Teatr antyczny
Nie ma drogi dla śmiertelnych, by uniknąć nieszczęścia losu.
(Sofokles)
- Przedstawienia odbywały się na świeżym powietrzu, w amfiteatrze.
- Amfiteatry były tak usytuowane, aby nawet widz w ostatnim rzędzie słyszał wszystko, co zostało powiedziane na scenie.
- Treść tragedii nigdy nie była zupełnie nieznana widzom – autorzy bowiem poruszali w swych utworach tematy znane z mitologii. A mimo to przedstawienia wywoływały silne emocje, określane jako katharsis (oczyszczenie).
- Aktorzy występowali w maskach, ale nie zmieniali ich w trakcie przedstawienia.
Maska określała charakter bohatera (zły, dobry, odważny, tchórzliwy). - Aby być dobrze widocznym, aktor zakładał jaskrawy kostium i buty na koturnach.
- Wszystkie role, także kobiece, grane były przez mężczyzn.
- Jednocześnie na scenie nie mogło przebywać więcej niż trzech aktorów. Oczywiście, oprócz chóru.
Teatr średniowieczny
Dlaczego świat walczy o próżną chwałę?
(anonim)
- Zdominowany przez tematykę religijną.
- Wystawiano misteria – sztuki prezentujące fragmenty historii biblijnych. Te historie były oczywiście doskonale znane publiczności.
- O wystawieniu danej sztuki decydował rok liturgiczny (np. w czasie świąt Bożego Narodzenia wystawiano historię Narodzenia Pańskiego, a czasie Wielkanocy – Misterium Męki Pańskiej).
- Oprócz misteriów oglądano moralitety – utwory, których zadaniem było pouczenie, wskazanie ideałów i wartości, jakimi powinien kierować się człowiek średniowiecza. Bohaterem moralitetu był zwykły człowiek, który musi dokonać wyboru między dobrem i złem, a później ponieść konsekwencje swej decyzji.
- Scena średniowieczna była symultanicza – jednocześnie ukazane były wszystkie miejsca rozgrywanej akcji, a aktorzy (nadal tylko mężczyźni) przechodzili od jednej dekoracji do drugiej.
Teatr elżbietański
Być albo nie być – oto jest pytanie.
(Szekspir)
- Jego wybitny przedstawiciel to William Szekspir.
- Przeciwstawił się wymogom dramatu klasycznego, zrezygnował z zasady trzech jedności, zasady decorum. Wprowadził na scenę postaci fantastyczne – duchy, zjawy, wiedźmy. Bohaterowie są niejednoznaczni, ich charakter zmienia się.
- Tematy – władza, moralność, tragiczna miłość. Pojawia się podział na sceny i akty, a znika chór.
- Aktorzy nie noszą już masek.
Sława Szekspira szybko rozeszła się po Europie. Sztuki wystawiane były na dworach królewskich lub w siedzibach magnatów – mecenasów kultury. Dla pospólstwa były przedstawienia wędrownych trup aktorów prezentowane na rynkach miast (np. w trakcie trwania jarmarku, święta kościelnego).
Teatr oświecenia
Najstraszliwszy cios zadaje się ułomnościom,
wystawiając je na szyderstwo świata.
(Molier)
Prekursorem teatru oświeceniowego był Molier. Skąpiec, Świętoszek, Mizantrop to komedie atakujące wady mieszczaństwa francuskiego.
- Komedie nawiązują do klasycznej zasady trzech jedności, są realistyczne (brak tu elementów fantastycznych), bohaterowie są jednoznaczni (dobrzy albo źli).
- Sztuki są kameralne, odbywają się w jednym pokoju.
Teatr pełnił funkcję dydaktyczną. W Polsce z inicjatywy króla Stanisława Augusta zostaje założony pierwszy teatr publiczny – rozwija się opera i balet. Wystawiane są sztuki zagraniczne i polskie (Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza, Krakowiacy i górale Wojciecha Bogusławskiego).
Teatr romantyczny
Ciemno wszędzie, głucho wszędzie,
co to będzie, co to będzie?
(Mickiewicz)
- To teatr, który świadomie zrywa z wszelkimi ograniczeniami dramatu klasycznego.
- Nie ma tu zasady trzech jedności, nie ma zasady decorum, groteska przeplata się z tragizmem, bohaterowie ludowi występują na równi z artystami i przedstawicielami wysokich rodów.
- Wprowadzone zostają monumentalne sceny zbiorowe.
- Dramat ma kompozycję otwartą – nie ma wyraźnej akcji, sceny nie są ze sobą tematycznie powiązane, niektóre dramaty wcale nie mają podziału na akty i sceny.
- Tematem – władza, artysta, wolność, moralność, konflikt między jednostką a społeczeństwem.
- Najważniejszym elementem dramatu jest bohater romantyczny – postać bardzo skomplikowana, skłócona ze społeczeństwem.
- Dramat romantyczny zyskuje miano niescenicznego – jego niejednorodność tematyczna, monumentalne sceny zbiorowe (np. scena koronacji cara na Placu Zamkowym w Kordianie), umiejscowienie akcji w najdziwniejszych miejscach sprawiają, że dramaty te w epoce znane były jedynie z lektury.
Teatr modernistyczny
Teatr mój widzę ogromny.
(Stanisław Wyspiański)
- W teatrze dużo nawiązań do romantyzmu i antyku.
- Wprowadzenie motywów baśniowych, ludowych, sporo elementów fantastycznych.
- Stanisław Wyspiański, twórca nurtu symbolicznego w dramacie, stworzył teorię teatru ogromnego, który byłby połączeniem plastyki, muzyki i literatury.
- To dramat stosujący się do zasady trzech jedności, poruszający tematykę narodową, wprowadzający na scenę tłum.
- Obok dramatu symbolicznego powstaje dramat naturalistyczny (Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej). To dramat, który zyskuje miano tragifarsy, bo w sposób zbliżony do komedii przedstawia bardzo istotne problemy społeczne.
Teatr w dwudziestoleciu międzywojennym
Mózg wariata na scenie.
(Witkacy)
Popularność zdobywają trzy ważne koncepcje teatru:
- Konstantego Stanisławskiego – metoda przeżywania, maksymalnych emocji na scenie,
- Edwarda Craiga – aktor ma dziwić się roli, grać jak manekin, robot.
- Teoria Czystej Formy Witkacego (dzieło nie może naśladować rzeczywistości, najważniejsza jest jego szokująca, nietypowa forma, treść trzeba odrzucić). W jego dramatach świat jest zdeformowany, dominuje parodia i groteska. Brak ciągu przyczynowo-skutkowego, brak chronologii, często celowe odrzucenie sensu (bohater, który umarł, za chwilę pojawia się jako żywy).
Teatr współczesny
Kurtyna opada ze złowieszczym świstem.
(Gałczyński)
To epoka eksperymentów teatralnych.
- Świat w dramacie jest zniekształcony, karykaturalny.
- Pojawia się antybohater – bohater, który nie wpływa na przebieg akcji, jest bierny, nie da się go dokładnie scharakteryzować.
- W utworach dużo groteski, absurdu, ale też symboli.
- Drwina ze stereotypów, częsty element zaskoczenia, nawet szoku.
- Pomieszanie gatunków literackich (obok siebie elementy komiczne i tragiczne).
- Miejsce i czas akcji nieokreślony, brak ciągu przyczynowo-skutkowego, brak chronologii wydarzeń.
- Reżyserzy dokonują nowych, kontrowersyjnych adaptacji (np. Balladyna w reżyserii Adama Hanuszkiewicza – bardzo współczesna wersja, aktorzy jeździli po scenie na motorach).
Powstają teatry eksperymentalne (teatr plastyczny Tadeusza Kantora, Teatr Laboratorium Jerzego Grotowskiego).
Zobacz:
Wybitni twórcy teatru współczesnego i ich najważniejsze osiągnięcia w sztuce teatralnej
Wybitni twórcy teatru współczesnego i ich najważniejsze osiągnięcia w sztuce teatralnej