Historia jest nauką o minionych dziejach, bywa też nauczycielką życia. To temat wielu ksiąg, ale również rzeczywistość, która tworzy się na naszych oczach. Czasami możemy mieć wpływ na jej bieg, jednak najczęściej jest siłą odgórną, która potrafi zrujnować życie zwykłych, porządnych ludzi.
Człowiek wobec historii:
- świadek
- twórca
- ofiara
- „skryba” (komentator, kronikarz)
Historia – dziejowa zawierucha
Historia potrafi całkowicie zrujnować i zmienić życie człowieka. Jako przykład mogą służyć dzieje Konrada Wallenroda – całe życie, miłość i śmierć zostały zdominowane przez historyczną konieczność. Wspomnieć należy także nieszczęsne losy Juranda i jego rodziny – bohaterów Krzyżaków. Losy polskiej młodzieży walczącej z zaborcą ilustrują Dziady Adama Mickiewicza. Salomea Brynicka z Wiernej rzeki – z powodu swojej miłości do powstańca i tragedii także jest przykładem jednostki zniszczonej przez historię. Uczucie i przyszłość zostały przekreślone także dla bohaterów Gloria victis.
Ten wzór człowieka bezpowrotnie zmienionego i zniszczonego przez historię – zarówno fizycznie, jak i psychicznie – powielają Kolumbowie. Można ich odnaleźć w poezji Baczyńskiego, to także Pawełek Kryński i Henio Fichtelbaum z Początku czy Maciek Chełmicki z Popiołu i diamentu. Zniszczone przez wojnę dzieciństwo – to z kolei losy bohatera Malowanego ptaka. Przykład człowieka o psychice ukształtowanej czy wręcz wypaczonej poprzez ideologię to Jürgen Stroop z Rozmów z katem. Bohater, któremu odebrano system moralny, pojawia się również w Kartotece i wierszach Różewicza.
Straszliwe spustoszenia etyczne i całkowita destrukcja życia przypadły w udziale zesłańcom i więźniom obozów koncentracyjnych – bohaterom literatury łagrowej. Głównym postaciom Hemingwaya (Komu bije dzwon) faszyzm we frankistowskim wydaniu zniszczył życie i miłość. Można wymienić jeszcze wiele osób, fikcyjnych i prawdziwych.
Dlaczego, po co?
Wielkie wydarzenia historyczne – wojny, powstania, rewolucje – mają moc marzenia o przyszłości, przynoszą ból i cierpienie, a przede wszystkim deformują psychikę człowieka.
Historia – ucieczka od prywatnych problemów
Historyczne wyzwanie może także spowodować pozytywną przemianę człowieka. Potwierdza to bohater romantyczny, który podlega metamorfozie – z nieszczęśliwego kochanka przemienia się w bojownika o wolność ojczyzny. Historia odrywa go od własnych nieszczęść, a nawet nadaje sens jego życiu. Innym przykładem są bohaterowie, których życie ukształtowała historia – np. gdy wojna staje się treścią, istotą rzemiosła rycerskiego. Taką postacią „ukutą” przez historię był typ średniowiecznego rycerza. Także bohaterowie Trylogii – mistrz szabli Wołodyjowski, Jan Skrzetuski i inni. Wojna nie tyle zmienia czy niszczy, co kształtuje ich życie. Natomiast Andrzejowi Kmicicowi daje możliwość zrehabilitowania się za błędy młodości. Podobnie – Jackowi Soplicy z Pana Tadeusza. I jeszcze jedna postać – Rambert z Dżumy – także przechodzi przemianę, osiąga dojrzałość uczuć, odsuwa własne pragnienia na plan dalszy. I choć dżumę trudno traktować jako wydarzenie historyczne, wiemy, że symbolizuje ona także wojnę.
Dlaczego, po co?
Ważne, dziejowe wydarzenia mają moc przewartościowywania świata. W obliczu historycznych wyzwań niektórzy z bohaterów odsuwają własne problemy na bok, a w centrum ich zainteresowania pojawia się przede wszystkim ojczyzna.
Historia – godzina próby
Literatura łagrowa dostarcza przykładów tak na niezwykłą, heroiczną obronę wartości humanitarnych – jak i na ich całkowitą degradację i zdeptanie. Doktor Rieux z Dżumy jest symbolem człowieka, który sprostał wyzwaniu, jakie rzuciła mu historia. Bohaterskie czyny powstańców (Gloria victis, Kolumbowie, działacze polskiego podziemia z Początku, żydowskiego ze Zdążyć przed Panem Bogiem) potwierdzają, że historia może wyeksponować i ukazać światu wielkość człowieka.
Z drugiej strony: ogrom zła, krzywda, przemoc i zbrodnia, które leżą u podstaw wielkich historycznych przewrotów (w wojnie i rewolucji najniższe instynkty mnożą się i dają znać o sobie) – wskazują, że historia potrafi zdegradować cnoty ludzkości i obnażać słabość człowieka. Kaci obozów, monstra pokroju Stroopa, wreszcie ci, którzy zwyczajnie nie wytrzymali głodu, bólu i upokorzenia i posunęli się do zdrady – są tego dowodem.
Dlaczego, po co?
Historia może okazać się szansą na przemianę i rehabilitację. Może być też próbą, podczas której ludzie dowodzą swego człowieczeństwa. Niestety – jest też ekranem, na którym widać ludzkie ułomności, jest czasem spotęgowanych postaw negatywnych.
Historia ujarzmiona przez człowieka
Nie tylko historia wpływa na ludzkie losy – człowiek też ma na nią wpływ. Przykładem mogą być sławne postacie historyczne, które dzierżyły w ręku władzę – i to zarówno te pozytywne, jak i negatywne. To m.in. Napoleon, przywódcy rewolucyjni, Hitler i Stalin. To także królowie, carowie, generałowie wielkich bitew.
Ale nie tylko wybitne jednostki mogą wpływać na historię. Wpływają na nią także całe społeczeństwa, poprzez udział w wojnach, powstaniach czy konspiracjach. Zastępy żołnierzy, powstańców i działaczy podziemia składały się przecież z pojedynczych ludzi, którzy zdecydowali się wziąć udział w historii. Bezradni jako jednostki – razem tworzyli wielkie siły, armie decydujące o losach świata.
Dlaczego, po co?
Jednostki zazwyczaj są bezradne wobec świata i nie są w stanie zmienić biegu historii. Ale jako członkowie społeczeństw mogą wywierać wpływ na dzieje swojego narodu, brać udział w historycznych przedsięwzięciach oraz kontrolować jednostki skupiające w swym ręku władzę. Można wybrać – być biernym lub aktywnym wobec historii…
Historia – temat literatury
Jesteśmy przy bogatej literaturze, której autorzy podejmowali temat minionych czasów. Najważniejsze są zatem eposy i powieści historyczne. Cel powstawania takich dzieł jest jasny: utrwalić minione dzieje, rozpropagować historię własnego narodu, podnieść na duchu – jak w przypadku słynnego Sienkiewiczowskiego „ku pokrzepieniu serc”. Przypomnieć czasy świetności państwa. Wskazać błędy lub pochwalić decyzje rządzących. Wreszcie często chcemy jako czytelnicy – odmiany realiów, ucieczki od współczesności i chętnie śledzimy losy historycznych bohaterów rozgrywające się wieki temu.
O tym zaś, że ludzie od stuleci lubili zajmować się przeszłością, świadczy to, że Homer, tworząc Iliadę, pisał o wypadkach, które rozgrywały się mniej więcej 400 lat wcześniej! Słowem – sięgał do odległej historii.
Powieść historyczna to taka, której akcję pisarz umieszcza w przeszłości. Mówiąc bardziej uczenie: rekonstruuje zdarzenia minione. Tłem zdarzeń jest najczęściej istotny przełom historyczny – burza dziejowa w rodzaju wojny, rewolucji, powstania, choć nie musi tak być. W realiach przeszłości autor umieszcza dzieje fikcyjnych bohaterów – i ich losy obserwujemy na pierwszym planie utworu. Oczywiście, występują też w takiej powieści postacie historyczne: władcy, wodzowie itp. Często obserwujemy stylizację i liczne archaizmy. Gatunek ukształtował się na początku XIX w., później wykształciło się kilka typów powieści historycznej.
- Model dokumentalny reprezentowany przez Józefa Ignacego Kraszewskiego. Dzieło wierne dokumentom i opracowaniom, które autor zbadał przed pisaniem. Bardziej eksponuje rzetelność badacza historii niż wątek fabularnej fikcji.
- Typ walterskotowski – od Waltera Scotta – przedkłada dynamiczne i romansowe dzieje fikcyjnych postaci nad rzetelną prawdę historyczną. Osadzonej w przeszłości burzliwej, tajemniczej akcji towarzyszy niezbyt wielka dbałość o szczegóły historyczne.
Henryk Sienkiewicz łączy oba typy powieści historycznej – poprzedzając swoje powieści dogłębnymi badaniami dokumentów, przyciąga czytelników wartką akcją i fikcyjnymi postaciami.
Dlaczego, po co?
Dzieje minione, dawni bohaterowie, ich postawy i etyka – powieść historyczna to ogromne źródło wiedzy o minionym świecie.
Filmy do wykorzystania
- Trylogia (na podst. powieści Henryka Sienkiewicza), reż. Jerzy Hoffman – Polska sarmacka, wojny polsko-szwedzkie w Potopie, polsko-kozackie w Ogniem i mieczem.
- Popioły (na podst. powieści Stefana Żeromskiego), reż. Andrzej Wajda – losy Polaków w czasie wojen napoleońskich w Polsce i na obczyźnie.
- Pan Tadeusz (na podst. epopei Adama Mickiewicza), reż. Andrzej Wajda – Polacy na Litwie w dobie wojen napoleońskich.
- Krajobraz po bitwie (adaptacja opowiadań Tadeusza Borowskiego), reż. Andrzej Wajda – obraz polskich obozów koncentracyjnych i jenieckich, pierwsze dni po wojnie, zgrupowanie dawnych więźniów.
- Danton, reż. Andrzej Wajda – rewolucja francuska, mechanizmy władzy.
- Przesłuchanie, reż. Ryszard Bugajski – stalinizm w Polsce, przypadkowe aresztowanie Antoniny Dziwisz.
- Zabić księdza, reż. Agnieszka Holland – o ks. Jerzym Popiełuszce.
- Człowiek z marmuru i Człowiek z żelaza, reż. Andrzej Wajda – wypadki lat 70. i 80. Na przykładzie losów rodziny Birkutów i pewnej młodej reżyserki, która próbuje zrobić o nich film.
- Pułkownik Kwiatkowski, reż. Kazimierz Kutz – komedia o powojennej Polsce, Polska komunistyczna w krzywym zwierciadle.
Zobacz: