Dwa realizmy
Pozytywizm to czas, w którym koegzystują co najmniej dwa – pokrewne, lecz jednak różne – nurty literackie.
- Pierwszym jest realizm nazywany dojrzałym lub krytycznym.
- Drugim – jego specyficzna, polska odmiana – realizm tendencyjny.
Różnice między tymi dwiema wizjami literatury przebiegają przede wszystkim na płaszczyźnie stosunku autora i narratora do przedstawianej rzeczywistości.
- W dojrzałym realizmie celem stworzenia dzieła jest mimetyczny opis pewnego fragmentu świata.
- W realizmie tendencyjnym – w myśl pozytywistycznych idei utylitaryzmu i pracy organicznej – zadanie autora polega na dobitnym przedstawieniu społecznie użytecznej tezy zwanej tendencją.
Autor prozy realistycznej jest artystą i badaczem społeczeństwa. Twórca literatury tendencyjnej także jest artystą, prócz tego jednak – ideologiem. Choć jest to różnica zdaniem wielu niezmiernie istotna, na poziomie technik pisarskich obydwa realizmy nie różnią się wiele. Zasadnicza różnica między nimi polega na tym, że realista tendencyjny nie cofa się przed przejaskrawieniem pewnych cech świata przedstawionego, tak aby lepiej służyły zaprezentowaniu proponowanej przezeń tezy. To zaś wiąże się często z wykorzystaniem odnarratorskich komentarzy i wtrętów.
Przegląd technik pisarskich
Opis
Środek artystyczny tak stary jak literatura. W pisarstwie realistycznym zyskał jednak nowe znaczenie. Opis mimetyczny, czyli odwzorowujący rzeczywistość realną, jest absolutnie podstawowym środkiem artystycznym tego prądu. Sposób przedstawienia rzeczy i ludzi jest w owym czasie główną miarą umiejętności pisarskich. Liczy się dbałość o szczegół, połączona z jednoczesną zdolnością „uchwycenia całości”. Ważny jest rzeczowy, lecz niepozbawiony lekkości i oryginalności styl przedstawienia – autor jest tym, który powinien zauważać w świecie to, nad czym zwykli śmiertelnicy przechodzą do porządku dziennego. Właśnie umiejętność wychwycenia i jasnego przedstawienia w szczegółach i szczególikach tego, co naprawdę istotne, świadczy o zdolnościach pisarza realisty. Słynne przykłady: opis Powiśla w Lalce, opisy przyrody w Nad Niemnem.
Milieu
To specyficzny typ opisu – wynaleziony przez Balzaka. Służy oryginalnemu przedstawieniu występujących w utworze postaci. Nazwa tej techniki wywodzi się z języka francuskiego i dosłownie znaczy: środek.
- Zabieg milieu polega na prezentowaniu bohatera przez opis jego otoczenia, ubioru, wnętrz, w których przebywa, przedmiotów, które doń należą.
Poznając poszczególnych bohaterów na przykład Lalki lub Nad Niemnem, poznajemy ich pokoje, suknie, ulubione przedmioty.
- Zamiast tylko powiedzieć o Izabeli Łęckiej: cechował ją wyrafinowany smak, Prus opisuje nam piękne przedmioty, które kupuje ona w sklepie Wokulskiego.
- Z kolei Orzeszkowa nie poprzestaje na przedstawieniu cech psychicznych Justyny, lecz prezentuje nam jej jednocześnie skromną i bezpretensjonalną, lecz także elegancką i kobiecą suknię.
- Inne słynne przykłady to opis domu Jana w Nad Niemnem, opis sklepu Wokulskiego i mieszkania Rzeckiego w Lalce.
Bohater typowy
W realistycznej poetyce ważną rolę odgrywało pojęcie typu.
- Ów typ to po prostu określony zespół cech charakterologicznych lub społecznych.
Zdaniem ówczesnych teoretyków kultury na pewne ogólne typy dzieliła się cała ludzkość – ich prezentacja zatem jest świetną metodą przedstawiania ludzi jako ogółu. W literaturze realizmu pełno jest bohaterów mających reprezentować rzeczone typy. Rzecki na przykład rozpatrywany być może jako bohater typowy na kilku płaszczyznach: jako „stary kawaler”, jako „wysadzony z siodła” czy jako „podstarzały romantyk”. Baron Dalski z Lalki może być „starym rogaczem” i „zbzikowanym bogaczem”.
Prawdziwą kopalnią bohaterów typowych jest jednak literatura realizmu tendencyjnego. Jej twór-com często chodziło o ukazanie rzeczonych typów – zawsze społecznych – w całej jaskrawości, czyli ze sporą dozą przesady. Janko Muzykant jest małym geniuszem o możliwościach ponoć nieograniczonych i wrażliwości godnej romantycznego poety, bohaterka A…, B…, C… to pozytywistka w każdym calu, całkowicie poświęcająca się idei pracy u podstaw.
Narracja auktorialna
Podstawowy typ narracji w powieści dziewiętnastowiecznej. Narrator auktorialny, czyli wszechwiedzący, na ogół występuje w pierwszej osobie, choć bywa, że i w trzeciej. Jest nie tylko świadkiem, lecz także komentatorem zdarzeń. Często uprzedza czytelnika o mających dopiero zaistnieć faktach. Jego komentarze i wtręty na ogół pokrywają się z koncepcjami autora. W II połowie wieku XIX narracja tego rodzaju była już techniką niemal przestarzałą. Ambitniejsi twórcy szukali nowych rozwiązań narracyjnych. Klasyczna narracja auktorialna występowała zatem przede wszystkim w utworach realizmu tendencyjnego – choć i to nie zawsze. Mimo to jednak nawet najwybitniejsi twórcy rzadko odstępowali od tego typu narracji całkowicie. Na ogół poprzestawano na stopniowym zmniejszaniu powieściowej rangi „opowiadającego” i wprowadzaniu rozmaitych typów narracji poprzez wypowiedzi bohaterów powieści. Powoli odchodzono też od komentującej funkcji narratora.
Chwyty „uwiarygodniające”
To nazwa umowna, a chodzi tu o całą gamę chwytów, za pomocą których autorzy wzmacniali wrażenie mimetycznego przedstawienia rzeczywistości, a jednocześnie zwiększali przekonanie czytelnika, że rzeczywiście niemal uczestniczy on w opisywanych wydarzeniach. Oczywiście odnosi się to przede wszystkim do powieści, których akcja rozgrywa się w czasach czytelnikowi współczesnych.
- Na przykład realistyczna dbałość o odwzorowanie topografii miast spełnia także tę funkcję. Jeżeli Lalkę możemy czytać z planem Warszawy w ręku, to także po to, byśmy mogli chodzić śladami jej bohaterów.
- Do tej grupy środków należy też wprowadzanie do fabuły utworów wydarzeń autentycznych. Pomińmy tu kwestie historyczne. Chodzi raczej o zabiegi tego rodzaju, jak datowanie wydarzeń powieściowych za pomocą momentu zawalenia się domu na Wspólnej w Lalce.
- Bardziej wyrafinowany przykład: opisując Zastawek – czyli powieściowe spełnienie ideału pracy organicznej – Prus w specyficzny sposób oddaje pierwsze wrażenia Wokulskiego. Przypominają mu się bowiem „nudne powieści, w których opisane jest, jaka szlachta być powinna”. To oczywiście aluzja do realizmu tendencyjnego, zarazem jednak zabieg wprost genialny w swej prostocie. Oto czytelnik widzi, że Wokulski – jak i on sam – czytał już książki o czymś takim, zatem ten akurat Zastawek, który się z tymi lekturami kojarzy, to już nie jakiś literacki projekt, ale rzecz cackiem „prawdziwa”.
- Kolejnym przykładem takiego „uwiarygodniania” może być postać Petroniusza z Sienkiewiczowskiego Quo vadis. Choć wydaje się on wręcz uosobieniem starożytnej kultury, często wygłasza poglądy zaskakująco przypominające te dziewiętnastowieczne, kojarzące się z ówczesnym estetyzmem i dekadentyzmem. Tym samym zaś odległa kultura dawnego Rzymu wydaje się czytelnikowi czymś bliskim, wręcz dotykalnym…
Dwugłos narracyjny
W rozważaniach na temat Lalki często podkreśla się wyrafinowany jak na owe czasy zabieg konstrukcyjny, jakim było wprowadzenie do utworu podwójnej narracji. Mamy do czynienia z dwoma narratorami.
- Pierwszy z nich to, typowy dla dojrzałego realizmu, dyskretny narrator auktorialny. To ten główny narrator powieści. Jego rola jest tu jednak ograniczona. Nie jest całkowitym „władcą” opowieści, jak choćby narrator w Balzakowskim Ojcu Goriot. Nie uprzedza faktów, nie ocenia wydarzeń. Prawie zawsze zostawia ocenę czytelnikowi. Jego zadaniem nie jest bowiem ocena, lecz opis. Jest chłodny i bezstronny – przygląda się wydarzeniom z odległej, spokojnej perspektywy. Najczęściej oddaje głos samym postaciom – przez swoje wypowiedzi i zachowania w znacznej mierze przejmują one na siebie ciężar narracji.
- Zupełnie inną strukturę narracji mają rozdziały stylizowane na pamiętnik Rzeckiego. W nich narratorem jest sam stary subiekt. On nie jest już tak bezstronny. Daje wyraz emocjom, prezentuje swoje poglądy społeczne i polityczne. Wypowiada się na temat poszczególnych wydarzeń i osób, zachowuje się jak klasyczny narrator wszechwiedzący z utworów wczesnego realizmu. Wiadomo jednak, że przez wypowiedzi narracyjne Rzeckiego prezentowany jest punkt widzenia tej jednej postaci – a nie autora. Stary subiekt żyje w tej powieści własnym życiem.
Kompozycja otwarta
Nie tyle typowa dla całego realizmu technika literacka, ile odważny eksperyment formalny Prusa. By zwiększyć efekt mimetycznego prawdopodobieństwa, skonstruował Lalkę tak, że poznajemy tylko wycinki z życia głównych bohaterów. Jednocześnie ta powieść jest niemal pozbawiona tradycyjnie rozumianych początku i końca. Otwarte jest niewątpliwie zakończenie Lalki – jedynym definitywnym wydarzeniem jest tu śmierć Rzeckiego. Wokulski znika – może wróci, może nie wróci, o Izabeli krążą tylko plotki. W efekcie czytelnik pozostaje z wrażeniem, że choć „się skończyło”, to jednak „nie do końca”… Efekt – końcowe otwarcie możliwości – zarówno kontynuacji powieści dla autora, jak i prowadzenia tysiąca dociekań dla czytelnika.
Początek Lalki także ma nowatorski charakter. Wydarzenia wyłaniają się nam powoli z różnych źródeł. Poznajemy je od obu narratorów, ale także od samych postaci. Rzecki i Szuman opowiadają o Wokulskim, on sam zaś – pośrednio – o Izabeli. Efekt – wchodzimy w powieściową historię w sposób naśladujący poznawanie kogoś i jego losów w rzeczywistym życiu. Przecież zawierając jakąś znajomość, rzadko wiemy wiele o naszym nowym koledze…
Stylizacja językowa
Choć można by ją zaliczyć do opisanych już chwytów „uwiarygodniających”, skala zjawiska jest tak szeroka, że warto zająć się nim osobno. Otóż pozytywizm to pierwsza epoka w dziejach literatury polskiej, która tak powszechnie wykorzystuje tę technikę literacką. W dobrej powieści realistycznej niemal każda postać przemawia nieco innym językiem – w zależności od swego pochodzenia społecznego.
- W Lalce odnajdziemy zarówno język salonowych arystokratów, jak i stylizację mowy Żydów, język mieszczaństwa (wypowiedzi Szprota, Węgrowicza), a także klas niższych, używających kolokwializmów czy wręcz wulgaryzmów (wypowiedzi Wysockiego, Węgielka, Marianny).
- W Nad Niemnem z kolei język Różyca różni się od języka Justyny, język tej ostatniej od mowy Janka, a wypowiedzi Janka od języka zwykłych chłopów. Ta gradacja ma oczywiście charakter nie tylko językowy, lecz i klasowy.
Kolejne ważne zjawisko to stylizacja historyczna – domena Henryka Sienkiewicza. Język stosowany przez niego w Potopie nie jest wprawdzie taki jak ten, którego używano w wieku XVII, ale ma wszystkie najważniejsze i charakterystyczne cechy siedemnastowiecznego.
Cechują go:
- makaronizmy – wyrażenia łacińskie wtrącane w tok wypowiedzi polskojęzycznej;
- szyk przestawny – taki, jak w zdaniu łacińskim, w którym orzeczenie stało na końcu;
- znamienne porzekadła i powiedzenia;
- kwiecisty styl, ozdobniki;
- niekiedy dosadność, rubaszność.
Najwyraźniej wszystkie te cechy widać u gawędziarza i krasomówcy pana Zagłoby.
Zapamiętaj!
- Opis
Jeden z dwóch głównych, obok opowiadania, składników narracji. Opowiadanie to prezentacja zdarzeń. Opis – prezentacja tła, na którym się one rozgrywają, wyglądu postaci, zjawisk itd.
Opis ukazuje właściwości osób i przedmiotów niezależnie od upływu czasu, ale jako funkcjonujące w określonej przestrzeni. W powieści realistycznej opis miast przedstawiać rzeczy i zjawiska w sposób obiektywny, z perspektywy narratora wszechwiedzącego. W późniejszej prozie budowany bywa także z punktu widzenia bohatera – dzięki temu ukazuje świat tak, jak widzi go ten bohater.
- Technika milieu
W bezpośrednim tłumaczeniu z francuskiego: technika środka. Zabieg pisarski polegający na charakteryzowaniu postaci przez opisanie tego, co ją otacza: mieszkania, przedmiotów, których używa, a także na przykład jej znajomych.
- Typowość
To w literaturze właściwość bohaterów i zdarzeń polegająca na tym, że stanowią one uogólnienie zjawisk uznawanych za typowe dla określonego środowiska społecznego, czasu i miejsca. Jedna z charakterystycznych cech realizmu w literaturze.
- Narracja auktorialna
Taki sposób opowiadania, w którym narrator nie uczestniczy w świecie przedstawionym, ma wobec niego dystans – i to pozwala mu ów świat interpretować, oceniać, mówić o wypadkach poprzedzających właściwy bieg zdarzeń.
- Kompozycja otwarta
Mówi się o niej, gdy związki między poszczególnymi składnikami dzieła wydają się ulegać pewnemu zatarciu – gdy świat przedstawiony utworu sprawia wrażenie fragmentarycznego i wieloznacznego.
- Stylizacja językowa
Świadomy zabieg, którego celem jest nadanie tekstowi cech kojarzonych z określonym stylem. Może obejmować wszystkie warstwy języka: składnię, słownictwo, brzmienie. Dotyczyć może całego utworu lub tylko jego części, np. wypowiedzi bohaterów.
Zobacz:
61. Realizm dziewiętnastowieczny – przedstaw podstawowe cechy tego prądu w literaturze.
Realizm i idealizacja – dwa spojrzenia na wieś w literaturze renesansu
61. Realizm dziewiętnastowieczny – przedstaw podstawowe cechy tego prądu w literaturze.