Tematy
1. Motyw wędrówki w czasie i przestrzeni w wybranych utworach literackich, jego dosłowny i przenośny sens.
2.
„Utrata rodzinnych okolic i ojczyzny,
Błądzenie całe życie wśród obcych narodów,
To nawet
Jest romantyczne, czyli do zniesienia.”
Posiłkując się literackimi przykładami dziewiętnastowiecznych uchodźców, wygnańców i emigrantów oraz własnymi refleksjami ustosunkuj się do słów Cz. Miłosza.
3. „Arkadia, raj, wyspy szczęśliwe…” Do jakich refleksji skłaniają Cię obrazy krainy szczęścia zawarte w utworach literackich różnych epok literackich?
4. Są takie motywy, które pisarze podają sobie przez wieki, jakoby z rąk do rąk.” (Anna Kamieńska) Pokaż obecność wybranego przez Ciebie motywu literackiego w literaturze różnych epok.
5. W oparciu o znane Ci utwory literackie rozważ słuszność twierdzenia: „Czasy się zmieniają i ludzie wraz z nimi, a podstawowe problemy ludzkiej egzystencji pozostają wciąż takie same”.
6. Pytania egzystencjalne, dylematy moralne i poszukiwanie sensu życia w wybranych utworach literackich.
7. „Należy odczuć jakiego świata jesteś cząstką”. (Marek Aureliusz). Człowiek XX wieku w poszukiwaniu wartości sensu życia w świetle literatury obecnego stulecia i literatur wcześniejszych.
8. Szukam odpowiedzi w literaturze na swoje najtrudniejsze pytania.
9. „Człowiek nie wybiera sytuacji, ale musi jej sprostać.” (A. Szczypiorski). Rozważ tę myśl, odwołując się do wybranych utworów literackich.
Uwaga!
Motyw podróży może pojawić się w wielu wariantach. Motyw ten można przywołać nawet wtedy, kiedy nie jest ona bezpośrednio obecna w temacie.
- Po pierwsze, wszystkie pytania dotyczące poszukiwania sensu życia. Motorem podróży bardzo często jest ciekawość świata, a co za tym idzie poznawanie egzotycznych przestrzeni i… siebie samego. W podróży znaleźć można odległe krainy i dziwnych ludzi, ale przede wszystkim odpowiedź na pytanie o sens życia.
- Po drugie, tematy związane z uniwersalnością pewnych motywów literackich. „Temat podawany z rąk do rąk” – to właśnie ten. Polecenie, by wybrać jakiś wątek literacki, postawę filozoficzną, typ bohatera lub określony sposób postępowania i omówić je na przykładach – to też to. Chodzi o wykazanie, że w historii tak naprawdę przewija się kilka postaw ludzkich, które jedynie ewoluują, zmieniają się nieco w zależności od mody i charakteru epoki, ale wciąż są aktualne jako zasadnicze problemy ludzkiej egzystencji. Podróż może stanowić doskonały punkt wyjścia do rozważań na temat jednakowych dążeń ludzi na przestrzeni dziejów. Tu macie portret wędrowca, topos utraconej ojczyzny, arkadii dzieciństwa…
- Po trzecie, tematy związane z oddziaływaniem dzieł literackich na człowieka. Szczególnie silnie oddziałują na nas teksty, które opowiadają o dochodzeniu do najtrudniejszych prawd. A jak człowiek dochodzi do tych prawd? „Włócząc się” po świecie, sprawdzając samego siebie w różnych sytuacjach, szukając różnych odpowiedzi na odwiecznie te same pytania. A zatem… podróż leży jak ulał.
Podróż niejedno ma imię
Nie ma jednego uniwersalnego modelu podróży, który pasowałby do wszystkich dzieł literackich. Dlatego – zanim zaczniemy zastanawiać się nad konkretnymi utworami – warto najpierw podzielić podróże na kilka podstawowych kategorii. I tu od razu uwaga: typologii podróży nie znajdziecie w żadnym podręczniku, bo nie jest to wymagane „ustawowo” przez program. Wymyśl je sobie sam.
Podzielmy sobie podróże na trzy kategorie:
- Podróże rzeczywiste – czyli takie, które naprawdę miały miejsce, a następnie zostały uwiecznione na kartach wspomnień i pamiętników.
- Podróże literackie w przestrzeni – czyli podróże, które autor odbył w swej wyobraźni, i opisał je, nadając im walor prawdopodobieństwa do podróży rzeczywistej ze względu na przemieszczanie się w przestrzeni.
- Podróże literackie w czasie – czyli podróże, które powstały w wyobraźni autora i nawet nie przypominają podróży rzeczywistych, ponieważ następuje zmiana czasów (podróż w przeszłość lub w przyszłość).
Podróże rzeczywiste
Ludzie podróżowali od początku świata.
Jak można wykorzystać tę informację ? Na przykład, by pokazać, że człowiek jest istotą niepokorną i od zawsze gna go po świecie „jaskółczy niepokój”, dążenie do szukania sensów głębszych i trudniejszych. Czasem wędrowiec – to osoba, która nas bardzo obchodzi: tegoroczny wieszcz-jubilat albo noblista.
Podróże, o których gdzieś słyszeliście
- Juliusz Słowacki Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu – nie ukończony poemat dygresyjny, zawierający opisy przyrody, dygresje osobiste, wypowiedzi o charakterze politycznym i społecznym, krytykę emigracji i narodu.
- Henryk Sienkiewicz Listy z podróży do Ameryki – cykl utworów, obejmujący relacje z podróży po Ameryce w latach 1876-1877. Opowiada o stosunkach i obyczajach panujących wówczas w Ameryce, zawiera opisy tamtejszej przyrody (np. słynnego wodospadu Niagara), obfituje w bardzo szczegółowe informacje na temat Polonii amerykańskiej oraz zagranicznych występów Heleny Modrzejewskiej.
- Maria Konopnicka Pan Balcer w Brazylii – opowiada o losach polskich tułaczy, którzy postanowili opuścić ojczyznę w poszukiwaniu zarobku. Ich podróż nie ma celów poznawczych, a jedynie jest próbą odnalezienia „wysp szczęśliwych”.
Inni wielcy podróżnicy:
- Józef Ignacy Kraszewski Wspomnienia z Polesia, Podola i Wołynia i Wspomnienia z Odessy, Jedyssanu i Budżaku;
- Rene Chauteaubriand Opis podróży z Paryża do Jerozolimy,
- Johann Wolfgang Goethe Podróż włoska.
- A także: Zygmunt Krasiński, Adam Mickiewicz, Antoni Edward Odyniec, Wincenty Pol, Franciszek Syrokomla, Franciszek Karpiński i wielu, wielu innych.
- Gustaw Herling-Grudziński Inny świat – wspomnienia te dotyczą podróży z konieczności, czyli zesłania.
- Warto też wspomnieć o wędrówkach emigrantów – oni także często nie mieli wyboru.
Podróże literackie w przestrzeni
Tych jest najwięcej. Co różni je od podróży rzeczywistych?
- Po pierwsze, zupełna niezależność od geografii i atlasu. Wyobraźnia autora może stworzyć nowy środek komunikacji lub nieistniejącą krainę.
- Po drugie, większe zróżnicowanie, fikcyjny podróżnik może bowiem podczas jednej podróży odwiedzić Polskę, Australię i Księżyc. W tych podróżach mnożą się niewiarygodne przygody, wędrowcy pokonują nawet nieprawdopodobne trudności, a wszystko kończy się czasami zupełnie niewyobrażalnie. Ale i zdobyte łupy są niesamowite. Przyjrzyjmy się tym wędrówkom.
Homer Odyseja – opowiada o dziesięcioletniej wędrówce Odyseusza spod murów zniszczonej Troi do ojczystej Itaki. Po drodze przeżywał liczne przygody, walczył z potworami, ratował swych towarzyszy podróży z opresji, romansował. Na szczęście wrócił do domu, gdzie czekała na niego wierna żona Penelopa i syn Telemach. To jest właśnie ten typ wędrówki, której bohater nie wybrał sobie – został postawiony przed faktem trwającego wiele lat powrotu.
Uwaga!
Odyseja do dziś fascynuje badaczy, którzy widzą w niej prawzorzec ludzkiej wędrówki przez życie. Ta podróż – to ludzki los, pułapki i nagrody, które spotykają człowieka. Dalsze i bliższe odwołania do tej księgi kultury odnajdujemy w wielu późniejszych dziełach, np. w Ulissesie Joyce’a.
Wergiliusz Eneida – Trojańczyk Eneasz także został zmuszony do swej wędrówki, ponieważ jego miasto zburzono. Wyruszył na tułaczkę, która po siedmiu latach zakończyła się zdobyciem terytorium Italii, będącej kolebką Imperium Rzymskiego.
Baśnie – je też można traktować jak dzieła literackie. Są, podobnie jak mity, zapisem najstarszych opowieści, i także potwierdzają tezę, że wędrowanie jest powołaniem człowieka. Bohaterowie tułają się po świecie w poszukiwaniu ukochanej, wyruszają w świat, by zdobyć majątek i wiedzę, by pokonać wielkie i małe przeciwności i w ten sposób dowieść swej wartości. Literatura dziecięca i młodzieżowa pełna jest wędrówek, niebezpiecznych przygód i szczęśliwych powrotów. Przypomnij sobie dwa słynne utwory literackie oparte na motywie wędrówki.
- H. Ch. Andersen Calineczka – jest jedną z najsłynniejszych baśni świata. Opowiada o malutkiej dziewczynce, która odbywa wielką podróż, przeżywa wiele niebezpieczeństw, by na końcu drogi spotkać księcia. I tak to już jest z podróżami (i z życiem w ogóle), że najpierw trzeba pokonać wiele przeszkód, by potem poczuć radość powrotu lub znalezienia nowego miejsca na ziemi. Tak naprawdę Calineczka opowiada o zagrożeniach czyhających na człowieka w dorosłym życiu i miłości.
- Carlo Collodi Pinokio – znacie doskonale przygody małego drewnianego pajacyka, który wędrował po świecie, uczył się, jak być dobrym, pracowitym i uczciwym. Na końcu w nagrodę został zwyczajnym chłopcem. To podróż bardzo edukacyjna.
Antoine de Saint-Exupéry Mały Książę – wyruszył w podróż międzyplanetarną, podczas której poznał świat innych ludzi, spotkał przyjaciela, zrozumiał swoje uczucia do Róży (dzięki kilku tysiącom innych róż). To podróż szczególna – kosmiczna. Znów przypomina się średniowieczny moralitet, a „przystanki” Małego Księcia to: poznawanie ludzkich wad i zalet, Miłość, Przyjaźń, Dobro – wreszcie Śmierć.
„Dorosłe” dzieła literackie dotyczące podróży to ogromny zbiór, z którego musimy dokonać jakiegoś wyboru. Bohaterowie tych wędrówek przeżywają najróżniejsze przygody, muszą pokonywać najtrudniejsze przeszkody. Jedni wracają ze swych podróży do domów, inni odnajdują nowe ojczyzny. Wszyscy czegoś dowiadują się o świecie i o sobie, ponieważ taka jest rola podróży – otwiera na otaczającą rzeczywistość, doświadcza, konfrontuje z różnymi ludźmi i zjawiskami. Wyróżnij wędrowca poszukującego – i uciekającego, tułacza bez celu i fanatyka wolności. Weź pod rozwagę następujące dzieła.
Dante Alighieri Boska komedia – Zaczyna się w ten sposób:
W życia wędrówce na połowie czasu
Straciwszy z oczu szlak niemylnej drogi,
W głębi ciemnego znalazłem się lasu.
A potem poeta wędruje przez piekło, czyściec i raj. Najpierw jego przewodnikiem jest Wergiliusz, potem w raju zastępuje go piękna Beatrice. Wędrowiec poznaje porządek wszechrzeczy, dowiaduje się, jakimi prawami rządzi się świat, co jest dobre, a co złe, jakie kary czekają na potępieńców, a jakie nagrody na uczciwych. Słowem, jest to podróż poznawcza, ponieważ w jej trakcie bohater zdobywa wiedzę o świecie i zaświatach, to podróż na wzór Everymana (człowieka-każdego) ze średniowiecznego moralitetu – reprezentanta ludzkości, poszukiwacza prawdy i wartości moralnych. Przestrzenie stają się symbolami, tak jak napotkane osoby czy Idea najwyższa – Bóg.
Ignacy Krasicki Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki – Bohaterem tej powieści dydaktycznej jest Mikołaj – młodzieniec lekkomyślny i nierozsądny. Uciekając przed długami, wyrusza w podróż i trafia na wyspę Nipu. Tam przechodzi „kurs” wcielania w życie oświeceniowych ideałów. Wraca potem do ojczyzny i zostaje wzorowym obywatelem. Podczas podróży nauczył się odpowiedzialności, zdobył wiedzę filozoficzną i gospodarską, którą później stosował w praktyce.
Podróży towarzyszy przemiana bohatera z negatywnego w pozytywnego. „Złoty młodzieniec”, awanturnik i lekkoduch przeobraża się, dojrzewa do stanowienia o sobie, staje się przykładem dla innych. Podróż okazuje się bardzo ważnym czynnikiem w procesie dojrzewania bohatera – nie po raz ostatni.
Lawrence Sterne Podróż sentymentalna – Głównym bohaterem tej powieści jest Yorick (nazwisko zawdzięcza błaznowi z Hamleta), który podróżuje nie po to, by poznawać świat, ale uczucia. Interesuje go sfera emocji i refleksji, dlatego szczególną wagę przywiązuje do kontaktu z drugim człowiekiem. Szuka naturalnych uczuć, tego, co jest prawdziwe, co wzrusza i pobudza do pracy nad sobą. „Jakież bogactwo przygód może stać się udziałem tego, kto we wszystko wkłada serce.”
Jonathan Swift Podróże Guliwera – Kapitan Guliwer odwiedził cztery krainy: Liliputu (zamieszkiwaną przez liliputy), Broddingnag (dla odmiany spotkał tam olbrzymy), Laputy (ludzie opętani postępem i poszukiwaniem coraz to nowych wynalazków) oraz Houyhnhnmów (rozumne konie). Podróż ta chociaż odbywa się po świecie nie istniejącym naprawdę, jest satyrycznym spojrzeniem na relacje międzyludzkie, stosunki społeczne i na nasze wyobrażenia o świecie realnym. To kolejna cecha fantastycznej podróży – pozwala z pewnej odległości spojrzeć na nas samych i na otaczający świat. Jest swego rodzaju lustrem, w którym możemy zobaczyć siebie – a poznawanie przestrzeni staje się metaforą znanego świata.
Juliusz Słowacki Kordian – Podróż nie stanowi trzonu tego dramatu, ale jest ważna, ponieważ Kordian jako młodzieniec próbuje odnaleźć sens swego życia i szuka go w różnych miejscach świata i w różnych sytuacjach. Odbywa wędrówkę geograficzną (Londyn, Watykan, Mont Blanc, Warszawa), ale także międzyludzką (spotkania z Laurą, papieżem, Wiolettą).
Podczas podróży zostają poddane weryfikacji wszystkie istotne dla bohatera wartości, takie jak religia, miłość. Żadna z nich nie zdaje egzaminu, żadna nie sprawdza się w życiu.
Kordian jest jakby młodszym bratem Mikołaja Doświadczyńskiego (Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki). O ile jednak Mikołaj, który dojrzewa w podróży, odnajduje wyspę Nipu, o tyle Kordian rozczarowuje się do świata. Ale negatywne doświadczenia również kształtują człowieka. Kordian z zawiedzionego kochanka przemienia się w człowieka zaangażowanego w sprawy ojczyzny. Także dojrzewa – głównie poprzez utracone złudzenia, z idealisty staje się rozgoryczonym samotnikiem.
Zygmunt Krasiński Nie-Boska komedia – Podróż w tym dramacie nie zajmuje wiele miejsca, ale jest bardzo istotna. To właśnie wędrówka Hrabiego przez obóz rewolucjonistów nawiązuje do piekielnej podróży w Boskiej komedii, podczas której bohater dokonuje swoistego przeglądu postaw i idei rewolucjonistów. Nie są to obserwacje budujące.
Podróż ta jest równie filozoficzna, jak podróż Dantego, chociaż bardziej pesymistyczna. Dante z piekła przeszedł do czyśćca, a następnie raju, podczas gdy wędrówka Hrabiego zakończyła się na swego rodzaju piekle.
James Joyce Ulisses – Ulisses to rzymskie imię Odyseusza, powieść Joyce’a to współczesna „odyseja” po wielkim mieście. Można odnaleźć w niej wiele miejsc wspólnych z eposem Homera, np. bohaterowie: Ulisses – Leopold Bloom, akwizytor ogłoszeń prasowych, Penelopa – Molly Bloom i Telemach – Stefan Dedalus. Jest też sama wędrówka, ale trwa tylko dwadzieścia cztery godziny i obejmuje zaledwie jedno miasto – Dublin. Literatura jest pełna odwołań do Odysei, ale Wy zapamiętajcie ten przykład jako nawiązanie do najsłynniejszej podróży świata i jej twórcze wykorzystanie, a także jako kolejny głos w ogólnoświatowej i ponadczasowej dyskusji na temat uniwersalności podróży.
Podróże literackie w czasie
Podróże w czasie trwają przez całe życie. Kiedy jesteśmy mali, wyobrażamy sobie, że będziemy dorośli i jak to będzie wtedy cudownie. Innymi słowy, przenosimy się w przyszłość. Kiedy stajemy się już dorośli, zaczynamy tęsknić za dzieciństwem i bardzo chętnie odbywamy podróż w przeszłość. Pisarze również lubili podróże w czasie. Do przodu wyprawiali się najczęściej twórcy dzieł fantastycznych, zwanych dziś z angielska science fiction. Natomiast w kanonie lektur szkolnych najczęściej zdarzają się podróże w przeszłość, gdy rozczarowani ludzie starali się przypomnieć sobie czasy już minione i ocalić w ten sposób wiarę w życie. Do tej grupy należą pamiętniki i wspomnienia, a także dzieła literackie pozornie nie będące biograficznymi wynurzeniami. Te utwory, które przepełnia tęsknota za dzieciństwem, za porzucona krainą – bardzo będą potrzebne do tematów typu „Literackie powroty w arkadię dzieciństwa”.
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz
Dziś dla nas, w świecie nieproszonych gości,
W całej przeszłości i w całej przyszłości
Jedna już tylko jest kraina taka,
W której jest trochę szczęścia dla Polaka,
Kraj lat dziecinnych!
Mickiewicz już od wielu lat tułał się po obcych krajach, bywał opuszczony i biedny, tracił nadzieję. I dlatego Pan Tadeusz jest hymnem na cześć wszystkiego, co utracił. Może nawet idealizuje tę przeszłość – ale jawi mu się jako prawdziwa Arkadia – i taki obraz zaszczepił czytelnikowi. Podróże w przeszłość bardzo często są nostalgiczne, refleksyjne, niektóre nawet rozpaczliwe w swej tęsknocie za światem utraconym.
Czesław Miłosz Dolina Issy – to także kraina lat minionych i też miejsce „utracone”, nawet geograficznie. Dla autora jest rozrachunkiem z sobą, z czasem, który odpłynął, z rzeczywistością, której nie ma. To podróż w obszar sacrum – dziecięcej niewinności, wiary i nadziei , które pozostają dla człowieka wartością, bez względu na koleje losu.
Inne podróże w czasie to np.: Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska, Trzy po trzy Aleksandra Fredry, W poszukiwaniu straconego czasu Marcela Prousta, Kronika wypadków miłosnych Tadeusza Konwickiego i Sklepy cynamonowe Brunona Schulza – poetycka podróż w krainę dzieciństwa.
Dodaj dobry film
Znacie przecież mnóstwo filmów, w których pojawia się podróż. Nie sposób wymienić wszystkich, oto kilka przykładów:
- Juliusza Machulskiego Seksmisja (podróż w czasie);
- Tadeusza Konwickiego Dolina Issy (powstała na podstawie powieści Miłosza; również podróż w czasie);
- W. Ślesickiego W pustyni i w puszczy (podróż w przestrzeni);
- Thelma i Louise (podróż w przestrzeni, tak zwany film drogi, w którym wszystko rozgrywa się podczas jazdy), Odyseja 2001 (podróż w czasie i w przestrzeni).
A także: Bernardo Bertolucciego Pod osłoną nieba, W stronę Marrakeszu, Jima Jarmuscha Nieustające wakacje i Mystery Train. Liczba tytułów, które można przywołać to także przejaw ogromnej popularności zjawiska.
Podróż mitologiczna
Mity – bardzo często opowiadają o podróżach bogów, herosów i zwykłych śmiertelników, a owe wędrówki nierzadko przyjmują nawet wymiar symboliczny. Podróżował Tezeusz, by pokonać okrutnego Minotaura. Argonauci podróżowali po złote runo. Ikar z Dedalem postanowili uciec z Krety i też odbyli podróż podniebną, niestety dla Ikara zakończoną tragicznie. Wojownicy greccy wybrali się w podróż pod mury Troi, by po dziesięciu latach walk powrócić do ojczyzny. Niektórzy z nich wracali nieco dłużej, na przykład Odyseusz. Również Trojańczyk Eneasz musiał wyruszyć na długą wędrówkę. Mity pokazują towarzyszącą człowiekowi potrzebę podróżowania, szukania przygód i wyciągania wniosków z życiowych doświadczeń. Zwracają uwagę również na to, że w życiu podejmujemy wiele wyborów samodzielnie, ale są też takie chwile, kiedy nie mamy innego wyjścia i musimy poradzić sobie z zaistniałą sytuacją.
Podróż w poezji
- Sonety krymskie Adama Mickiewicza – zachwyt urodą świata i tęsknota za ojczyzną;
- Hymn Juliusza Słowackiego – podróż statkiem jest natchnieniem do snucia refleksji nad losem wędrowca;
- Statek pijany Artura Rimbauda – manifest wolności;
- Poezja Edwarda Stachury – wędrówka jako sposób na życie i metafora ludzkiego losu.
Zobacz: