Przegląd najważniejszych tematów
Miłość
- Zaczyna się od Cierpień młodego Wertera Goethego. Jego bohater: wrażliwy, nieszczęśliwie zakochany, wreszcie samobójca – stał się wzorem dla większości poetów i kochanków. Dziełko Goethego stało się najpoczytniejszą książką epoki, młodzież naśladowała strój Wertera, niestety również postawę – rozgoryczenia, rozczarowania światem, nierzadko – samobójcza śmierć z miłości.
- Byronowski Giaur także traci swoją ukochaną – niewolnicę tureckiego emira Leilę – i będzie się mścił. Wcześniej obmyślał porwanie. Miłość jest motorem jego działań, sensem życia. Zemsta nie przynosi mu ulgi. Zemsta czy wspólna ucieczka to romantyczne komponenty ukształtowania miłości, która, choć zawsze romantyczna, nigdy nie jest taka sama.
- Najważniejszy z polskich kochanków to Gustaw z IV części Dziadów, a ta część to najważniejszy romantyczny utwór o miłości. Gustaw o swój los obwinia książki – przywołuje Wertera. Jego miłość jest wszechogarniająca, prowadzi do obłędu.
- W naszym narodowym wymiarze ukochana ma rywalkę – ojczyznę. Dla niej mężczyzna porzuci żonę, z nieszczęśliwie zakochanego przemieni się w spiskowca – rycerza ojczyzny. Przykład najlepszy – Konrad Wallenrod, który w domu szczęścia nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie.
- Miłość w ujęciu Fredry przyjmuje inny wymiar i inaczej się rozwija. W Ślubach panieńskich miłość rodzi się, wzmacnia, prowadzi do dobrego, szczęśliwego związku. Fredro nie godzi się z nieszczęśliwą koncepcją romantyków, a Wertera wyśmiewa pod postacią Albina.
- Ważny kontekst miłości to etyka – dylematy zbrodni i zdrady wkradają się w biografię wielu postaci, choćby Hrabiego Henryka z Nie-Boskiej komedii albo Jacka Soplicy z Pana Tadeusza.
Wzorem i schematem literackim romantyzmu stał się schemat werterowski – miłość niszczona skostniałym konwenansem złego świata, dla którego niczym jest szczerość uczucia, a liczy się blichtr tytułów, majątków itp. Pamiętać trzeba o kontekście natury towarzyszącym temu ujęciu. To na łonie natury spotykają się zakochani, księżyc jest świadkiem (jedynym i milczącym) ich romansu. Elementy romantycznego pejzażu – księżyc, słowik, drzewa, woda towarzyszą miłości w liryce – bardzo bogatej w tej epoce. Wystarczy wspomnieć Mickiewicza Do M***, albo Snuć miłość czy Rozłączenie Słowackiego.
Ojczyzna
Drugi wielki temat romantyczny, w dodatku nasz rodzimy, polski, narodowy. Ojczyzna w niewoli, pragnienie wyzwolenia, wspomnienie potęgi kraju – to zręby tematyki.
Ujęcia są niejednolite: miłość ojczyzny i walka o wolność zostają postawione wobec wielkich kontekstów.
- Pierwszym będzie etyka – na przykład dylemat, na ile moralna była postawa wallenrodyzmu czy też próba królobójstwa Kordiana albo przemiana zabójcy w patriotę. Konrad Wallenrod dla ojczyzny stał się szpiegiem, zdradził zakon, sprzeniewierzył się zasadom rycerskim. Kordian był u progu królobójstwa – czy miłość ojczyzny tłumaczy te czyny?
- Drugim – ujęcia historiozoficzne, wizja Polski jako narodu wybranego, cierpiącego za inne narody. Najważniejsze hasła – Polska Chrystusem narodów – koncepcja Mickiewicza wyłożona w Dziadach i Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego – oraz Polska Winkelriedem narodów – wyłożona przez Słowackiego w Kordianie. W obu przypadkach Polska bierze na siebie misję poświęcenia się za inne narody na wzór Boga (więc jest to mesjanizm metafizyczny) lub bohatera legendarnego (mesjanizm historyczny). Ważne są też metafory poetyckie – ojczyzna jako matka (Mickiewicz) i Polska jako dusza anielska w czerepie rubasznym (Słowacki).
- Trzecim – historia, jej realne oblicze: obrazy zsyłek, przesłuchań, martyrologii narodowej, dyskusje o przyczynach klęski powstania – odnotowane w literaturze. Najważniejsze dzieła mocno osadzone w historii – Dziady (obraz męki młodych patriotów, ocena społeczeństwa polskiego) Kordian – ocena powstania listopadowego, Pan Tadeusz – wskrzeszenie czasów napoleońskich, ukazanie tradycji Polski szlacheckiej. Wyrazem miłości do ojczyzny i tęsknoty za nią jest Inwokacja w Panu Tadeuszu.
Poeci romantyczni opiewają też bohaterów narodowych takich jak: Ordon, Emilia Plater, Sowiński.
Romantyczny tyrteizm – to poezja tzw. romantyzmu krajowego – poetów pozostałych w ojczyźnie, biorących udział w powstaniu, takich jak: Kornel Ujejski, Ryszard Berwiński, Gustaw Ehrenberg.
Poezja i poeta
Zagadnienie poezji i roli poety należy do najważniejszych w romantyzmie. Temat poezji poruszają wszystkie trzy dramaty romantyczne, Konrad Wallenrod, Beniowski i sporo mniejszych utworów.
- Kim naprawdę jest poeta romantyczny? Posągiem człowieka na posągu świata, jak chciał Kordian? Odepchniętym przez społeczność samotnikiem, buntownikiem? Wybranym przez Boga, obdarzonym talentem i misją czy też zwróconym przeciw Bogu straceńcem? Na pewno nie zwykłym śmiertelnikiem. Jest we władaniu poezji – a to dziedzina niemal święta wśród wartości romantycznych. Poeta jest ponad tłumem, to on ma być przywódcą narodu w walce o wolność. Przykład – jako sternik okrętu – ojczyzny – przedstawia się Słowacki w wierszu Testament mój.
- Szczególną uwagę warto zwrócić na Wielką Improwizację. Wielki temat poezji stawia Mickiewicz wobec dylematów etycznych. Konrad – ponieważ tworzy – czuje się równy Stwórcy. Czy ma prawo do żądań, które stawia? Konrad mówi: „Taka pieśń jest nieśmiertelność! Ja czuję, nieśmiertelność tworzę. Cóż ty większego mogłeś zrobić – Boże?”. Życzy sobie rządu dusz, niemalże bluźni przeciw Bogu. Ta poezja omal nie doprowadzi go do zguby. Jest więc siłą fatalną?
- Zygmunt Krasiński podejmuje temat poezji w Nie-Boskiej komedii. W przypadku Hrabiego Henryka poezja jest przekleństwem. Ponieważ nie zdał egzaminu z etyki, poezja stała się klątwą jego życia. Inaczej w przypadku jego syna – Orcia. Niewidomy, natchniony poeta jest poetą błogosławionym, czystym. Wynika z tego, że „być poetą” w wersji romantycznej to także wielka odpowiedzialność natury moralnej.
- Jest też poezja w romantyzmie arką narodów, narodową skarbnicą, która przechowuje pamięć ojczyzny, w odpowiedniej chwili staje się tyrtejską i zagrzewa do walki. Tak dzieje się w Konradzie Wallenrodzie – gdzie Mickiewicz nazywa ją „arką przymierza między starszymi a młodszymi laty”. Podobne ujęcie prezentuje Słowacki w Kordianie.
Definicje
Wielka Improwizacja:
• Moc kreacji z niczego (siła boska)
Testament mój:
• Siła zdolna zwykłych zjadaczy chleba w aniołów przerobić
Kordian:
• Urna pamięci narodowej
Konrad Wallenrod:
• Arka przymierza między pokoleniami
Nie-Boska komedia:
• Przekleństwo i błogosławieństwo
Ajudah:
• Siła utrwalająca wartość świata
Konrad Wallenrod:
• Moc tyrtejska – budząca do walki
Mistycyzm, natura, ludowość
- Mistycyzm odegrał ważną rolę w romantycznej filozofii, w ówczesnym widzeniu świata.
Sceny mistyczne zamieszczali twórcy w swoich dziełach, doświadczenie mistyczne stało się doznaniem i autorów, i postaci literackich.
Czym jest mistycyzm? Obcowaniem z Tajemnicą?
Z pewnością jakąś formą spotkania ze światem nieziemskim. Kontakt z Bogiem, aniołami, istotami pozaziemskimi to doznanie mistyczne. Więcej: wiara w istnienie duchowej strony każdego zjawiska czy rzeczy, poszukiwanie jej – to także mistycyzm. Wszelkie „wejścia” nieznanego, nierzeczywistego, pozaziemskiego świata w nasz – to akty mistycyzmu. Nie mogą się odbywać zwyczajnie. Kanałami, przez które nadchodzą, są: sen, widzenie, wizja, jasnowidzenie, stany paranormalne. Dla romantyków te punkty spotkań światów zwykłego i duchowego były bardzo ważne. Podważały naukę, pozwalały uprawomocnić proroctwo, dowodziły, że jest coś jeszcze poza naszym zwykłym, ludzkim doświadczeniem. I dawały nowe możliwości artystyczne. Mistycyzm znajdziemy w Dziadach (wszystkie części), w Balladach i romansach, w Kordianie w Nie-Boskiej komedii. Wszędzie tam, gdzie siła pozaziemska wkrada się w losy bohaterów.
Uwaga – w Dziadach najbardziej mistyczną, a zarazem profetyczną sceną jest Widzenie księdza Piotra.
Wielkie sceny mistyczne
-
- Przygotowanie (Kordian)
- Wielka Improwizacja
- Lot Męża za Dziewicą (Nie-Boska komedia)
- Widzenie księdza Piotra (Dziady)
- Naturę postrzegali romantycy jako istotę duchową współistniejącą z człowiekiem – nie tylko jako piękne tło zdarzeń. To niemal żywa istota – współodczuwa ludzkie przeżycia, bierze udział w zdarzeniach. Pięknym poetyckim obrazem romantycznego postrzegania natury są Ballady i romanse oraz Sonety krymskie. W malarstwie nie mają sobie równych płótna Gaspara Friedricha.
- Ludowość, podania ludowe stały się źródłem wielu fabuł literackich, także tematem polemik, na ile twórczość ludowa ma prawo wstępu do oficjalnej literatury. Romantyzm raz na zawsze wprowadza folklor w artystyczne kręgi. Historia, zwłaszcza średniowiecze, czasy legendarne, Wschód, twórczość Szekspira – to sfery, które pociągały wyobraźnię twórców romantycznych. Nastrój dawnych czasów czy urok egzotyki nadawał utworom niepowtarzalny charakter – właśnie romantyczny.
- Ballady i romanse
- Dziady, cz. II i IV
Późniejsze epoki wobec romantyzmu
Pozytywizm
To początkowo czasy potępiania i odrzucania wszystkiego, co romantyczne. Zwłaszcza w tekstach publicystów z Aleksandrem Świętochowskim na czele. Chodziło przede wszystkim o polityczno-społeczny program pozytywistów. Ich koncepcja pracy organicznej i odrzucenia zbrojnej konfrontacji z zaborcami zdecydowanie nie dała się pogodzić z romantyczną wizją powstania i prometejskiego poświęcenia, uważaną przez przedstawicieli nowej epoki za bezmyślne, samobójcze szaleństwo.
Poza tym pozytywiści sprzeciwiali się kreowaniu roli artysty jako osobnika stojącego poza społecznością, dla którego prawem miało być przede wszystkim własne „ja”. Ich zdaniem artysta to członek społeczeństwa taki jak wszyscy pozostali, wykonujący swoje, społecznie użyteczne, zadania.
W późniejszej fazie pozytywizmu, już u schyłku tej epoki, stosunek do romantyzmu znacznie złagodniał. W Nad Niemnem Eliza Orzeszkowa prowadzi swoją bohaterkę na mogiły powstańców styczniowych. To dla autorki swoisty hołd złożony bohaterom uważanym dotąd za romantycznych szaleńców. Orzeszkowa wydaje też cykl nowel Gloria victis, oddających cześć powstańczej przeszłości.
Bohaterowie Lalki Bolesława Prusa, z Wokulskim na czele, to postacie złożone. U podstaw ich świadomości leżą zarówno koncepcje romantyczne, jak i pozytywistyczne. Wyjątek stanowi tu romantyk z krwi i kości – Rzecki, potraktowany przez autora z odrobiną ironii, za to niezwykle ciepło. Prus nie dokonuje już w Lalce ocen – prawda leży tu jakoś pomiędzy obiema doktrynami. Przede wszystkim zaś widoczna jest świadomość autora, że obie stały się podstawowymi i równorzędnymi składnikami polskiego myślenia o kulturze narodowej.
Młoda Polska
Określana bywa mianem neoromantyzmu. Niewątpliwie w tym określeniu jest sporo racji. W literaturze polskiej i europejskiej tego okresu następuje wielki nawrót do romantycznych koncepcji i motywów.
Znów podkreśla się indywidualizm i wyalienowanie artysty. Poezje Charles’a Baudelaire’a, jak Albatros, i Jeana Arthura Rimbauda, choćby Statek pijany, a w Polsce manifest Stanisława Przybyszewskiego Confiteor – to najlepsze tego przykłady.
Także miłość traktowana jest przez twórców epoki podobnie jak przez romantyków.
Swoistemu przetworzeniu w literaturze modernizmu uległa romantyczna choroba wieku – poczucie niezaspokojenia rzeczywistością i niedopasowania do świata – oraz tak zwany splin, czyli egzystencjalna nuda. Przykładem są tu dekadenckie utwory Kazimierza Przerwy-Tetmajera, choćby Koniec wieku XIX.
Choć część pisarzy modernistycznych świadomie i ostentacyjnie odcinała się od spraw narodowych, większość w ponurej rzeczywistości pod zaborami nie widziała możliwości ucieczki od tych problemów.
Najważniejsze są tu dzieła Stefana Żeromskiego i Stanisława Wyspiańskiego. W utworach obydwu tych pisarzy po prostu roi się od nawiązań do romantyzmu. Spośród dzieł Żeromskiego wymieńmy opowiadania o powstaniu styczniowym pt. Rozdzióbią nas kruki, wrony…, powieść historyczną o epoce napoleońskiej Popioły i pamiętną scenę z Zygierem recytującym Mickiewiczowską Redutę Ordona w Syzyfowych pracach. Spośród tekstów Wyspiańskiego – Warszawiankę i Noc listopadową, dramaty o powstaniu 1830 r., oraz Wyzwolenie. Obaj pisarze mają do romantycznej myśli narodowej stosunek bardzo złożony: pewne jej wątki rozwijają, jednocześnie innym się przeciwstawiając.
Młoda Polska to także czas, w którym odkryto poezję Norwida. Dopiero wtedy, staraniem słynnego tłumacza, krytyka i redaktora Chimery Zenona Przesmyckiego, Miriama, rękopisy Norwida, wcześniej znane garstce wtajemniczonych, zostały wydane drukiem, by od razu zyskać olbrzymią sławę.
Dwudziestolecie międzywojenne
Nareszcie jest wolna Polska! Można odpocząć od romantycznych mitów. Skamandryci, jak Antoni Słonimski w Czarnej wiośnie, „zrzucali z ramion płaszcz Konrada”. Jak Jan Lechoń w Herostratesie – chcieli wiosną widzieć wiosnę, a nie Polskę.
Z kolei Witold Gombrowicz w powieści Ferdydurke zawarł słynną scenę, w której dość potworny profesor Bladaczka wmawia uczniowi, że Słowacki zachwyca, podczas gdy sam uczeń krzyczy, iż jest zgoła inaczej… Tradycja romantyczna zostaje tu przedstawiona jako zabójczo nudny środek swoistego, szkolnego „odmóżdżania”.
Niemniej romantyzm to nie tylko myśl narodowa. Inne aspekty epoki znajdywały swoje kontynuacje w dwudziestoleciu.
Powstające wówczas ballady Bolesława Leśmiana formalnie i treściowo przypominają te Mickiewiczowskie.Wielką popularnością wśród poetów cieszyła się twórczość Norwida, czemu dał wyraz Tuwim w jednym z najdojrzalszych tomów swoich wierszy, zatytułowanym Rzecz czarnoleska.
W okresie wojny i okupacji
Odżywa niepodległościowa tradycja romantyzmu. Na początku wojny odwołują się do niej starsi poeci, jak Władysław
Broniewski w wierszu Ballady i romanse, w którym Mickiewiczowska bohaterka zastąpiona zostaje przez nagie żydowskie dziecko. Później, w czasie poprzedzającym powstanie warszawskie, rozpoczyna się poetycka dyskusja na temat koncepcji historiozoficznych. Krzysztof Kamil Baczyński w Pokoleniu nawiązuje do winkelriedyzmu Słowackiego, a Tadeusz Gajcy w Widmach do mesjanizmu. W oczach pokolenia powstaniowego to właśnie poezja Słowackiego ma największą wartość – głównie przez to, że łączy romantyczny zapał z chłodnym sceptycyzmem i autoironią. Poeci tyrteusze powstania warszawskiego podejmą tradycję romantyczną.
Zupełnie inaczej do problemu romantycznego pojmowania historii podszedł inny wojenny emigrant – Witold Gombrowicz, którego wojna zastała na statku do Argentyny. W powieści Trans-Atlantyk zabójczo parodiuje i wyśmiewa Pana Tadeusza, a wraz z nim Mickiewiczowski kult tradycji i przynależności narodowej – jest on dla niego bowiem anachronizmem i kolejną formą upupiania. Zamiast „bycia Polakiem”, Gombrowicz proponuje przede wszystkim „bycie sobą”. Nie nazwie więc romantycznej poezji biblią – sprzeciwi się poglądowi, jakoby miała ona sama przez się uwznioślać losy Polaków. To oni sami, Polacy, tu i teraz mogą je uwznioślić. Grzebanie się w pięknej tradycji jest, według Gombrowicza, poniżające i stanowi formę ucieczki od rzeczywistości.
Po wojnie
Literacki odbiór romantyzmu w kategoriach narodowych znów nieco słabnie – podejmowane są inne tematy romantycznej poezji. Czesław Miłosz, który polemizował z romantykami za młodu, mając ich koncepcje narodowowyzwoleńcze za samobójcze i oszukańcze mity, później, w Traktacie poetyckim, przeciwstawia zamkniętej na metafizykę „mazowieckiej” wizji poezji – dotykającą spraw niepoznawalnych wizję „litewską”, której reprezentantem jest jego zdaniem Mickiewicz.
Andrzej Bursa kpi sobie z romantycznej wizji losu i roli poety, w wierszu Poeta opisując wieszcza, który „cierpi za miliony od 10 do 13.20”, z przerwą na siusiu zresztą.
Niezwykle często motywy romantyczne wykorzystuje w swoich powieściach Tadeusz Konwicki. Kronika wypadków miłosnych to uwspółcześniona wizja romantycznej miłości w podwileńskiej scenerii. Los głównego bohatera Małej apokalipsy, człowieka mającego w proteście przeciwko władzom spalić się na stopniach Pałacu Kultury, jest swoistym, tragikomicznym przetworzeniem romantycznego mitu prometejskiego – zresztą bohater wie o tym i stara się od tego zadania wymigać. Konwicki jest także reżyserem poetyckiego filmu Lawa. Opowieść o „Dziadach” Adama Mickiewicza, opartego na utworze wieszcza. W filmie tym rozmaite motywy dramatu zostały poddane bardzo ciekawej interpretacji.
Jeśli zaś mowa o romantycznych adaptacjach filmowych, to nie do pominięcia jest Pan Tadeusz Andrzeja Wajdy. Film zawiódł nieco oczekiwania co do zabiegów przetwarzających i uwspółcześniających poemat, których można się było spodziewać po wielkim reżyserze. Jest za to niewątpliwie bardzo ładnym dziełem kostiumowym, zgrabnie przedstawiającym treść naszej narodowej epopei.
Spośród ważnych inscenizacji utworów dramatycznych pamiętać trzeba o przedstawieniu Dziadów w reżyserii Kazimierza Dejmka w Teatrze Polskim w Warszawie, które przez rząd Gomułki uznane zostały za… utwór antyradziecki i zdjęte z afisza, co zapoczątkowało rewolucyjne wypadki marca 1968 r. Złośliwi opowiadali anegdotkę o tym, że sekretarz partii, Gomułka, kazał wezwać Mickiewicza przed swoje oblicze…
Z kolei w roku 1973 w Teatrze Starym w Krakowie miała miejsce premiera Dziadów w reżyserii Konrada Swinarskiego. Jego aranżacja jest dziś wręcz legendarna – i stanowi niedościgły wzór teatralnej interpretacji tego dramatu.
Zobacz: