Wystarczą dwa „punkty” literatury, by przywołać urok szlacheckiego dworu i zaścianka, typ polskiego szlachcica w tradycyjnym kontuszu, obyczaj szlachecki, sentyment do szlachty polskiej – i krytykę jej wad. Są to: Pan Tadeusz Adama Mickiewicza i komedie Aleksandra Fredry (np. Zemsta czy Śluby panieńskie). Oczywiście, zauważamy pewną idealizację szlacheckiego świata, bohaterowie, których poznaliśmy są bardziej sympatyczni niż negatywni, tym niemniej właśnie te dzieła stwarzają panoramę ówczesnej Polski.
- Pan Tadeusz – jest skarbnicą wiedzy o obyczajach, zbiorem typów szlacheckich i kultywacją szlacheckiej tradycji. Wprawdzie Telimena jest kosmopolitką i kokietką, Hrabia dziwakiem hołdującym wzorom zagranicznym, szlachta jest kłótliwa, organizuje zajazdy i procesuje się wiecznie, lecz na plan pierwszy wysuwa się patriotyzm bohaterów, staropolska gościnność i umiejętność pogodzenia się wobec wroga. Wzorem patrioty i cnót szlacheckich jest tytułowy Pan Tadeusz, patriotą jest Sędzia, ksiądz Robak a nawet magnat Stolnik.
- Komedie Fredry prezentują niezapomniane typy: Cześnika i Rejenta, rozsądnego Radosta ze Ślubów panieńskich, trzpiotowatego Gucia czy szlachtę urzędniczą. Wiele wad ukazuje Fredro: kłótliwość, pychę, skąpstwo, wysokie mniemanie o sobie. Lecz ukazuje także przywiązanie do tradycji i historii kraju, gościnność, cechy budzące sympatię odbiorców – słowem „duszę” szlacheckiej ojczyzny.
Zauważmy,
że i w Zemście i w Panu Tadeuszu mamy do czynienia ze sporem (świadczy to o kłótliwości), lecz w obu przypadkach zwaśnione rody godzi miłość młodych potomków (nadzieja, że zanika ta typowo szlachecka skłonność do konfliktów). Warto też zwrócić uwagę na fakt, że patrzymy na sarmatyzm, lecz w nasłonecznionym, sympatycznym wydaniu. Czy obraz szlachty nie jest zbyt jednostronny? Być może, że sielankowa wizja nie oddaje całej prawdy o stosunkach społecznych tamtych czasów. Nie taki chyba jednak cel miały wspomniane utwory, autorzy ich pragnęli raczej ocalić piękno i mit minionej ojczyzny. Krytyki społeczeństwa także jest w literaturze romantycznej sporo – dotyczy jednak tych, którzy dzierżą w ręku ster kraju, arystokracji, polityków, przywódców powstania. Romantycy podkreślają złożoność ówczesnej struktury społecznej, przypomnijmy choćby głos Wysockiego z III części Dziadów : „Nasz naród jak lawa z zewnątrz sucha i twarda, gnuśna i plugawa lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi…”.
Uwaga
Przypomnij sobie wizerunki wcześniejsze!
- Ziemianin Reja i gospodarz z Pieśni świętojańskiej o Sobótce Kochanowskiego byli ludźmi poczciwymi, pokrewnymi prawym Soplicom.
- Ospała, objedzona i opita szlachta z interwencyjnych wierszy siedemnastowiecznego Wacława Potockiego to zupełnie odmienny obraz – czarnego sarmatyzmu.
- Ignacy Krasicki w ostro wykpiwa szlacheckie wady, pijaństwo, sarmacką pychę i egoizm, konserwatyzm i nieuctwo.
- Wtóruje mu Adam Naruszewicz, także Julian Ursyn Niemcewicz, ale ten w Powrocie posła dowodzi, że jest też szlachta światła i patriotyczna, jak Dobrójscy, jak Walery i Teresa, którzy zaraz po ślubie uwłaszczą swoich poddanych.
- Finał bardzo podobny mamy w Panu Tadeuszu.
Kolejne portrety otrzymasz w następnych epokach:
- W Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej – charakterystykę różnych warstw szlacheckich, od zaścianka po arystokrację.
- W Trylogii Henryka Sienkiewicza – portret patriotyczny sarmatyzmu, utrzymany w Mickiewiczowskim duchu.
- W Ferdydurke Witolda Gombrowicza – parodię ujęć sentymentalnych, rodem z Pana Tadeusza. Tu Soplicowo (jako Bolimowo) obejrzymy wynaturzone, Gombrowicz wyśmieje Formę szlacheckiego dworku i romansu, utrwaloną w polskiej świadomości.
Zobacz:
W jaki sposób przedstawił Mickiewicz realizm życia obyczajowego szlachty w Panu Tadeuszu?
Jakie tematy najczęściej podejmowali twórcy polskiego romantyzmu?