Autor
Johann Wolfgang Goethe (1749-1832) – pierwszy okres jego twórczości przypada na czas burzy i naporu, to wtedy właśnie powstają ballady oraz słynna powieść epistolarna Cierpienia młodego Wertera. Jego twórczość i osobowość wywarły ogromny wpływ na literaturę europejską.
Epoka
Preromantyzm. W drugiej połowie XVIII wieku w Niemczech zaistniało zjawisko zwane preromantyzmem. Młode pokolenie, które wówczas doszło do głosu, manifestowało bunt wobec istniejącej sytuacji, wobec zastanego porządku. Młodzi buntowali się przede wszystkim przeciwko sytuacji politycznej i społecznej Niemiec: feudalizmowi i rozbiciu państwa na liczne państewka. Przede wszystkim młodzi pisarze w swoich dziełach protestowali przeciwko temu porządkowi. Jednym z pierwszych był Friedrich Maksymilian Klinger, który w 1776 roku wydał dramat zatytułowany Sturm und Drang (Burza i napór), od tego właśnie utworu okres ten został nazwany Sturm und Drang Periode, czyli okres burzy i naporu.
Preromantycy niemieccy całkowicie odrzucali klasycyzm, głosili konieczność walki społecznej i podkreślali ogromną rolę natury w życiu człowieka. Cierpienia młodego Wertera Goethego to jedno z ważniejszych dzieł tej epoki, a równocześnie jedno z największych osiągnięć artystycznych autora.
Zapamiętaj, że Goethe jest przedstawicielem okresu burzy i naporu (Sturm und Drang).
Tytuł
Nawiązuje do głównego bohatera – od jego imienia pochodzi ważny w epoce termin „werteryzm”. Warto zwrócić uwagę na słowo „ cierpienia” – pisarz oświecenia napisałby „przygody”, „przypadki”… Ale w nowej epoce ważniejsze są, a nawet dominujące – uczucia. I to takie jak rozpacz, ból, cierpienie.
Motto powieści
Takiej miłości każdy młodzian czeka,
Tak być kochana chce każda dziewczyna;
Czemuż w najświętszym z popędów człowieka
Tkwi tak straszliwego cierpienia przyczyna.
Gatunek
Cierpienia młodego Wertera to powieść epistolarna (w formie listów); obejmuje także fragment pamiętnika tytułowego bohatera. Zbiór listów poprzedzony jest krótką notą wydawcy (co ma świadczyć o ich „autentyczności”), utwór zamyka nota wydawcy – opowieść o ostatnich chwilach Wertera, który ze względu na swój stan (umiera lub właśnie umarł) nie może pisać. Powieść ma więc konstrukcję ramową.
Pierwsza księga obejmuje listy Wertera z okresu między majem a wrześniem 1771 roku i przedstawia dzieje miłości do Lotty, druga zawiera listy pisane od listopada do grudnia 1772 roku; opowiada ona o tragedii bohatera i jego stopniowym pogrążaniu się w rozpaczy.
Cierpienia młodego Wertera
Skrót zdarzeń
- wyjazd Wertera na wieś;
- spotkanie z Lottą;
- rozwój uczucia – wyznania, wspólne lektury, spacery;
- Lotta wybiera narzeczonego Alberta;
- samobójstwo Wertera.
Bohaterowie
- Werter – uczuciowy, egzaltowany, wrażliwy, ma bogate życie wewnętrzne. Pragnie żyć w harmonii ze światem i naturą, ale, niestety, uniemożliwia mu to skonwencjonalizowane społeczeństwo. Marzyciel i idealista. Ma poczucie osamotnienia i bezsensu życia.
- Lotta – piękna, wrażliwa i szlachetna dziewczyna. Wrażliwa – po śmierci matki zajmuje się ośmiorgiem rodzeństwa. Odpowiedzialna i prawa – wyjdzie za Alberta, gdyż obiecała to umierającej matce. Trzeba przyznać, że Lotta sprawia wrażenie postaci papierowej.
- Albert – odpowiedzialny, szlachetny i opiekuńczy mężczyzna. Można być przekonanym, że zapewni godne warunki życia swojej narzeczonej Lotcie i jej rodzeństwu. To bardzo wartościowy człowiek, mimo iż nie poświęca tyle czasu na literaturę i rozmyślania, co Werter.
Co się dzieje?
- Głównym bohaterem jest młodzieniec – Werter. To pierwszy z długiego szeregu romantycznych kochanków. Nadwrażliwy młody człowiek, przyjeżdża na wieś, by odpocząć po bolesnych przeżyciach (miłosnych) i zakochuje się w pięknej, tyle że, niestety, już zaręczonej pannie.
- Werter nie potrafi sobie poradzić z własnymi uczuciami, miłość do Lotty ogarnia go całkowicie, staje się źródłem szczęścia, ale też ogromnych cierpień. Wyznaje jej miłość. Następują spotkania, wyznania, prezenty… Ale ukochana jest narzeczoną innego młodzieńca, Alberta, i zostaje jego żoną.
- Bohater przeżywa ból świata (Weltschmerz), który objawia się stanami melancholii, załamania, apatii. Widzi niedoskonałość świata, na przykład niesprawiedliwe podziały społeczne, nie umie jednak ani się przystosować, ani zbuntować. Ucieka od rzeczywistości – najpierw w zachwyt przyrodą, w świat literatury, w końcu zdecyduje się na samobójstwo.
Dlaczego Werter się zabił?
Przyczyna śmierci Wertera wydaje się bezdyskusyjna. Nie zniósł odrzucenia, nie mógł żyć bez Lotty w bezdusznym świecie konwenansów.
- Według Tadeusza Boya-Żeleńskiego uważna lektura powieści skłania jednak do odkrywczych wniosków. Oto Werter początkowo wcale nie myśli o zdobywaniu Lotty. Nie czuje się nieszczęśliwy, gdy wyjeżdża i zaczyna pracować w służbie konsularnej. Poznaje inną sympatyczną pannę… Sytuację zmienia całkowicie wyproszenie Wertera ze spotkania u hrabiego C. To upokorzenie jest, według Żeleńskiego, kluczem do tragedii bohatera.
- O podobnych samobójcach pisze Żeleński: „Zawsze miałem wrażenie, że podświadomie miłość jest w nich raczej pretekstem, że najczęściej jakieś niezadowolenie z siebie czepia się owej miłości, aby dać im piękniej zginąć”.
Sens utworu
- Cierpienia… utworem o nieszczęśliwej miłości. Powieść jest protestem przeciw zniewoleniu miłości przez konwenanse, przeciw temu, że kobieta nie może sama decydować o sobie i swojej przyszłości.
- Cierpienia… wyrazem buntu przeciw światu – jego niesprawiedliwości, bezduszności, hierarchii wartości która ponad prawdę uczuć stawia konwenans, obyczaje, pieniądz.
- Cierpienia… utworem o młodości – wrażliwości młodego człowieka, psychice podatnej na ból, gotowej do radykalnych czynów.
- Cierpienia… utworem o klęsce – w perspektywie osobistej (fiasko miłości) i społecznej (nieumiejętność przystosowania się do takiego świata).
- Cierpienia… ponurą diagnozą ówczesnego społeczeństwa. Bohater nazywa społeczeństwo potworem – wiecznie połykającym i przeżuwającym… Buntuje się przeciw temu, ale przegra.
Główne tematy utworu to:
- nieszczęśliwa miłość,
- niezgoda na konwenanse świata,
- poczucie przegranej,
- upokorzenie i klęska młodego, wrażliwego człowieka.
Konteksty
- IV część Dziadów Adama Mickiewicza – nieszczęśliwa miłość zdeterminowała życie i Wertera, i Gustawa, obaj targnęli się na życie;
- Historia uczucia Maryli Wereszczakówny i Adama Mickiewicza – urocza Maryla nie wyszła za poetę, lecz za zamożnego sąsiada, który mógł zapewnić jej stabilizację;
- Inni bohaterowie romantyczni cierpiący na ból istnienia, np. Giaur stworzony przez George’a Byrona
- Filozofia Jeana Jacques’a Rousseau – człowiek rodzi się dobry i taki by pozostał, gdyby nie wynaturzona cywilizacja i zakłamane społeczeństwo.
Szukaj powiązań
Inni bohaterowie, którzy popełnili samobójstwo:
- Antygona, Jokasta, Hajmon (Antygona Sofoklesa),
- Ofelia (Hamlet Williama Szekspira),
- Otello (Otello Williama Szekspira),
- Konrad Wallenrod (Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza),
- Gustaw (IV cz. Dziadów Adama Mickiewicza),
- Bohater Małej apokalipsy Tadeusza Konwickiego.
Szukaj powiązań
Czy pamiętasz, jakie lektury przywołuje Gustaw w IV części Dziadów?
Księże, a znasz ty żywot Heloisy?
Znasz ogień i łzy Wertera?
[…]
Ach, jeśli ty Getego znasz w oryginale
[…]
Wszakże lubisz książki świeckie?…
Ach, te to są książki zbójeckie!…
Młodości mojej niebo i tortury!
One wywichnęły osadę mych skrzydeł
I wyłamały do góry,
Że już nie mogłem nad dół skręcić lotu.
Lektury Gustawa to niezwykle popularna w romantyzmie powieść epistolarna Jeana Jacques’a Rousseau Julia, czyli Nowa Heloiza (1761) i, oczywiście, Cierpienia młodego Wertera.
Dlaczego Gustaw próbował popełnić samobójstwo? Wzór jak kochać i jak żyć (a w zasadzie jak umrzeć) znalazł w lekturach. Czytane książki ukształtowały psychikę Gustawa – to dzięki nim, czy może raczej przez nie, był nadwrażliwym idealistą. Gdyby nie one, jego życie mogłoby wyglądać zupełnie inaczej. Jak sam mówi, były dla niego jednocześnie niebem i źródłem mąk. Zwróć także uwagę, na bardzo ważne pojęcie, które pojawia się w monologu Gustawa, a którym powinieneś umieć posługiwać się swobodnie: mowa, oczywiście, o książkach zbójeckich.
Ty mnie zabiłeś! – ty mnie nauczyłeś czytać!
W pięknych księgach i pięknym przyrodzeniu czytać!
Ty dla mnie ziemię piekłem zrobiłeś
i rajem!
A to jest tylko ziemia!
Warto przypomnieć także Kordiana cierpiącego na ból świata i z powodu nieszczęśliwej miłości gotowego popełnić samobójstwo.
Warto pamiętać także o parodii romantycznego kochanka – Albinie, bohaterze komedii Aleksandra Fredry Śluby panieńskie, który całe dnie spędza na wzdychaniu i marzeniach o ukochanej. Z kolei inny bohater tej komedii Gucio (Gustaw) jest wesoły i energiczny.
Tematy, z którymi można powiązać Cierpienia młodego Wertera
- młodość,
- miłość,
- zawód miłosny,
- ból istnienia, depresja, melancholia,
- poczucie bezsensu życia,
- konflikt jednostka – społeczeństwo,
- samobójstwo,
- samotność,
- kult natury i przyrody,
- nieszczęśliwi kochankowie,
- indywidualizm.
Kulturotwórcza rola dzieła
Mówi się o niej w przypadku Cierpień młodego Wertera. Znaczy to, że odegrała nieprzeciętną rolę w kulturze, że w konsekwencji jej zaistnienia zaczęły powstawać dzieła następne, nowe, będące odpowiedzią lub kontynuacją czy choćby aluzją literacką do powieści. Utwór Goethego pojawia się na przykład w Dziadach Adama Mickiewicza, a Tomasz Mann stworzy wiele lat później „ciąg dalszy” – czyli powieść pt. Lotta w Weimarze.
Znaczenie
- Powieść stała się biblią romantyków.
- Wykreowała nowy, romantyczny typ bohatera, nawet pewien model życia.
- Rozpropagowała Weltschmerz jako uczucie młodego pokolenia.
- Nakreśliła wzór romantycznej, nieszczęśliwej miłości.
- Wywołała modę na typ i strój werterowski (werteryzm).
Ta lektura jest ważna bo…
- To przykład utworu preromantycznego, który wywarł ogromny wpływ na twórczość romantyków czy nawet szerzej – na całą literaturę europejską.
- To sztandarowe dzieło epoki, które daje wzorzec miłości romantycznej, nieszczęśliwej. Wywarło wpływ na inne dzieła literackie i teksty kultury (m.in. na utwory Mickiewicza), a także stało się punktem odniesienia dla wielu zakochanych ep oki Goethego i późniejszych czasów.
- Utwór ten stworzył nowy typ bohatera werterowskiego i wpłynął na ukucie terminu werteryzm. Powieść Goethego stała się biblią romantyków. Wykreowała nowy, romantyczny typ bohatera, a nawet pewien model życia: modę na styl życia i strój werterowski („werteryzm”).
- Rozpropagowała Weltschmerz jako uczucie młodego pokolenia.
- Cierpienia… wywarły tak ogromny wpływ na współczesnych Goethemu młodych czytelników, że masowo popełniali samobójstwa z egzemplarzem powieści w kieszeni. Krytycy uważali, że to dzieło wywiera szkodliwy wpływ na młodych ludzi i propaguje nihilistyczne postawy, a duchowni potępiali powieść w swoich kazaniach. Między innymi dlatego Goethe w latach 1783–1787 przerobił dzieło – w ostatecznym tekście dodał fragmenty, z których wynikało, że Werter cierpiał na zaburzenia umysłowe, co mogło odwieść czytelników od naśladowania powieściowego samobójcy.
Zapamiętaj!
Weltschmerz z niemieckiego – ból istnienia – poczucie bezcelowości i bezsensu życia charakterystyczne dla obyczajowości i literatury romantyzmu i modernizmu. Bohater cierpiący na Weltschmerz odczuwał przejmujący smutek i melancholię, nie był w stanie sprostać życiu w społeczeństwie i dostosować się do reguł w nim panujących, nie zgadzał się na istniejące normy obyczajowo-moralne. Taki stan zwykle doprowadzał do samobójstwa.
Kim był Werter?
Był wrażliwym młodzieńcem, zakochanym w pannie, której nie mógł poślubić, wobec czego popełnił samobójstwo. To charakterystyczne dla ducha epoki, która rozwinęła ideologię cierpienia, uczuć, buntu wobec konwenansu. Postawa Wertera stała się wzorem dla wielu bohaterów literackich (np. Mickiewiczowski Gustaw) i, niestety, dla wielu młodzieńców tamtych czasów, których nieszczęśliwa miłość prowadziła do samobójstwa. Ten typ bohatera – pojawiający się często w romantyzmie – nosi nazwę werterowskiego.
Ważne terminy
- Weltschmerz – ból świata, odczuwanie cierpienia rozpaczy, wynikające z obserwacji świata i jego bezduszności. Niechęć do cywilizacji, współgranie odczuć z naturą. Bohater cierpiący na Weltschmerz odczuwał przejmujący smutek i melancholię, nie był w stanie sprostać życiu w społeczeństwie i dostosować się do reguł w nim panujących, nie zgadzał się na istniejące normy obyczajowo-moralne. Taki stan zwykle doprowadzał do samobójstwa.
- Werteryzm – postawa Wertera, naśladowana przez innych młodych ludzi romantyzmu. Cechuje się buntem wobec społeczeństwa, silnym odczuwaniem rozpaczy, poczuciem klęski, wrażliwością. Jest to postawa człowieka uczuciowego, gwałtownego, nie racjonalisty.
Przed maturą powinieneś umieć:
- pokazać powieść jako przykład utworu preromantycznego, który wywarł ogromny wpływ na twórczość romantyków czy nawet szerzej – na całą literaturę europejską;
- wskazać cechy powieści epistolarnej (czyli powieści w listach);
- wytłumaczyć takie pojęcia, jak Weltschmerz, werteryzm, bohater werterowski oraz wymienić przykłady tego typu bohaterów (szukaj ich zwłaszcza w dziełach powstałych we wczesnym romantyzmie.
Zobacz:
Co oznacza termin werteryzm? Podaj charakterystyczne cechy tej postawy.
Elementy autobiograficzne w powieści Goethego Cierpienia młodego Wertera