Quo vadis
Główni bohaterowie powieści rozgrywającej się w czasach pierwszych chrześcijan, to Marek Winicjusz i Ligia, Petroniusz, Pomponia Grecyna, cesarz Neron. Wątek miłosny rozgrywa się, jak to u Sienkiewicza, na tle wydarzeń historycznych – a tymi są tu prześladowania chrześcijan, wzrastanie i utrwalanie nowej wiary, jej ofiary i zwycięstwa. Chrześcijanką jest Ligia – córka wodza jednego z podbitych narodów (być może Słowianka), na chrześcijaństwo przejdzie też zakochany w niej Marek Winicjusz, w którym dokona się przemiana. Chrześcijanką jest też Pomponia, opiekunka Ligii, to ona zapoznała wychowanka z nauką Chrystusa. Jest nim też Ursus – potężny siłacz, obrończa Ligii, który odegra tak ważną rolę w scenie męczeństwa Ligii. Dziewczyna ma zginąć, przywiązana nago do grzbietu tura – ale Ursus pokona bestię. Dlatego Quo vadis mogło zakończyć się ślubem kochanków – za to Petroniusz i Eunice popełniają samobójstwo. Postać Nerona i dworu carskiego to inny jeszcze motyw tematyczny – problem władzy i tyranii – Neron otrzymał w powieści bardzo negatywny portret podpalacza Rzymu i okrutnego pogromcy chrześcijan, „szaleńca, którego ni woli, ni złości nie podobna było przewidzieć”. Jego dwór – to siedlisko intryg, dlatego Petroniusz, prawdziwy mistrz elegancji i erudycji wybierze śmierć.
Quo vadis zyskało światową sławę, powieść otrzymała też literacką Nagrodę Nobla. Dotarła do odbiorców zagranicznych głównie przez uniwersalny temat, jest z pewnością arcydziełem, choć historycy i tu zarzucają Sienkiewiczowi pewne niezgodności z prawdą historyczną. Cóż – nie pisał przecież podręczników do historii, choć faktem jest, że oddziałał na nasze widzenie historii mocniej niż niejeden podręcznik.
Rodzina Połanieckich
Opowieść o miłości i małżeństwie Maryni i Stacha Połanieckich należy do „współczesnych” powieści Sienkiewicza. Te są mniej popularne i cenione niż historyczne.
Niemniej zobrazował Sienkiewicz współczesne sobie społeczeństwo, podobno niektóre persony złośliwie (ze względu na prywatne porachunki). Stach Połaniecki miał być bohaterem nowych czasów – energicznym przedsiębiorcą, pozytywistą – i ojcem rodziny. Marynia otrzymała imię i charakter pierwszej żony pisarza, a polscy widzowie twarz jej kojarzyć będą z Anną Nehrebecką – odtwórczynią tej roli w filmowej wersji.
- Ona jest bohaterką na wskroś pozytywną – słodka, pełna dumy, przywiązana do swojej ziemi, dobra, mądra i wierna zasadom moralnym. Marynia – wzór Polki, matki i żony.
- On – Stach – nie jest już takim ideałem, lecz w zamierzeniu Sienkiewicza ma być sympatycznym orędownikiem idei patriotyzmu związanego z pracą na polskiej ziemi.
Zauważmy, że w tym samym czasie Bolesław Prus pisze także współczesną powieść – Lalkę. Jej główny bohater też ma na imię Stanisław, a miastem, w którym toczy się lwia część akcji jest Warszawa. Lalka w przyszłości zostanie oceniona dużo wyżej niż Rodzina Połanieckich.
Krzyżacy
Ostatnia powieść historyczna Henryka Sienkiewicza rozgrywa się w średniowieczu.
Krzyżacy – są opowieścią o dziejach kilku bohaterów nałożoną na wielkie wydarzenia historyczne. W tym wypadku – konflikt Polski i Zakonu Krzyżackiego, zakończony bitwą pod Grunwaldem. Postacie pierwszoplanowe to Zbyszko z Bogdańca, Jurand ze Spychowa, jego córka – Danusia i Maćko z Bogdańca – stryj, opiekun Zbyszka plus druga dziewczyna – Jagienka. Perypetie tych rodzin dogłębnie obnażają okrucieństwo Krzyżaków. Zwłaszcza Jurand został dotknięty ich nienawiścią: najechali jego dwór, zabili mu żonę, porwali córkę Danusię, a gdy udał się po nią do Szczytna – okaleczyli go, oślepili, wyrwali język, obcięli dłoń. A mimo to Jurand daruje życie swojemu oprawcy – Zygfrydowi, który zakończy swoje życie samobójczą śmiercią zdrajców.
Wątek romansowy znów oparty został na „redukcji trójkąta”, którzy tworzą Zbyszko–Danusia–Jagienka. Danusia ratuje Zbyszka od kata, korzystając z ludowego prawa – nakryła go białą zasłoną, po czym musiał Zbyszko ją pokochać i wziąć z nią ślub.
Źle wróżyły suchotniki w bukiecie ślubnym – Danusię porwali Krzyżacy, lecz choć ją uratowano nie była już zdolna do życia. Po upływie odpowiedniego czasu Zbyszko ożeni się z Jagienką – panną innego typu: energiczną, radosną, zaradną i zacną.
Powieść kończy opis bitwy pod Grunwaldem – słynna scena batalistyczna, w których to komponowaniu mistrzem był Henryk Sienkiewicz.
W pustyni i w puszczy
Powieść dla młodzieży znana jest wszystkim pokoleniom – także w wersji filmowej w reżyserii Władysława Ślesickiego. Pełna wartkiej akcji, opowieść o przygodach dwojga dzieci – Polaka Stasia Tarkowskiego i Angielki – Nel Rawlison, rzuconych na pastwę pustyni i puszczy okazały się interesujące również dla młodzieży naszych czasów. Staś wyrasta na wzór młodzieńca: – wykazuje niezwykłą odwagę, potrafi opiekować się Nel, potrafi nawet zabić – a szczytowym dowodem jego szlachetności jest moment, w którym odmawia Mahdiemu przejścia na mahometanizm. W ukształtowaniu tej sylwetki dużą rolę odgrywa wątek patriotyczny – Staś Tarkowski reprezentuje przecież szlachetnego Polaka, stawiającego czoła piętrzącym się niepowodzeniom. Bohaterowie dadzą sobie radę – ale zanim dobrną do szczęśliwego finału przejdą niezwykłą wędrówkę przez egzotyczne tereny Afryki. Oprócz ludzi zagrażać im będą dzikie zwierzęta, febra, nieokiełznana przyroda. Znajdą też przyjaźnie – filozofia Kalego stanie się przysłowiowa aż po wsze czasy.
Zobacz: