Tytuł
Tytuł dramatu to imię jego głównego bohatera. Rycerz Makbet jest postacią autentyczną – rzeczywiście żył w XI-wiecznej Szkocji. Ale jego postać została literacko przetworzona. W tragedii jest sportretowany jako wielokrotny, krwawy zabójca, którym w rzeczywistości wcale nie był. Historyczny Makbet naprawdę zabił króla Dunkana, lecz to był jego jedyny występek. Rządy, które sprawował przez kilkanaście lat, były energiczne i bardzo sprawiedliwe. Makbet nie miał nic wspólnego z tyranią. Przeciwnie – bardzo starał się być sprawiedliwym i moralnym władcą.
Geneza dzieła
Czas powstania Makbeta nie jest dokładnie znany. Za datę powstania sztuki przyjmuje się najczęściej 1602 rok.
Szekspir czerpał wiadomości o XI w. z dzieła Kroniki Anglii, Szkocji i Irlandii Ralpha Holinsheda.
Z I… zapożyczył Szekspir opowiadanie o Makbecie oraz motyw zabicia przez niego króla Dunkana. Ale wykorzystał jedynie ogólny plan wydarzeń, który uzupełnił własnymi pomysłami. W innym świetle przedstawił wiele postaci historycznych – np. Banka, który w rzeczywistości był wspólnikiem Makbeta, oraz żonę Makbeta, która w rzeczywistości nie miała rysów demonicznej femme–fatale, lecz była łagodną (i szczodrą!) opiekunką klasztorów.
Gatunek
Makbet jest tragedią w pięciu aktach, niemniej Szekspir rewolucyjnie zmienił model tragedii greckiej.
Makbet – tragedia o namiętności i władzy
Makbet jest jednym z najgłośniejszych dramatów Szekspira. Chociaż formalnie nie należy do słynnego cyklu kronik historycznych, wykazuje z nimi dużą zbieżność tematyczną. Makbet powstał około 1606 roku. Napisał go Szekspir, wykorzystując kronikę historyczną Rafała Holinsheda. Według niej król Dunkan panował w Szkocji od 1030 do 1039 roku. Makbet wstąpił na tron w 1040 roku i panował przez siedemnaście lat, czyli do 1057 roku. Makbet jest przede wszystkim utworem o władzy, która stanowi tak wielką pokusę i namiętność, że kruszy najszlachetniejsze charaktery i wpycha człowieka w otchłań zbrodni. Stąd też utwór Szekspira otrzymał określenie „krwawej tragedii”.
Akcję dramatu
umiejscowił autor w czasach mrocznego średniowiecza i wiele z mitologii tej epoki przeniósł do swojego utworu. Tworzą ją przede wszystkim posępny urok starego zamczyska, chłód pałacowych komnat, groźna sceneria wrzosowiska, na którym Makbet i Banko spotykają czarownice, a także etos rycerski i wszystko, co się z nim wiąże: smak zwycięstwa w walce, blask sławy, szlachetność serca, oddanie królowi i wierność kochance. Określają głównego bohatera w punkcie wyjściowym akcji, kiedy to wraz z przyjacielem powraca z pola bitwy jako wielki triumfator, waleczny wódz wojsk szkockich, z oddaniem służący królowi i ojczyźnie. Marzy o sławie, pragnie władzy. Wielkie ambicje kontrastują jednak z kruchością charakteru. Makbet jest człowiekiem o delikatnym, wrażliwym sercu i uduchowionej naturze. Mówi niczym poeta, zdradzając subtelność i finezję.
Wstępna charakterystyka bohatera
wydaje się celowo niespójna. Eksponuje przede wszystkim kontrast pomiędzy pragnieniem rzeczy wielkich a słabością i niestabilnością osobowości. Przygotowuje tym samym dogodny fundament dla mającej dokonać się zbrodni. Makbet jako człowiek o delikatnej strukturze osobowościowej, ale pełen rozbudzonych ambicji, staje się niezwykle podatny na wpływy otoczenia, łatwo ulega podszeptom i sugestiom nie tylko własnej żony, ale także własnej wyobraźni. Trudno bowiem jednoznacznie określić, czy spotkane na wrzosowisku wiedźmy to niezależne byty metafizyczne, postaci świata grozy czy też projekcje wewnętrznych, ukrytych pragnień bohatera, który marzy o władzy i potędze.
Konstrukcja dalszych losów Makbeta
opiera się na schemacie przemiany osobowości. Momentem zwrotnym w dziejach bohatera jest dokonanie okrutnej zbrodni na królu Dunkanie. Scenariusz chytrze podsunie żona. Makbet stanie w sytuacji tragicznego, ale jakże kuszącego wyboru. Może zyskać wszystko: koronę Szkocji, władzę, pozycję, miłość i uznanie ukochanej kobiety. Może również wiele stracić, przede wszystkim to, co dla rycerza najistotniejsze: honor, szacunek dla samego siebie, wartości, którymi się do tej pory w życiu kierował. Wybór Makbeta jest w głównej mierze wyborem moralnym pomiędzy przyzwoleniem na zbrodnię a niezgodą na nią. Tragizm decyzji potęgują ponadto wieloletnia przyjaźń z królem oraz dręcząca świadomość, że się wykorzysta zaufanie, jakim władca darzy walecznego rycerza. Ale z drugiej strony działa magia przepowiedni, naciski żony i Makbet ulega… Przełamuje w sobie wszystkie opory, pomogło w tym także doświadczenie zdobyte na polu walki, które oswoiło Makbeta z potwornością, sprawiło, że zbrodnia nie przerażała w aż tak wielkim stopniu.
Zabójstwo Dunkana
pociąga za sobą następne zbrodnie. Bohater, który raz wkroczył na drogę występku, nie jest już w stanie wyrwać się z zaklętego kręgu zbrodni. Jego życie zaczynają wypełniać chorobliwe obsesje, strach przed wykryciem zabójstw, lęk, że utraci zdobytą władzę. Jednocześnie urok dopiero co zasmakowanej władzy tłumi rozterki, hartuje charakter, powoduje diametralną przemianę osobowości. Makbet staje się władcą okrutnym i apodyktycznym. Wprowadza rządy tyrana, który nie cofa się przed niczym. Kiedy po wysłuchaniu drugiej przepowiedni czarownic nabiera pewności, że żadna siła nie jest w stanie mu zagrozić, zamienia swoje życie w „opowieść idioty, pełną wściekłości i wrzasku”. Władza oparta na zbrodni staje się jego żywiołem, wielką namiętnością, której nie sposób się oprzeć, nic bowiem tak nie upaja jak możliwość decydowania o życiu i śmierci innych, nic tak nie zdobi jak upiorny kostium Wielkiego Szachmistrza beznamiętnie przesuwającego pionki na szachownicy historii.
Makbet – dramat o ludzkiej naturze
Dzieje Makbeta są świadectwem nieobliczalnych możliwości czynienia zła przez człowieka. To przecież nie fatum, nie perfidnie sformułowana przepowiednia, ale ciemna strona ludzkiej natury napisała ten krwawy dramat.
Makbet udowadnia, że każdy człowiek jest tylko więźniem własnych namiętności. Owszem, poszukuje usprawiedliwienia dla swych niecnych postępków, przypisując zło nie sobie, nie swojej nikczemnej naturze, ale zewnętrznym elementom rzeczywistości. Dla Makbeta uosobieniem zła były wiedźmy, bo go w efekcie oszukały, uspokajając sumienie wizją niemożliwych do spełnienia wypadków. Rola wiedźm w Makbecie nie jest do końca jednoznaczna. Z jednej strony symbolizują one myśli i pragnienia głównego bohatera, z drugiej zaś mogą być postrzegane jako upostaciowanie zła istniejącego w świecie, nie w człowieku, ale poza nim. Wiedźmy pojawiają się na początku sztuki i poprzez tajemniczą przepowiednię stają się głównym bodźcem działań Makbeta. Wprawiają zatem w ruch cały mechanizm akcji. Makbet sądził, że zło istnieje gdzieś poza nim. Wystarczyła jedna spełniona przepowiednia, aby uwierzył, że nie decyduje sam o własnym losie, lecz jest tylko marionetką w rękach jakichś wyższych, metafizycznych sił, powołaną przez nie do odegrania wyznaczonej roli. Wywiązał się z niej nad wyraz gorliwie. Spełnił w rezultacie funkcję Poncjusza Piłata, bo tak jak biblijny bohater odegrał rolę kata, świadomy braku winy ofiary. Wiara w nadrzędny, metafizyczny porządek, który arbitralnie rozporządza ludzkim losem, uwolniła bohatera z jakiejkolwiek odpowiedzialności za swoje czyny. Była jednakże tylko wygodnym usprawiedliwieniem, kłamliwą ucieczką przed prawdą, że natura ludzka jest zła.
.
Lady Makbet
Trudno chociaż w kilku zdaniach nie wspomnieć o Lady Makbet, kobiecie, która w powszechnej opinii uchodzi za synonim żelaznej damy, osoby o silnym, stanowczym charakterze i niezbyt wyrafinowanej duszy. Sądy te nie są pozbawione słuszności, ale też nie kreślą pełnego obrazu tej postaci. Pamiętaj, że Lady Makbet nie jest bohaterką antycznego dramatu i raczej nie przypomina dostojnej i konsekwentnej Antygony.
Stanowcza i nieugięta jest tylko do pewnego momentu, do chwili zabójstwa króla, potem jej mocna osobowość zaczyna się kruszyć. Mroczna strona natury nie wytrzymuje konfrontacji z rzeczywistością, o której śniła.
Złe skłonności nie odnoszą triumfu, trzeba za nie zapłacić utratą spokoju, szaleństwem i ciężarem winy. Lady Makbet od chwili zamordowania Dunkana żyje napiętnowana poczuciem winy. Nie poszukuje jej, tak jak mąż, w świecie zewnętrznym, nie odnajduje jej też w sobie. Wina po prostu ją dopada i nie chce już wypuścić ze swoich objęć. Tak jak obłęd, staje się immanentną częścią osobowości.
Lady Makbet, podobnie jak jej mąż, również uczy nas, że człowiek jest jedynie niewolnikiem własnych żądz i namiętności i że to one rozporządzają jego losem.
.
Charakterystyka porównawcza Makbeta i jego żony
Są diametralnie różni. Inaczej reagują na zbrodnię.
- Makbet z człowieka o wrażliwej, delikatnej osobowości zmienia się w pozornie silnego, autokratycznego władcę, który pod maską tyranii skrywa lęk i obawę, że zostanie zdemaskowany.
- Lady Makbet ulega przemianie zupełnie przeciwnej. Żelazna dama przeistacza się w kruchą istotę uwikłaną we wszechmocne poczucie winy. Blask korony, o którym tak marzyła, przestaje ją obchodzić.
Bohaterowie połączeni zbrodnią zaczynają żyć w zupełnie innych rzeczywistościach. Paradoksalnie zabójstwo króla nie zacieśnia między nimi więzi, lecz oddala ich od siebie. Każde z nich kroczy w zupełnie innym kierunku. Wyznacza go różny rytm namiętności, żądz, chorobliwych obsesji.Być może więc dramat Szekspira – oprócz tego, że jest genialną analizą anatomii zbrodni i władzy oraz dowodem na nieobliczalność ludzkich reakcji wobec wymienionych zjawisk – stanowi także świadectwo nieprzystawalności dwóch światów: męskiego i kobiecego.
.
Człowiek wobec zbrodni
Mimo iż obydwoje obrazują tę samą tezę o determinacji ludzkiej natury, w rezultacie są diametralnie różni. Inaczej reagują na zbrodnię.
- Makbet z człowieka o wrażliwej, delikatnej osobowości zmienia się w autokratycznego władcę, który pod maską tyranii skrywa lęk i obawę, że zostanie zdemaskowany.
- Lady Makbet ulega przemianie zupełnie przeciwnej. Żelazna dama przeistacza się w kruchą istotę uwikłaną we wszechmocne poczucie winy. Blask korony, o którym tak marzyła, przestaje ją obchodzić.
Bohaterowie połączeni zbrodnią, zaczynają żyć w zupełnie innych rzeczywistościach. Paradoksalnie zabójstwo króla nie zacieśnia między nimi więzi, lecz oddala ich od siebie. Każde z nich kroczy w zupełnie innym kierunku. Wyznacza go różny rytm namiętności, żądz, chorobliwych obsesji.
Być może więc dramat Szekspira – oprócz tego, że jest genialną analizą anatomii zbrodni i władzy oraz dowodem na nieobliczalność ludzkich reakcji wobec wymienionych zjawisk – stanowi także świadectwo nieprzystosowalności dwóch światów: męskiego i kobiecego.
.
Podsumowanie
Słynna tragedia Szekspira obrazuje ludzką ambicję, niszczącą żądzę władzy, zawiera odwieczny morał, że nie można zbudować nic trwałego na przemocy i krzywdzie oraz że zło rodzi kolejne zło. Dowodzą tego dzieje Makbeta, szkockiego wodza, który uwierzył przepowiedni czarownic, iż będzie królem. Uwierzył do tego stopnia, że dokonał królobójstwa, a potem kolejnych morderstw. Do działania zachęca go lady Makbet. To niepowtarzalna literacka kreacja kobiety demonicznej, femme fatale. Oboje małżonkowie przechodzą przemianę. Oboje giną. Nie mogą unieść ciężaru popełnionej zbrodni. Ważny jest w tej tragedii świat fantazji – demonów i czarownic, które właściwie uruchamiają machinę zbrodni, częściowo przepowiadając Makbetowi przyszłość. Czy zdejmują z niego część odpowiedzialności? Czy są może literackim upostaciowaniem ludzkich żądz i pragnień, utajonych w psychice, lecz czekających na sprzyjający moment? Czym jest życie ludzkie? Czy „bajką opowiedzianą przez głupca”, jak konstatuje nieszczęsny Makbet? Warto rzecz przemyśleć.
.
Przy jakich tematach przekrojowych przywołać postać Makbeta?
- Kiedy mowa o zbrodni i zbrodniarzach, moralności i niemoralności, dylematach jednostki, bohaterze wewnętrznie rozdartym – to postać wprost wymarzona.
- Także idealna do tematów o władcy i władzy, o sile ludzkich namiętności i potędze zła. Kiedy mowa o przemianie postaci czy o bohaterze Szekspirowskim, też warto pisać o Makbecie.
- Rozważanie kwestii takich jak los, przeznaczenie, fatum lub przeciwnie – własne wybory, silna wola – te tematy także aż się proszą o przywołanie postaci słynnego Szekspirowskiego zbrodniarza.
Z kim go porównywać?
- Po pierwsze, z żoną na zasadzie kontrastu – zupełnie inna reakcja na zbrodnie.
- Po drugie, z Balladyną, bo podobnie jak bohaterkę Słowackiego zaślepiła go władza i namiętność, a pierwsza zbrodnia pociągnęła za sobą następne.
- Warto też pokazać jego grzech w zestawieniu z przewinieniami bohaterów antycznych. Makbet, mimo zagadkowej roli czarownic, nie jest jednak ofiarą fatum, ma jakiś wybór i go dokonuje, rezygnując dobrowolnie z wierności władcy, etosu rycerskiego, moralności. Rycerzem, który odchodzi od swych zasad, jest także Konrad Wallenrod, z nim też warto porównać Makbeta, jednak źródła winy ich obu są zupełnie inne: Walter Alf wypełnia pewną misję, służy narodowi, Makbet jedynie ulega żądzy władzy.
Reforma teatralna Szekspira:
- Zerwał z zasadą trzech jedności (miejsca, akcji i czasu).
- Zerwał z zasadą decorum (odpowiedniości stylu): podniosła tragedia według niego może zawierać elementy komiczne, a komedia – tragiczne.
- Złamał zasadę Sofoklesa, która głosiła, że na scenie nie może przebywać jednocześnie więcej niż trzech aktorów (o scenach zbiorowych opowiadał chór).
- Wprowadził do teatru krew i sceny drastyczne (to też wcześniej znano tylko z relacji chóru).
- Jego bohaterowie mają bogatą psychikę, targani są wielkimi namiętnościami (np. Otello – zazdrością). Często przeżywają kontrastujące ze sobą stany psychiczne (euforia i rozpacz, miłość i nienawiść itd.).
- Wprowadził do teatru język kolokwialny i gwarę – dostosowywał styl wypowiedzi do postaci.
- Przesycał świat fantastyką (zwidy, duchy, upiory).
Zobacz:
Czy Makbet – tytułowy bohater tragedii Szekspira – jest odpowiedzialny za swoje zbrodnie?