Czym jest dobro i zło?
Dobro i zło to podstawowe pojęcia etyczne. Dobrem określa się wszystko to, co przynosi korzyść człowiekowi, nie powoduje niczyjej krzywdy, służy szczęściu. Zło to przeciwieństwo dobra – jego skutkiem jest ludzka krzywda, nieszczęście.
Skąd się wzięły te pojęcia?
Istnieją od samego początku ludzkości, odkąd zawiązała się pierwsza grupa społeczna. Rozróżnienie między postępowaniem dobrym a złym to podstawa funkcjonowania każdego społeczeństwa. Granice między dobrem a złem poznajemy w procesie wychowania. Małe dziecko, kiedy tylko zaczyna być świadome otaczającego go świata, słyszy od opiekunów rozmaite nakazy i zakazy. Mają one na celu wpojenie dziecku podstawowych praw rządzących światem. A te podstawowe prawa wynikają właśnie z rozróżnienia między dobrem a złem. Mądrzy opiekunowie (rodzice, dziadkowie, wychowawcy w przedszkolu) starają się, aby dziecko kierowało się dobrem, aby jako dorosły człowiek miało naturalną potrzebę czynienia dobra i wystrzegania się zła. Dlatego nie pozwalają na wyrządzanie komukolwiek krzywdy (rówieśnikom, rodzeństwu, zwierzętom), uczą, jaką można mieć radość i satysfakcję z tego, że było się dla kogoś dobrym.
Źródeł dobra a zła możemy też szukać w każdej religii. Wszystkie święte księgi (dla chrześcijan jest to Biblia, dla muzułmanów Koran, dla żydów Stary Testament), będące zapisem objawienia religijnego, precyzyjnie wyjaśniają, na czym polega dobre postępowanie. Nagrodą za życie zgodne z etyką religijną jest zwykle przebywanie w raju po śmierci (lub coraz doskonalsze wcielenie – wg teorii reinkarnacji wyznawanej przez buddystów i hinduistów). Karą za złe życie jest potępienie. Jednak każda z religii nieco inaczej postrzega dobro i zło. Chrześcijaństwo – religia oparta na miłości bliźniego – nakazuje okazywanie miłosierdzia słabszym, przebaczanie winowajcom. Z kolei moralność wg islamu wygląda nieco inaczej. Największą zbrodnią i czynem absolutnie niewybaczalnym jest odstąpienie od wiary, natomiast zabicie kogoś w imię świętej wojny (dżihad – szerzenie islamu za pomocą oręża) wcale nie jest czynem złym, wręcz przeciwnie, zapewnia zbawienie.
Po co jest potrzebne rozróżnienie między dobrem a złem?
Najprościej mówiąc, aby można było ustanawiać prawo. Prawo to przecież nic innego jak ustalone przez społeczność zasady postępowania i konsekwencji wynikających z niewłaściwego zachowania (prawo karne). Postępowanie zgodne z obowiązującym prawem daje społeczności stabilność, pozwala rozwijać się społeczeństwu. W czasach bezprawia (np. w czasie wojen, rewolucji) pojęcia dobra i zła oraz winy i kary zostają zachwiane.
Czym jest ocena moralna?
Uznaniem jakiegoś zjawiska, czynu za dobry lub zły. Morderstwo, kradzież, kłamstwo w ocenie moralnej uznane będą za czyn zły; pomoc, ulżenie w cierpieniu jako czyny dobre.
Wyjaśniamy słowa związane z dobrem i złem
- Być dobrym człowiekiem – postępować słusznie, właściwie, pomagać ludziom, być użytecznym, okazywać współczucie.
- Być złym człowiekiem – kierować się w życiu własnym interesem, nie okazywać współczucia, nie pomagać innym, lecz wyrządzać im krzywdę.
- Dobro – tym słowem określa się też własność, rzecz do kogoś należącą. Np. dobra Borowiczów to inaczej majątek, posiadłość Borowiczów.
- Coś jest dobre – udane, właściwe, dające zadowolenie.
- Być złym na kogoś – złościć się, gniewać.
Dobre i złe uczynki
Co z pewnością uznamy za uczynki dobre:
- Pomaganie komuś w słusznej sprawie.
- Współczucie okazane osobie cierpiącej, słabszej, uboższej.
- Dążenie do poprawienia sytuacji życiowej kogoś biednego.
- Opieka nad zwierzętami, szacunek dla przyrody.
- Podtrzymywanie tradycji, pielęgnowanie jej.
- Niedopuszczanie do czynienia zła
Co z pewnością uznamy za uczynki złe:
- Wyrządzanie komuś krzywdy.
- Zdrada czyichś uczuć, sekretów.
- Niszczenie dorobku kulturowego społeczności.
- Wykorzystywanie czyjejś słabości.
Dobro i zło w lekturach
Biblia
Szatan – uosobienie wszelkiego zła. To on namawia ludzi do grzechu. Jest księciem ciemności, upadłym aniołem, który za bunt przeciw Bogu został strącony z nieba.
Stary Testament
- Stworzenie świata – Bóg stwarzał świat przez sześć dni. Każdą rzecz, którą stworzył, określał mianem dobrej („I widział Bóg, że były dobre”).
- Drzewo wiadomości dobrego i złego – drzewo, którego owoców nie mogli jeść Adam i Ewa. Złamali jednak zakaz podkuszeni przez szatana. Skosztowanie owocu było złamaniem zakazu wydanego przez Boga. Za swój uczynek Adam i Ewa zostali ukarani wypędzeniem z raju.
- Zabójstwo Abla – pierwsza zbrodnia w dziejach ludzkości. Kain zazdrosny o miłość Boga zamordował brata Abla.
- Potop – klęska powodzi, zesłana przez Boga w celu ukarania ludzkości za jej grzechy. Jedynie Noe okazał się sprawiedliwy i dlatego Bóg polecił mu zbudować arkę, w której on, jego najbliższa rodzina i po parze zwierząt żyjących na ziemi mieli przetrwać 40 dni ciągłej ulewy.
- Sodoma i Gomora – miasta nad Morzem Martwym, znane z nieprawości i rozpusty swych mieszkańców. Ukarane przez Boga, który zniszczył je ogniem i siarką. Jedynym uratowanym przez anioły mieszkańcem Sodomy był Lot.
- Dziesięcioro przykazań (dekalog) – podstawa etyki religii chrześcijańskiej i judaistycznej. Zawiera nakazy i zakazy postępowania, określa, które czyny są złe, a które dobre. Dekalog został przekazany Mojżeszowi na dwóch kamiennych tablicach na górze Synaj.
Nowy Testament
- Syn marnotrawny – bohater przypowieści, hulaka i lekkoduch, który roztrwonił cały swój majątek. Jednak zrozumiał, że źle robił i powrócił do rodzinnego domu, aby prosić ojca o przebaczenie.
- Miłosierny Samarytanin – najbardziej pozytywna postać z przypowieści, wzór miłosierdzia, dobroci. Bezinteresownie pomógł napadniętemu przez zbójców wędrowcowi.
- Judasz – czarny charakter, jeden z uczniów Chrystusa, zdradził go za trzydzieści srebrników.
Antyk
- Mitologia – greccy bogowie są okrutni, egoistyczni. Trudno powiedzieć, aby kierowali się dobrem. Spośród nich z pewnością wyróżnia się Prometeusz – dobroczyńca i opiekun ludzkości, który dla ludzi wykradł ogień z Olimpu, a później cierpiał przykuty do skał Kaukazu.
- Antygona – najsłynniejsza tragedia grecka, w której niełatwo ustalić, kto działa w imię dobra. Surowy władca Kreon ma na względzie dobro państwa, ale nie liczy się ze szczęściem najbliższych. Antygona łamie prawo, ponieważ kieruje się nakazami religii.
Średniowiecze
Św. Franciszek – święty z Asyżu, który w życiu kierował się dobrem i miłosierdziem. Głosił równość i braterstwo wszystkich stworzeń, ubóstwo, czystość duchową.
Zapamiętaj pojęcie!
Moralitet – to gatunek literacki bardzo popularny w epoce średniowiecza. Bohaterami moralitetu były postacie alegoryczne, uosabiające pojęcia: Dobro, Zło, Cnota, Występek, Wiara, Pycha i Zawiść; między nimi toczyła się walka o ludzką duszę. Koncentrujące się na problemie grzechu i sposobie walki z nim moralitety poruszały też kwestie religijne, obyczajowe i polityczne.
Renesans
Makbet – tragedia Szekspira opowiada o okrutnym władcy, który zdobył koronę, podstępnie mordując swoich przeciwników. Jednak zło, które wyrządził, obraca się przeciw niemu – ginie, a wraz z nim jego okrutna żona.
Oświecenie
Bajki Krasickiego – w krótkich, pouczających utworach pod postacią zwierząt kryją się wzorce ludzkich zachowań. Lis zawsze jest chytry, zając tchórzliwy, a osioł uparty i głupi. Niestety, morał wynikający z Bajek nie jest zbyt optymistyczny – ludzie rzadko w życiu kierują się dobrem, ważniejsze dla nich jest osiąganie własnych korzyści.
Romantyzm
- Ballady i romanse Mickiewicza – w balladach (Świtezianka, Rybka, Świteź, Lilie) istnieje wyraźna granica między dobrem a złem. Źli ludzie zawsze muszą być ukarani, krzywda wyrządzona dobrym musi być pomszczona.
- II cz. Dziadów – w noc dziadów do cmentarnej kaplicy przybywają duchy, które nie mogą zaznać spokoju po śmierci. Ich wyznania to wykładnia ludowej moralności, wg której tylko ten może być szczęśliwy po śmierci, kto za życia zaznał odrobinę goryczy (duchy dzieci), grzechem jest gardzenie czyjąś miłością (duch Zosi), a krzywda wyrządzona niewinnym jest wielką zbrodnią (Widmo złego pana).
- Balladyna – okrutna i zła dziewczyna za wszelką cenę chce zostać królową. Zabija siostrę – rywalkę, później wszystkich, którzy stają na jej drodze do korony. Niedługo jednak cieszy się upragnioną władzą. Podczas pierwszego posiedzenia sądu wydaje wyroki na samą siebie, a chwilę później ginie rażona piorunem.
- Pan Tadeusz – bohaterem, który przechodzi moralną przemianę, jest Jacek Soplica. Jako młody szlachcic popełnia przestępstwo – zabija stolnika Horeszkę. Przez resztę życia stara się odpokutować swoją winę, ze wszystkich sił działa dla dobra ojczyzny.
Pozytywizm
- Quo vadis – powieść przedstawia walkę między dwoma światami: pogańskim, antycznym i rodzącym się światem chrześcijaństwa. Różnica między nimi opiera się przede wszystkim na moralności: chrześcijaństwo zbudowane jest na postulacie miłosierdzia, świat pogański jest pełen okrucieństwa, krzywdy.
- Mendel Gdański – nowela, której bohaterem jest stary Żyd, prześladowany z powodu swego pochodzenia. Nie zrobił niczego złego, nie wyrządził nikomu krzywdy, a mimo to jest traktowany jak wróg.
- Miłosierdzie gminy – tytuł jest ironiczny, ponieważ mianem miłosierdzia szwajcarska gmina określa okrutny, nieludzki zwyczaj wystawiania na publiczną licytację starych, schorowanych ludzi. Efektem takiego działania jest skazywanie starców na tragiczny los – gospodarze, którzy zdecydują się przyjąć do swojego domu biedaka, traktują go gorzej od zwierzęcia, wykorzystując do najgorszych posług.
- Powracająca fala – bogaty fabrykant Adler nie dba o swoich robotników. Z powodu wprowadzonych przez niego oszczędności w fabryce dochodzi do tragicznego wypadku – przemęczony długą pracą ginie młody mężczyzna, do którego nie zdążył dojechać lekarz. Pogrzeb robotnika zmienia się w demonstrację zbuntowanych pracowników – najśmielsi zostają za karę wyrzuceni z pracy. Tytułowa powracająca fala to metaforyczne określenie zła, które jeśli się je wyrządza, powraca do krzywdziciela i mści się na nim. Adlerowi umiera ukochany, jedyny syn. Stary fabrykant traci sens życia.
XX wiek
Literatura wojenna – w wierszach (Różewicz, Baczyński, Miłosz i inni), opowiadaniach (Ikar Iwaszkiewicza) i powieściach (Ziele na kraterze, Inny świat, Kamienie na szaniec) dotyczących wojny nieustannie poruszany jest problem zła. Czas wojny to czas absolutnego zła, okrucieństwa, nienawiści. Tym ważniejsze są jakiekolwiek przejawy dobra, miłosierdzia, przyjaźni.
- Niemcy Kruczkowskiego – ważny dramat rozważający problem dobrego i złego Niemca. Kto jest dobrym Niemcem? Czy ten, kto szerząc okrucieństwo, walczy pod sztandarami Hitlera i przyczynia się do zwycięstw III Rzeszy? Czy ten, kto jest obojętny na działania niemieckiego rządu i udaje, że nic nie wie o obozach koncentracyjnych, eksterminacji Żydów? Czy wreszcie ten, kto buntuje się, za wszelką ceną usiłując ocalić w sobie resztki człowieczeństwa?
Cytaty
Człowiek hołduje chętniej dobru niż złu, ale warunki nie sprzyjają mu.
Bertolt Brecht
Łatwo dostrzec górną granicę dobra, nikogo jednak nie powstrzyma dolna granica zła, bo jej w ogóle nie ma. Droga schodzi coraz niżej i niżej.
Gilbert Chesterton
Zło to jest właśnie to, co popełniają inni.
Sidonie Gabrielle Colette
Musisz popełnić zło, aby umieć czynić dobro.
Mikołaj Gogol
Nazywamy dobrem to, co powoduje lub powiększa nam przyjemność lub zmniejsza cierpienie.
John Locke
Czasami trzeba jako dobro oceniać mniejsze zło.
Niccoló Machiavelli
Poczucie dobra i zła zależy w znacznej mierze od naszego o tym mniemania.
Michel de Montaigne
W każdym mieszka i dobro, i zło, i tylko to drugie jest aktywne.
Bolesław Prus
Czy nie lepiej by było, zamiast tępić zło, szerzyć dobro?
Antoine Saint-Exupéry
Zło ukrywane utrzymuje się i rośnie.
Wergiliusz
Zło i dobro w filmie
Dwa ostatnio najmodniejsze filmy to historie walki dobra ze złem:
- Harry Potter – młody czarodziej we wszystkich częściach cyklu książkowego (i filmowego) zmaga się ze złym Lordem Voldemortem – uosobieniem zła, którego imię niektórzy boją się nawet wymówić.
- Władca Pierścieni – Sauron, Władca Mroku chce zawładnąć całym Śródziemiem. Jego planom i ogromnej armii przeciwstawiają się ludzie wraz z elfami, krasnoludami, hobbitami. Ogromną rolę w walce ze złem odgrywają przyjaźń, wytrwałość, wiara we własne możliwości. I oczywiście magia.
Frazeologia
- Nie czyń drugiemu, co tobie niemiłe.
- Jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie.
- Dobrymi chęciami piekło jest wybrukowane.
Wypracowania egzaminacyjne
Przemyśl te tematy! Podobne mogą pojawić się na majowym egzaminie.
Rozprawka
Źli bohaterowie książek i filmów są ciekawsi od dobrych.
Temat brzmi nieco dziwnie, dlatego możesz sobie pozwolić na dość oryginalne rozumowanie. Np. takie: Po głębszym zastanowieniu trudno nie zgodzić się z tymi słowami. O złych bohaterach chętnie się czyta – lubimy przecież kryminały, książki sensacyjne czy tak popularne thrillery. Bohaterowie pozytywni rzadko bywają bardzo ciekawi, najczęściej są po prostu nudnawi. Owszem, życzymy im, aby pokonali czarne charaktery, ale gdyby nie istnienie tych właśnie czarnych charakterów książki i filmy o dobrych bohaterach byłyby absolutnie nie do przełknięcia. Przywołaj ciekawego dobrego i złego bohatera (np. para: Skrzetuski i Bohun. Który z nich wydaje Ci się ciekawszą postacią?).
Rozprawka
Czy we współczesnym świecie łatwo być dobrym człowiekiem?
Na pewno niełatwo. Ale dlatego, że w ogóle być dobrym jest trudno, niezależnie od tego, w jakiej epoce się żyje. Niełatwo było być dobrym w średniowieczu, w czasie II wojny światowej. Lecz dla tego, kto autentycznie chce być dobry, czas i miejsce nie jest przeszkodą.
List otwarty
Bądźmy dobrzy!
Zdecyduj, do kogo wyślesz ten list – do parlamentarzystów, członków rządu, redakcji gazety czy uczniów Twojej szkoły. Jakich argumentów użyjesz, aby namówić wszystkich do okazywania sobie dobrych uczuć? Jakie korzyści przewidujesz z takiego nastawienia do świata?
Zawiadomienie
Napisz zawiadomienie o organizowanym happeningu pod hasłem: „Potrzeba czynienia dobra jest naturalną potrzebą człowieka”.
Zawiadomienie musi zawierać niezbędne elementy: kiedy i gdzie odbędzie się happening? Kto go organizuje i z jakiej okazji? Kto jest na niego zaproszony?
Sprawozdanie
Napisz relację z happeningu, którego tematem było hasło: „Potrzeba czynienia dobra jest naturalną potrzebą człowieka”.
Jak mógłby wyglądać happening, którego tematem jest dobro? Jakie sceny byłyby przedstawiane, jakie hasła wygłaszane? W tym temacie możesz uruchomić swoją wyobraźnię i popisać się talentem scenarzysty. Ale nie zapomnij o tym, że piszesz sprawozdanie – rzeczowe, dokładne, bez lania wody. I pamiętaj, w sprawozdaniu muszą być zawarte odpowiedzi na następujące pytania: Kto? Co? Gdzie? Kiedy? Dlaczego? Z jakim efektem?
Zobacz:
Człowiek w poszukiwaniu najważniejszych wartości (dobro, zło)