Pojęcia związane z antykiem
Poetyka
To Arystoteles napisał pierwsze dzieło normatywne, w którym ustalał reguły dotyczące literatury. Powiedział raz na zawsze swoim współczesnym i potomnym, które to są gatunki wysokie, a które niskie, jakie cechy musi posiadać epos, a jakie tragedia, czym są pojęcia katharsis, mimesis czy decorum. Swoje dzieło, słynny pierwszy podręcznik dla literatów, zatytułował Poetyka.
Można powiedzieć, że to nauka dotycząca norm i mechanizmów tworzenia literatury, zwłaszcza poezji. Dziś nauka ta ma nieco inny wymiar niż przez wieki – zajmuje się analizą utworów poetyckich, ich budowy, użytych środków poetyckich. Dla Arystotelesa i jego spadkobierców był to po prostu spis reguł, jak poezję tworzyć.
Mimesis
Kategoria przypisana eposowi. Mimetyczna funkcja literatury to według Arystotelesa jej funkcja naśladowcza. Odzwierciedlać świat, dawać jego opisy, trzymać się prawdopodobieństwa i rzeczywistości. Taką rolę miał spełniać epos – i spełniał choćby przez realizm szczegółów. Przejęły potem tę misję inne gatunki epickie, jak na przykład powieść realistyczna. Odcięły się zaś od niej dzieła awangardowe – nie chcieli ich twórcy pokazywać świata, lecz go kreować, przekształcać i dać głos fantazji.
Katharsis – oczyszczenie
Tę kategorię przypisał Arystoteles tragedii. Widz, oglądając dzieje bohaterów tragedii, doznawał wstrząsu psychicznego, oczyszczenia z lęków – a to za sprawą uczuć wywołanych przez utwór, mianowicie przez litość i trwogę. Otóż patrząc na nieszczęścia człowieka niewinnego – przeżywamy litość. Patrząc na nieszczęścia człowieka podobnego do nas – doznajemy trwogi… Wychodzimy z teatru oczyszczeni, przeżyliśmy katharsis.
Etos
Po grecku ethos znaczył po prostu obyczaj. Ale dla nas rozrósł się, oznacza coś więcej. To zespół wartości i norm, pewien wzorzec postępowania, postawa moralna ważna dla danej społeczności. Na przykład etos rycerski zakładał postępowanie w myśl honoru, etos mieszczanki to kult pracy itp. Bliskie słowo etyka i nie bez powodu – etyka to moralność, zbiór norm uznawanych za słuszne.
Patos
Podniosły styl stwarzający atmosferę powagi i dostojeństwa – charakterystyczny dla gatunków wysokich: eposu, tragedii, hymnu.
Decorum
Zasada odpowiedniości stylu do gatunku. Nie wolno było na przykład zamieszczać scen komicznych w eposie czy tragedii, nie było też tam miejsca dla postaci z gminu ani dla mowy rubasznej. Patos nie występował zaś w komedii.
Tragizm
Istota tragedii antycznej. Tak należało skomplikować dzieje bohatera tragicznego, iż znajdował się on w pewnym punkcie akcji w sytuacji bez wyjścia. Jakąkolwiek podejmie decyzję – tak czy tak – sprowadzi na siebie nieszczęście.
Uwaga! – to nie jest sytuacja, kiedy w biografii postaci nagromadziło się katastrofalnych zdarzeń. To moment, kiedy zdarzenia zawikłały się w konflikt tragiczny, czyli bohater musi dokonać wyboru spośród dwóch równorzędnych racji. Wybór należy do niego – ale nie ma tu dobrej decyzji. W dodatku bohaterowi tragicznemu przypisano tzw. ironię tragiczną. Nie do pozazdroszczenia. Ironia tragiczna polega bowiem na tym, że wydarzenia układają się tak, iż cokolwiek byś zrobił, to i tak popadniesz w nieszczęśliwe zbłądzenie. To, co bohater wie o sobie, to, czego chce uniknąć, zderza się z rzeczywistością i popycha go do zbrodni. Przykład ekstremalny to Edyp – ucieka z domu, by nie zabić rodziców (co przepowiedziała mu wszechwiedząca Pytia). Nie wie tylko – tego wróżka już nie sprecyzowała – że to nie są jego prawdziwi rodzice…
Ironia tragiczna
polega bowiem na tym, że wydarzenia układają się tak, iż cokolwiek byś zrobił, to i tak popadniesz w nieszczęśliwe zbłądzenie. To, co bohater wie o sobie, to czego chce uniknąć, zderza się z rzeczywistością i popycha go do zbrodni. Przykład ekstremalny to Edyp – ucieka z domu, by nie zabić rodziców (co przepowiedziała mu wszechwiedząca Pytia). Nie wie tylko, że to nie są jego prawdziwi rodzice…
Eudajmonia
– szczęście. Poszukiwanie eudajmonii nadawało sens życiu filozofów, było i jest istotą filozofii.
Fatum
– jedna z podstawowych kategorii mitologii greckiej, nieodłącznie związana z pojęciem tragizmu. Fatum to Przeznaczenie – nadrzędne wobec woli i działań ludzi i bogów. To potężna siła wobec której bezsensem jest się buntować. Wyroki przeznaczenia są niezmienne – żadne kombinacje nie potrafią ich odmienić. Przykładem – losy Edypa czy Antygony.
Antologia
To także pojęcie wywodzące się z antyku. Oznacza wybór tekstów różnych autorów ułożony przez wybierającego (pierwowzór redaktora!) według jakiegoś określonego klucza (np. zbiór wierszy o miłości albo opowiadań grozy lub na przykład tekstów potrzebnych do nauki w klasie pierwszej liceum). Najsłynniejszą antologią starożytności była powstała już u schyłku epoki Antologia Palatyńska – wybór pisanej po grecku liryki miłosnej.
Topos
– powtarzający się w kulturze motyw. Na przykład topos cierpienia czy nieszczęśliwej miłości.
Zobacz:
Antyk jako źródło inspiracji twórców następnych epok. Omów na wybranych przykładach