powieści – trudno o temat bardziej wdzięczny dla naturalisty. Prosta, zacofana społeczność lipeckich chłopów rządzi się prawami przyrody. Silniejszy zwycięża słabszego, w stadzie każdy ma określoną rolę i dąży do jej zwiększenia. Sprawy bytowe są podstawowymi problemami każdego członka społeczności. A reszta – to seksualny popęd…
- Portret obyczajowy wsi – wspaniałe, reporterskie wręcz opisy wesela Boryny, jarmarku w Tynowie, Zaduszek dają nam bardzo godny uwagi obraz wiejskich zwyczajów. Zwraca uwagę ich rytualność, uświęcona tradycja. Prócz tego wszak możemy przyjrzeć się obyczajowości w małej skali, w zachowaniach, dialogach, zalotach i sporach, których w społeczności Lipiec nie brakuje.
- Analizę kultury chłopskiej – Reymont nie tylko opisuje wiejskie obyczaje. Dociera także do podstawowych praw kultury chłopskiej – regulowanej przez cykliczny czas przyrody, obrzędowość i rytm prac polowych. Oto społeczność podporządkowana naturze, żyjąca w pełnej z nią harmonii, rządząca się odwiecznymi, zakodowanymi w świadomości wręcz mitycznej prawami.
.
STEFAN ŻEROMSKI, LUDZIE BEZDOMNI
Najważniejsze dane:
Gatunek literacki: powieść naturalistyczna z elementami symbolizmu. Data wydania – 1900 rok. Czas i miejsce akcji: Warszawa, Paryż, sanatorium i majątek Cisy, ląsk, koniec wieku XIX.
Pamiętaj o postaciach:
- Tomasz Judym – syn ubogiego szewca alkoholika, który skończył studia i został lekarzem dzięki pomocy finansowej ciotki – byłej kurtyzany. Po studiach jedzie na jakiś czas do Paryża, wróciwszy do Warszawy, próbuje zorganizować lekarzy do bezinteresownej pomocy ubogim. Zostaje jednak wyśmiany. Nie znajdując powodzenia w stolicy, przyjmuje pracę w sanatorium w Cisach. Tam spotyka poznaną już w Paryżu Joasię, rodzi się coś na kształt niedopowiedzianego romansu. Judym wszak uświadamia sobie, że jego życiowym celem jest służba ubogim i – samotnie – wyjeżdża na ląsk, by zostać lekarzem robotniczym.
- Joasia Podborska – niespełniona miłość Judyma, nauczycielka w cisowskim majątku. Nie dowiadujemy się o niej szczególnie wiele – choć jej wyłaniajacy się obraz jest zdecydowanie pozytywny. Joasia jest ważną postacią przede wszystkim jako literacki symbol kobiety odrzuconej w imię wyższej idei.
Zwróć uwagę na:
- Tematykę społeczną – znajdziemy w powieści sporo opisów skrajnego ubóstwa, nędzy (fabryka cygar, cisowscy chłopi, rodzinna dzielnica Judyma). Jednocześnie zaś Ludzie bezdomni zawierają poważne oskarżenie pod adresem społeczeństwa – a zwłaszcza inteligencji, ze względu na bierność wobec problemów społecznych.
- Drogę życiową Judyma – to pełny porażek życiorys idealisty-społecznika. Nie znajduje on zrozumienia niemal u nikogo – nawet u tych, którym chce nieść pomoc. W końcu staje przed wyborem – albo osobiste szczęście, albo realizacja społecznikowskich zamierzeń. Wybiera to drugie – jednak koszta są bardzo bolesne.
- Obraz inteligencji – jest bardzo pesymistyczny. Inteligencja (tu reprezentowana przez lekarzy) dąży tylko do zaspokojenia własnych potrzeb. Pozytywistyczne ideały społecznego posłannictwa budzą tylko śmiech i politowanie. Przeciwstawiając ogółowi bohatera pozytywnego, choć tragicznego – Judyma, Żeromski formułuje – wyraźnie widoczną także w innych jego utworach – ideę społecznej służby inteligencji.
Prądy młodopolskiej literatury
Naturalizm
- Gabriela Zapolska, Moralność pani Dulskiej;
- Stefan Żeromski, Rozdzióbią nas kruki, wrony…;
- Władysław Stanisław Reymont, Chłopi.
Człowiek postrzegany jako istota biologiczna, podlegająca prawom natury – przede wszystkim regule walki o byt. Skłonność do drastycznych tematów, przedstawiania erotyzmu i jego roli w ludzkim życiu.
Symbolizm
- Jan Kasprowicz, Krzak dzikiej róży;
- Leopold Staff, Kowal;
- Stanisław Korab-Brzozowski, O, przyjdź.
Utwory operujące symbolem: wieloznacznym, zagadkowym poetyckim obrazem – wizją.
Impresjonizm
- Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Melodia mgieł nocnych;
- Leopold Staff, Deszcz jesienny.
Synestezyjne środki ekspresji: onomatopeje, upodobnienia, epitety barw i kształtów – zmierzają do utrwalenia nastroju, atmosfery chwili.
Dekadentyzm
- Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Hymn do Nirwany, Koniec wieku XIX.
Świadomość kryzysu kulturowego, upadku sztuki, bezsensu istnienia. Poszukiwanie ucieczki, ukojenia. Jednocześnie – tragedia artysty czasów „końca sztuki”.
Ekspresjonizm
- Jan Kasprowicz, Hymny;
- poezja Tadeusza Micińskiego.
Ostre, dysharmoniczne obrazowanie, gwałtowny ruch, kosmiczna perspektywa, oksymorony, antytezy, kontrasty barw i kształtów.
Realizm symboliczny
- Stanisław Wyspiański, Wesele;
- Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni, przede wszystkim rozdział Rozdarta sosna.
W realistycznej przestrzeni pojawiają się symboliczne obrazy, postacie, wizje. Realne miesza się w tych dziełach z symbolicznym lub wręcz nadrealnym.
Zobacz: