Historia – jak o niej pisać?
Przykładowe tematy
- Człowiek wobec historii – rozwiń problem w oparciu o przykłady z literatury XX wieku.
- Dramat człowieka uwikłanego w historię, w literaturze romantyzmu i pozytywizmu.
- Gdy wieje wiatr historii
Ludziom jak pięknym kwiatom
Rosną skrzydła, natomiast
Trzęsą się portki – pętakom.
(Gałczyński)
Przedstaw postawy młodych wobec wyzwań historii na przykładzie utworów literackich.
- „Los jednostki w świecie niezmiennych przymusów biologii i los całych społeczeństw w świecie rozmaitych przymusów historii”. Wykaż różnice przedstawionego tu pojmowania losu.
Pracę zacznij od:
- Uporządkowania płaszczyzn czasu.
- Zebrania wydarzeń historycznych, na tyle istotnych, by mogły być przykładami.
- Zestawienia materiału literackiego, ilustrującego zagadnienie.
Motyw: historia jest bardzo pojemny, wprowadza do naszych rozmyślań czasy minione, co może spowodować pewną dezorientację. (Cóż myślenie o warstwach czasu wielu przyprawiło o zawrót głowy!).
- Bo co wziąć pod uwagę, jakie kryterium?
- Czy rangę wydarzenia historycznego?
- A może rozpatrywać czas – historię w odniesieniu do bohatera, autora, czytelnika?
Tak – czas fabuły powieściowej może być przeszłością dla autora i dla odbiorcy. Może być współczesnością dla autora – jak Lalka dla Prusa – ale historią dla nas – czytelników XX wieku. W dodatku, gdy kompozycja będzie nieco skomplikowana – to może być czas fabuły przeszłością również dla bohaterów (retrospekcje itp.).
Aby uniknąć bałaganu, który wprowadzić może czas zróbmy pewne uporządkowanie przygotowań.
Autorzy tematów zazwyczaj chcą, aby (jeśli przyjdzie im do głowy historia), pokazać – jak wpływa ona na życie jednostek i całych społeczeństw lub jak literatura historię ujmuje.
Zatem będziemy mogli brać pod uwagę wszelkie dzieła literackie, w których tematem są wielkie i mniejsze wydarzenia historyczne – dla nas historyczne. A potem praca może przyjąć dwa kierunki:
- Rozpatrujemy i pokazujemy jak dzieje świata wpływają na losy ludzkie (historia kształtuje życiorysy a bohaterowie historię).
- Pokazujemy i poddajemy refleksji te dzieła, w których materiałem, tematem literatury są czasy minione, dawne, historyczne dla twórcy dzieła literackiego. Jak to zrobił i po co, i jeszcze – z jakim skutkiem – takie pytania będziemy zadawać sobie i lekturom.
I. Przyjmujemy hasło „historia” jako określenie ważnych wydarzeń dziejowych rozgrywających się za życia – bohaterów, autorów, a nawet nas samych.
Taka Historia – pisana wielką literą- może zniszczyć ludzkie życie, odmienić biografię, przekreślić marzenia, rozproszyć system wartości. Ta historia może także być chwilą próby, z której człowiek wyjdzie zwycięsko, może dać szansę udowodnienia walorów człowieczeństwa. Ta historia – dziejowa zawierucha – odmienić potrafi losy całych narodów (dzieje naszego kraju po wojnach światowych są doskonałym przykładem). Tę historię – tworzą ludzie. Kim są wobec niej – jak uważasz?
Propozycja zaprojektowania pracy:
1.
Analizuję temat, czy nie stawia specjalnych wymagań (np. ilość utworów lub ich gatunku, epok, z których można wybierać, nazwisk twórców lub oświetlenia jakiegoś aspektu np. „historia a dziecko” lub tylko „wpływ człowieka na historię”.
2.
Wybieram wydarzenia historyczne i dzieła literackie o których będę pisać.
3.
Porządkuję przykłady według tez:
A.
Wskażę jak historia rujnuje i zmienia życie jednostek, przykłady ułożę według osób: bohaterów i twórców.
- Za przykład służyć mogą dzieje Konrada Wallenroda – całe życie i miłość, i śmierć zdominowane przez historyczną konieczność; nieszczęsne losy Juranda i jego rodziny – bohaterów Krzyżaków; a losy młodzieży polskiej walczącej z zaborcą – ilustrują Dziady Mickiewicza.
- Salomea Brynicka z Wiernej rzeki – jej miłość do powstańca i jej tragedia także jest przykładem jednostki zniszczonej przez historię. Prywatne uczucie i przyszłość zostały przekreślone także dla bohaterów Gloria victis.
- Zniszczony świat Południowców zobrazowany w Przeminęło z wiatrem oraz prywatne losy Scarlett mogą tu również zostać przywołane.
- Paweł Baumer (Na zachodzie bez zmian) – to klasyczny przykład młodzieńca, którego edukacji życiowej dopełnia wojna. To także reprezentant całego pokolenia, symbol przekreślonej przez historię młodości. Powielą ten wzór Kolumbowie (ślad w poezji i dziejach Baczyńskiego), Pawełek Kryński i Henio Fichtelbaum z Początku, Maciek Chełmicki z Popiołu i diamentu.
- Zniszczone przez wojnę dzieciństwo – to losy bohatera Malowanego ptaka. Ukształtowanie psychiki poprzez ideologię, można rzec „wypaczenie” – prezentuje Jürgen Stroop z Rozmów z katem.
- Bohater, któremu odebrano system moralny jawi się w Kartotece i wierszach Różewicza.
- Straszliwe spustoszenia etyczne i całkowita destrukcja życia przypadło w udziale zesłańcom i więźniom obozów koncentracyjnych – bohaterom literatury łagrowej.
- Głównym postaciom Hemingwaya (Komu bije dzwon), faszyzm we Frankistowskim wydaniu zniszczył życie i miłość. Można wymienić jeszcze wiele osób fikcyjnych i prawdziwych.
Wniosek
wielkie wydarzenia historyczne – wojny, powstania, rewolucje – posiadają moc niszczącą, destruktywną. Odbierają młodość, rujnują moralność, niweczą biografię i marzenia o przyszłości, przynoszą ból i cierpienie, formują psychikę człowieka.
B.
Pokażę, że wyzwanie historyczne może spowodować pozytywną przemianę człowieka, może być ucieczką od jednostkowych, prywatnych problemów.
- Tu swoistym dowodem będzie status bohatera romantycznego, który podlega metamorfozie – odrzuca płaszcz nieszczęśliwego kochanka a przywdziewa zbroję bojownika o wolność ojczyzny. Historia odrywa go od własnych nieszczęść, nadaje nawet sens jego życiu.
- Innym przykładem będą bohaterowie, których życie, status ukształtowała historia – np. gdy wojna staje się treścią życia, istotą rzemiosła rycerskiego. Taką postacią „ukutą’ przez historię był typ rycerza średniowiecznego.Także bohaterowie Trylogii – mistrz szabli Wołodyjowski, Jan Skrzetuski czy inni szlacheccy rycerze. Wojna, nie tyle zmienia, niszczy – co kształtuje ich życie. Natomiast Andrzejowi Kmicicowi da możliwość zrehabilitowania się za błędy młodości. Podobnie – wcześniejszemu bohaterowi Jackowi Soplicy z Pana Tadeusza. To dwa przykłady „pozytywnej metamorfozy”. I jeszcze jedna postać – Rambert z Dżumy – także przechodzi przemianę, osiąga dojrzałość uczuć, odsuwa własne pragnienia na plan dalszy. I choć dżumę trudno traktować jako wydarzenie historyczne, wiemy, że symbolizuje ona także wojnę, jest abstrakcyjnym obrazem przewrotu historycznego – a więc syntezą tego, o czym mówimy.
C.
Wskażę, że historia jest „godziną próby”, „doświadczeniem” obnażającym wielkość, ale i ułomność człowieczeństwa.
Literatura łagrowa dostarcza przykładów tak na niezwykłą, heroiczną obronę wartości humanitarnych – jak na ich całkowitą degradację i zdeptanie. Doktor Rieux z Dżumy jest symbolem człowieka, który zwycięsko wychodzi z wyzwań, jakie rzuciły mu dzieje jego miasta. Czyny bohaterskie powstańców (Gloria victis, Kolumbowie, działacze polskiej konspiracji z Początku, żydowskiej ze Zdążyć przed panem Bogiem Hanny Krall) – potwierdzają, że historia może wyeksponować i ukazać światu wielkość człowieka.
Z drugiej strony: ogrom zła, krzywda, przemoc i zbrodnia, która leży u podstaw wielkich historycznych przewrotów (w wojnie i rewolucji najniższe instynkty mnożą się i dają znać o sobie) – wskazuje, że historia potrafi zdegradować cnoty ludzkości i obnażyć ich słabość. Kaci obozów, monstra pokroju Stroopa, wreszcie ci, którzy zwyczajnie nie wytrzymali głodu, bólu i upokorzenia i posunęli się do zdrady – są tego dowodem.
Wniosek
Historia może okazać się szansą przemiany i rehabilitacji, jest też godziną próby, podczas której ludzie dowodzą swego człowieczeństwa. Niestety – jest też ekranem, na którym widać ludzkie ułomności, jest czasem spotęgowanych postaw negatywnych.
D.
Wskażę, że człowiek też może wpływać na historię.
- Dowód pierwszy: sławne postacie historyczne (pozytywne i negatywne), które dzierżyły w ręku władzę i ich decyzje stanowiły o wojnie i pokoju, życiu i śmierci narodów i jednostek : Napoleon, przywódcy rewolucji, Hitler i Stalin. Carowie i królowie. Generałowie wielkich bitew w wielkich wojnach. Dowódcy Polskiego Państwa Podziemnego decydujący o powstaniu warszawskim. Itd, itd.
- Dowód drugi: udział w parlamentach, decyzyjna moc posłów i senatorów. Jest to również tor, którym na historię wpływać mogą całe społeczeństwa – poprzez wybory powszechne, bowiem członkowie parlamentu powinni być reprezentantami narodu. Miniona praktyka liberum veto pokazuje jednak, że jednostka mogła i w tym systemie mieć destruktywny wpływ na historię.
- Dowód trzeci: udział w wojnach , powstaniach, konspiracji. Wielka liczba żołnierzy, powstańców i działaczy podziemia składała się przecież z pojedynczych ludzi, którzy zdecydowali się wziąć udział w historii. Bezradni jako jednostki – razem tworzyli wielkie siły, armie decydujące o losach świata.
Wniosek
Jednostki ludzkie, rodziny, małe grupy są bezradne wobec dziejów świata i nie są w stanie zmienić biegu historii. Ale…jako członkowie społeczeństw mogą wywierać wpływ na dzieje swojego narodu, przyjmować udział w historycznych przedsięwzięciach, oraz kontrolować jednostki skupiające w swym ręku władzę i moc decyzji o społeczeństwie. Mogą wybrać postawę bierną lub aktywną wobec dziejów.
4.
Podsumowuję swoje obserwacje i przykłady – potwierdzam, lub rozwijam tezę zawartą we wstępie. Wzbogaci pracę różnorodność wniosków i obserwacji. Również wypowiedzi – słynne cytaty – mogą być zamieszczone w końcowej fazie pracy.
II. Historia tematem literatury
Skromniej potraktujemy ten wątek – bo nie jest skomplikowany. Jeśli znasz twórców powieści historycznej (także dramatu), wiesz jakich wydarzeń dotyczyły – to w czym trudność? Cel powstawania takich dzieł jest ja-sny: utrwalić minione dzieje, rozpropagować historię własnego narodu, podnieść na duchu – jak w przypadku słynnego Sienkiewiczowskiego „ku pokrzepieniu serc”. Przypomnieć czasy świetności państwa. Wskazać błędy lub pochwalić decyzje rządzących. Wreszcie często chcemy jako czytelnicy – odmiany realiów, ucieczki od współczesności i chętnie śledzimy losy historycznych bohaterów, rozgrywające się stulecia temu. O tym zaś, że ludzie od wieków lubili zajmować się przeszłością, świadczy fakt, że Homer pisząc Iliadę, pisał o wypadkach, które rozgrywały się ok. 400 lat wcześniej! Słowem – sięgał do odległej historii.
W tematach prac często pada pytanie o to, jak przedstawiali pisarze historię. Jak – nie tyle w sensie interpretacji zdarzeń, ile w sensie kompozycji dzieł. Oprócz znajomości odmian powieści historycznej można włączyć w to własne opinie – które z ujęć najbardziej cenimy i lubimy?
- Czy rzetelną, opartą o dokument relację Kraszewskiego?
- zy słoneczny, nieco wyidealizowany obraz Polski sarmackiej z kart Sienkiewicza, albo z Pana Tadeusza Mickiewicza?
- Może panoramiczne ujęcie, bogate w dygresję i filozoficzną refleksję jak Popioły Żeromskiego?
- A może wersję Teodora Parnickiego, który wnikliwie analizuje psychikę swoich postaci i nie stroni od refleksji historiozoficznej?
Wybór swój można poprzeć motywacją. Sympatia do danej epoki (lubię średniowiecze!) lub postaci (fanatycy Napoleona są wśród nas) – nie wystarczy. Istotna jest za to proporcja i związek historii a dziejów fikcyjnych postaci, wyidealizowane (na ile?) przedstawienie przeszłości, to co autor eksponuje: historyczną prawdę czy sensacyjną fabułę. Czy stosuje stylizację języka? Czego dowiadujemy się o minionym świecie, jego obyczajach, ludziach, zdarzeniach. I jak wpływa na nasze uczucia – do kraju, do bohaterów, wreszcie – do historii?
Powieść historyczna
to taka, której akcję pisarz umieszcza w przeszłości. Mówiąc bardziej uczenie: rekonstruuje zdarzenia minione. Tłem zdarzeń jest najczęściej istotny przełom historyczny – burza dziejowa w rodzaju wojny, rewolucji, powstania, choć nie musi tak być. W realiach przeszłości autor umieszcza dzieje fikcyjnych bohaterów – i ich losy obserwujemy w pierwszym planie utworu. Oczywiście, występują też w powieściach historycznych postacie historyczne: władcy, wodzowie itp. Często obserwujemy stylizację i liczne archaizmy. Ukształtowała się jako gatunek w początku XIX wieku, później wykształciło się kilka jej typów:
- model dokumentalny reprezentowany przez Józefa Kraszewskiego. Dzieło wierne dokumentom i opracowaniom, które autor zbadał przed pisaniem. Bardziej eksponuje rzetelność badacza historii, niż wątek fabularnej fikcji.
- typ walterskotowski – od angielskiego Waltera Scotta – przedkłada dynamiczne i romansowe dzieje fikcyjnych postaci nad rzetelną prawdą historyczną. Niezbyt dbając o wierność szczegółów – zamieszcza w przeszłości burzliwą, tajemniczą akcję.
Henryk Sienkiewicz łączy oba typy powieści historycznej – poprzedzając swoje powieści dogłębnymi badaniami dokumentów, przyciąga czytelników wartką akcją i fikcyjnymi postaciami.
Wielcy twórcy powieści historycznych:
- Walter Scott (Anglia) – Waverley,
- Lew Tołstoj (Rosja) – Wojna i pokój
- Aleksander Dumas (Francja) – Trzej muszkieterowie, Hrabia Monte Christo, cykl: Józef Balsamo, Naszyjnik Królowej, Hrabina de Charney itd.
Polska
- Józef Ignacy Kraszewski – Stara baśń,
- Henryk Sienkiewicz – Quo vadis, Krzyżacy, Trylogia,
- Bolesław Prus – Faraon,
- Stefan Żeromski –Popioły,
- Jarosław Iwaszkiewicz – Czerwone tarcze,
- Teodor Parnicki – Tylko Beatrycze, Srebrne orły.
Uwaga!
Historia bywa także tematem lub tłem zdarzeń dramatów. Za przykład mogą służyć utwory Stanisława Wyspiańskiego: Noc listopadowa, Warszawianka, Lelewel, Akropolis czy też Stefana Żeromskiego Żeromskiego: Sułkowski, Turoń, Uciekła mi przepióreczka.
Dzieje minione, dawni bohaterowie, ich postawy oraz etyka bywają także tworzywem poezji. Po historyczną mądrość lub uwspółcześnienie sięgają do przeszłości twórcy tacy jak Czesław Miłosz (Campo di Fiori) lub Zbigniew Herbert (Dlaczego klasycy).
Zobacz:
Romantyczne źródła inspiracji: ludowość, orientalizm, historia, natura