Pojęcia związane z romantyzmem
- Antynomia – to po prostu sprzeczność. Romantycy widzą świat jako jedność składającą się ze sprzeczności: duch – materia, jednostka – zbiorowość, uczucie – rozum, słowo – czyn.
- Bajronizm – postawa zapoczątkowana przez biografię i twórczość George’a Byrona.
Cechy bohatera bajronicznego to tajemniczość, indywidualizm, wewnętrzne rozterki, bunt przeciwko światu, samotność, duma. Byron stworzył takiego bohatera – ale i sam wokół siebie stworzył mit takiej postaci.
- Fantastyka – czyli ogół nadprzyrodzonych, niezwykłych, „wyprodukowanych” przez wyobraźnię twórcy zjawisk i istot, które pojawiają się w romantycznej literaturze.
- Frenezja romantyczna to charakterystyczna dla jednego z nurtów literatury romantycznej skłonność do przesycania świata przedstawionego motywami okropności, zbrodni, szaleństwa, nieokiełznanych namiętności.
- Irracjonalizm – wiara w pozarozumowe metody poznawania świata, w poszukiwanie prawdy drogą uczucia, wiary, wizji – inaczej niż drogą naukowego eksperymentu (racjonalnie).
- Gotycyzm to osiemnastowieczne odkrycie niedocenianej dotąd przeszłości historycznej, zwłaszcza średniowiecza. Cechy charakterystyczne gotycyzmu w literaturze i sztuce: atmosfera odległej przeszłości, elementy grozy, cudowności i tajemniczości. Dał początek frenezji romantycznej, czyli skłonności do przesycania świata przedstawionego motywami okropności, zbrodni, szaleństwa. Tendencje te miały istotny wpływ na twórczość Byrona, Shelleya, a u nas – zwłaszcza Zygmunta Krasińskiego (Nie-Boskiej komedii).
- Gotycyzm – fascynacja kulturą średniowiecza, nawiązywanie do średniowiecznych postaci, scenerii i przestrzeni. Tendencja występująca w kulturze od drugiej połowy XVIII wieku.
- Historyzm – zainteresowanie historią, czerpanie z niej tematów i inspiracji. Romantycy lubili powracać do czasów średniowiecznych, umieszczać „w historii” akcję utworów, czerpać tematy z historycznych kronik. Przykładem mogą być dzieła romantyków polskich – Konrad Wallenrod Mickiewicza czy Mazepa Słowackiego.
- Idealizm to uznawanie wyższości ducha, idei nad materią, która jest wtórna. Wiara w duchową postać każdej rzeczy.
- Indywidualizm – cecha romantyków, poczucie odrębności, jednostkowości i wyobcowania z tłumu. Przekonanie, że świat rozwija się dzięki działaniom wybitnych jednostek. Jednostka ważniejsza niż społeczność!
- Indywidualizm romantyczny – czyli jednostkowość, poczucie odrębności i wyizolowania człowieka, zwłaszcza bohatera romantycznego, tzw. romantyczne „JA”. Począwszy od Wertera – bohatera powieści Goethego – niepokój jednostki, jej wyobcowanie, „wyrastanie” ponad tłum stało się ogromnie ważną i modną cechą literatury romantycznej.
- Irracjonalizm – zaprzeczenie racjonalizmu. Drogą do poznania świata nie jest rozum, ale wiara, intuicja, uczucia. Zjawiska nadprzyrodzone mają pełne prawo bytu w literaturze.
- Ludowość – jedną z naczelnych zasad romantyków był zwrot ku ludowości, wykorzystywanie podań i legend ludu, wiele bowiem tematów romantycznych zostało zaczerpniętych z ludowych opowiadań, wiele gatunków literackich (np. ballada) wywodzi się z twórczości ludu, interpretacja zjawisk prezentowana przez romantyków przebiega wg wierzeń i moralności ludowej.
- Mesjanizm – czyli przypisywanie jednostce lub nawet całemu narodowi misji posłannictwa wobec ludzkości. Jednostka – mesjasz – wybrana jest, by dla idei ogólnej poświęcić siebie. Naród – mesjasz (a za taki romantycy uważali Polskę) – cierpi za inne kraje, swoim cierpieniem ma okupić ich wolność. Przykładem utworu, w którym przejawia się ten pogląd, są Dziady Adama Mickiewicza – tam mesjaszem jest tajemniczy bohater o imieniu „Czterdzieści i cztery”, natomiast w Widzeniu księdza Piotra – Polska jawi się jako Chrystus narodów.
- Mistycyzm – wiara w możliwość kontaktu z bóstwem poprzez widzenie, wizję, sen, skłonności do popadania w takie stany, wiara w to, że każda rzecz ma inną, niewidzialną, niepoznawalną stronę. Mistycy takie właśnie wydarzenia traktują jako najprawdziwsze formy poznania świata, wierzą, że każda rzecz i każda sprawa ma ponadzmysłowy, niepoznawalny, nierealny byt, a człowiek widzi tylko jedną, realną stronę zjawisk.
- Orientalizm – romantycy ze szczególną namiętnością zwrócili się ku kulturze Wschodu. Orientalizm – czyli zachwyt tradycją arabską, perską, japońską, chińską zaowocował w wielu utworach – a to opisem egzotycznych krajobrazów, a to akcją umieszczoną w podwojach tureckich haremów – wreszcie opisem bogactwa obyczajów wschodnich, „przeniesionych” do europejskiej literatury.
- Osjanizm – takie literackie oszustwo romantyczne… z którego powstał nurt literacki. Pochodzi od rzekomo celtyckich Pieśni Osjana, w rzeczywistości napisanych przez szkockiego poetę preromantycznego Jamesa Macphersona (który głosił, że je odnalazł). Charakterystyczne cechy osjanizmu to nastrój melancholii, specyficzna sceneria: ruiny, grobowce, dzika przyroda. Bohaterami są tu często wojownicy przeżywający miłosne rozterki.
- Poezja ruin to jedna z form gotycyzmu i zarazem odmiana tzw. poezji krajobrazowej. W pierwszej połowie XIX w. rozważaniom o ruinach towarzyszy refleksja nad filozofią historii. W romantyzmie polskim poezja ruin służy rozpamiętywaniu rodzimej przeszłości. Zamek występuje w Grażynie Mickiewicza, Zamku kaniowskim Goszczyńskiego; w stylu gotyckim utrzymany był zamek z okopów św. Trójcy w Nie-Boskiej komedii; jako o zabytku „gotyckiej architektury” mówi o zamku Hrabia w Panu Tadeuszu.
- Profetyzm – dar przewidywania przyszłości, jasnowidzenia, jaki przypisywano niektórym jednostkom.
- Prowidencjalizm – wyjaśnienie dziejów ludzkości poprzez wiarę w wyroki Boskie, które mają być motorem historii.
- Romantyczny prometeizm idzie w parze z indywidualizmem epoki. Poświęcający się bohater jest zawsze postacią ponadprzeciętną, zbuntowaną i duchowo wielką. Jego stosunek do ogółu (za który się w końcu poświęca) jest skomplikowany – to bezgraniczna miłość, pomieszana jednak z pogardą i wstrętem dla małości i powszedniości „zwykłego człowieka”.
- Spirytualizm – pogląd według którego istnieje świat ducha, równie ważny a może ważniejszy od porządku świata widzialnego.
- Synkretyzm – w literaturze: mieszanie ze sobą różnych rodzajów literackich – liryki, epiki i dramatu.
- Sturm und Drang – okres burzy i naporu. Tak nazwano wkraczający romantyzm – bunt, odrzucenie starych konwencji i despotyzmu.
- Tajemniczość – romantyzm w pełni wykorzystał urok tajemnicy, niewyjaśnionych zdarzeń, mrocznych przestrzeni, atmosfery spisku i tajemniczych sytuacji.
- Tragizm romantyczny – jednostka wybitna jest skazana na tragiczną sprzeczność między swymi dążeniami a możliwością ich realizacji, bo tak jest urządzony świat. Romantyczny idealista zawsze będzie duchowo przerastał miałkie otoczenie i zawsze będzie go to unieszczęśliwiało i prowadziło do zguby. Na tym właśnie opiera się romantyczne rozumienie tragizmu.
- Weltschmerz albo weltszmerc – dosłownie: ból świata. Pojęcie to określa typowy dla młodych romantyków nastrój cierpienia, lęku, zniechęcenia, poczucie wewnętrznej pustki, objawiające się apatią, unikaniem kontaktów z innymi ludźmi. Jeszcze inna nazwa tego zjawiska to choroba wieku.
- Werteryzm – postawa łączona z tytułową postacią powieści Goethego pt. Cierpienia młodego Wertera. Bohater werterowski to człowiek nadwrażliwy, przeżywający Weltschmerz, próbujący uciec w świat literatury, natury, w miłość. Myśli o samobójstwie, a bywa nawet, że kończy życie w taki właśnie sposób.
Zobacz: