Liryka
- Symbolizm znalazł swój wyraz w ścisłym zespoleniu życia duchowego, psychiki podmiotu lirycznego z przyrodą.
- Staje się ona wyrazicielką wnętrza człowieka lub przynajmniej tłem jego przeżyć. Stąd wzrasta znaczenie metafory o charakterze animizacji lub personifikacji.
- Natura przedstawiana jest w duchu impresjonistycznym, tak jak na ówczesnych obrazach, gdzie dominują kolory i światło o niezbyt intensywnym natężeniu.
- Oprócz wrażeń wzrokowych pojawiają się doznania słuchowe, jak i związane z innymi zmysłami (synestezja).
Jacek Malczewski – Błędne kolo
- Ekspresjonizm skłania się ku hiperbolicznemu, wyolbrzymiającemu przedstawianiu zarówno stanów psychicznych, jak i obiektywnej rzeczywistości.
- Podkreśleniu siły uczucia lub intensywności zjawiska służy nagromadzenie przymiotników lub czasowników.
- W składni, dla wyrażenia stanów emocjonalnych, stosuje się powtórzenia i paralelizmy.
- Technika poetycka wzbogaca się o nowe sposoby operowania rytmiką i rymem, melodyjnością wiersza.
Te cechy ówczesnej poezji mają m.in. wiersze: Kazimierza Przerwy-Tetmajera Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej i Jana Kasprowicza Krzak dzikiej róży.
W pierwszym, w opisie gór, zwraca uwagę impresjonistyczny pejzaż. Poeta ukazuje góry pełne spokoju i słońca.
- Naturę ogarnia senność: „wśród ciszy drzemie uroczystej głuchy smrekowy las”, spiętrzone skały „w świetlnych zasnęły mgłach”.
- Ciszę podkreśla słowo „głuchy”. Ponad doliną rozwiesza się „srebrzysto-turkusowa cisza nieba w słonecznych skrach”.
- Światło i barwy „kładą się” na zieleń, na potok szumiący wśród kamieni, na głazy i skały. Gama odcieni występuje obok zdecydowanych, jednolitych barw.
- Natura jest ożywiona, upersonifikowana: „las drzemie”, przepaść „rozwarła paszczę”, a martwy głaz bieli się na „bujnych traw pościeli.”
Ta pełna spokoju i uroku, a jednocześnie groźna natura, nie nastraja pogodnie, więc wiersz kończy się młodopolską melancholią – podmiot liryczny odczuwa „tęsknicę, niewysłowiony żal”.
Symboliczne znaczenie ma przyroda w cyklu Krzak dzikiej róży.
- Kontrastowo zestawione próchniejąca limba i rozkwitająca róża to pewnie życie i zagłada, oparcie i zagrożenie, piękno i brzydota, rozwój i przemijanie.
- Cztery wiersze składające się na cykl prezentują pory dnia: świt, południe, popołudnie i zmierzch. To rzadki w liryce przykład stricte impresjonistycznego wyrafinowania – ten sam obraz uchwycony jest w ulotnych momentach, inaczej oświetlony i subiektywnie przeżywany.
.
Epika
W epice, obok elementów typowych dla poprzedniej pozytywistycznej techniki pisarskiej, występują i nowe:
- ścisłe zespolenie życia i zajęć człowieka z przyrodą,
- ukazanie wewnętrznych przeżyć i odczuć,
- nasycenie opisów wrażeniami zmysłowymi,
- personifikacje, ekspresywne środki wyrazu,
- wprowadzenie gwary nie tylko w dialogach:
- Kazimierz Przerwa-Tetmajer wprowadza autentyczną gwarę w opowiadaniach Na skalnym Podhalu, bo góralski folklor to szczególna fascynacja młodopolan, wynikająca tak z chłopomanii, jak i wyjątkowego traktowania Zakopanego.
- Natomiast Władysław Reymont w Chłopach stosuje stylizację gwarową, czyli charakterystyczne formy i wyrazy w opisach i dialogach, by całość sprawiała wrażenie języka wsi.
Do epiki wkrada się także pierwiastek liryczny, elementy subiektywne i emocjonalne.
- W twórczości Stefana Żeromskiego
- dominuje wielostylowość – opisy realistyczne, naturalistyczne, impresjonistyczne, podporządkowane przeżyciom bohatera.
- Występują symbole, nagromadzenie epitetów, nacechowanego uczuciowo słownictwa.
- Narracja odbywa się z perspektywy bohatera, jak w pamiętniku Joasi w Ludziach bezdomnych, ale jest i trzecioosobowa, pozornie obiektywna, z monologami wewnętrznymi czy mową pozornie zależną (Judym).
- Fabuła nie jest ścisłym ciągiem przyczynowo-skutkowym, brak zwartej akcji, zwraca uwagę obecność luźnych epizodów.
- Natomiast na chłopską epopeję Władysława Reymonta (Chłopi) duży wpływ miała naturalistyczna koncepcja osobowości człowieka i biologiczny związek z ziemią.
- Obok elementów ekspresywnych, wyostrzających życie wsi, konflikty i kontrasty, bohaterów i uosobioną przyrodę, pojawiają się elementy stylu potocznego dla podkreślenia codzienności, związku z najbliższym otoczeniem, pracą w polu czy gospodarstwie.
- Częste są dosadne, metaforyczne zwroty i porównania, a także przysłowia. „Pokorne cielę dwie matki ssie” – radzi matka Jagnie, a Hanka swą sytuację ocenia: „Bieda łacniej przekuwa człowieka niźli kowal żelazo”.
Dramat
Typowe cechy młodopolskiej poetyki znajdziemy w reprezentującym dramat Weselu Stanisława Wyspiańskiego.
- Do bronowickiej chaty przybywają postaci symboliczne, a efektem spotkań i rozmów z bohaterami są symboliczne rekwizyty.
- Niepowtarzalny nastrój osiągnięty zostaje poprzez nagromadzenie i zespolenie elementów muzycznych (gra Chochoła, tańce weselników), plastycznych (strój ludowy, wystrój wnętrza) i słownych (rozmowy i polemiki).
- I w tym utworze zwraca uwagę zindywidualizowanie dialogów. Chłopi mówią gwarą, wielu z nich mazurzy, ścieśnia samogłoski, posługuje się zwrotami i wyrazami dosadnymi, jędrnymi, rubasznymi, nawet wulgarnymi, które mają podkreślić tężyznę i prymitywność ludu („leją się po pysku”, „walić w mordę”, „zaspane ślepia”, „zdarłabym jej łeb”).
W gwarę „wpadają” niektórzy inteligenci, gdy rozmawiają z chłopami (Radczyni z Kliminą). To wyraz ówczesnej mody. Inni, choć mówią językiem literackim, często wyszukanym (Poeta, Dziennikarz) albo afektowanym (Rachela), też wplatają potoczne zwroty.
- Wszystkie formy wypowiedzi autora (także didaskalia) przyczyniają się do wzmocnienia plastyczności scen, wyrazistości postaci, stworzenia odpowiedniej atmosfery w poszczególnych aktach.
Synkretyczny charakter literatury młodopolskiej sprzyja atrakcyjności i bogactwu czytelniczych doznań.
Zobacz: