Wędrówka to jeden z najbardziej popularnych motywów literackich. Topos wędrówki pojawia się już w starożytności. Podróż kojarzą pisarze najczęściej z poznaniem, rozwojem jednostki, osiąganiem wyznaczonych celów lub po prostu z ucieczką od zgiełku świata.

Jeśli w zestawie matury ustnej dostaniesz pytanie odnoszące się w jakimś stopniu do motywu wędrówki, to w zależności od tego jak będzie sformułowane możesz przywołać następujące lektury:

  • Homer, Odyseja – podstawowy tekst dla literackiego motywu wędrówki
  • Konstandinos Kawafis, Itaka – wiersz nawiązujący do podróży Odyseusza i motywu życia jako wędrówki
  • Dante Alighieri, Boska komed­ia – średniowieczna wizja wędrówki po zaświatach
  • Adam Mickiewicz, Sonety krymskie – w tym słynnym cyklu sonetów pojawia się postać Pielgrzyma – patrioty wędrującego do swej ojczyzny
  • Adam Mickiewicz, Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego – „Biblia” polskich emigrantów
  • Wolter, Kandyd – powiastka ­filozoficzna ukazująca edukację poprzez podróżowanie i poznawanie świata
  • Ignacy Krasicki, Mikołaja ­Doświadczyńskiego przypadki
  • Bruno Schulz, Sanatorium Pod Klepsydrą – zbiór opowiadań, w którym bohater – podróżując do tytułowego sanatorium – przekracza granicę pomiędzy jawą i snem oraz życiem i śmiercią
  • Alejo Carpentier, Podróż do źródeł czasu – współczesna powieść pisarza iberoamerykańskiego ukazująca podróż jako ucieczkę od zgiełku świata i drogę do poznania samego siebie.

Pamiętaj, że topos wędrówki występuje w sztuce niezwykle często – pojawia się w literaturze, sztukach plastycznych, filmie, a także w retoryce.

 

Początek wypowiedzi

Możliwość 1.
Swoją wypowiedź możesz zacząć od zanalizowania samego pojęcia wędrówki, także wskazania na metaforyczne znaczenia tego pojęcia.

  • Wędrówka jako dążenie do celu – to podstawowe znaczenie słowa „wędrówka” – bohaterowie literaccy często przebywali długą i pełną przeszkód drogę, aby osiągnąć to, czego pragnęli.
  • Wędrówka jako droga ku poznaniu – podróżowanie oznacza tu po prostu zdobywanie wiedzy. Bohaterowie literaccy podróżują po świecie, w zaświaty lub do wnętrza samego siebie.
  • Wędrówka jako ucieczka od świata – podróż ku dziewiczej naturze jest sposobem na wyzwolenie się z sideł cywilizacji. Bohaterowie literaccy szukają w dalekich krainach spokoju, wyciszenia i odpowiedzi na dręczące ich pytania.
  • Wędrówka jako pielgrzymowanie – to mistyczny pomysł romantyków, którzy Polaka na emigracji porównywali do wędrowca pielgrzymującego do Ziemi Świętej – Polski.
  • Życie ludzkie jako wędrówka – to właściwie najpopularniejsze porównanie. Życie ludzkie od zawsze kojarzyło się pisarzom z trudną i niebezpieczną wyprawą. Jej celem może być spełnienie marzeń, życie wieczne lub śmierć.

Możliwość 2.
Możesz także rozpocząć swą wypowiedź od historycznoliterackiego ujęcia motywu wędrówki. Omów krótko wybrane epoki literackie, koncentrując się na tym, jak używano w nich toposu podróży.

  • Antyk – motyw wędrowania pojawia się w jednym z pierwszych dzieł literatury europejskiej – w Odysei Homera. Połóż na to nacisk – pomoże Ci to sformułować tezę mówiącą, że wędrówka jest właściwie podstawowym toposem literatury. Do postaci Odyseusza odwoływali się niezwykle często późniejsi twórcy.
  • Średniowiecze – tu wędrówka nabiera charakteru metafizycznego, bardzo popularnymi tekstami tej epoki były dzieła opisujące wędrówkę duszy po zaświatach. Mrożące krew w żyłach obrazy piekła służyły najczęściej ku przestrodze. Autorzy podróżują po zaświatach najczęściej w czasie snu. Najsłynniejszym przykładem średniowiecznej wizji jest – omówiona wyżej – Boska komedia Dantego. Jednym z takich utworów jest Boska komedia Dantego. Dzieła te miały charakter epistemologiczny – czyli poznawczy.
  • Oświecenie –okazuje się, że podróż może służyć także edukacji. Bohaterowie pierwszych powieści podróżują po świecie, zdobywając nowe doświadczenia i wiedzę. Pisarze, tacy jak Wolter czy Ignacy Krasicki, „wędrując” po współczesnych im krajach – wyciągają sceptyczne wnioski…
  • Romantyzm – w twórczości naszych romantyków – a zwłaszcza u Adama Mickiewicza – pojawia się motyw pielgrzymowania. W filozofii dziejów wieszcza Polska jest nazywana Pielgrzymem Narodów.
  • XX wiek – tu wszystkie poprzednie użycia toposu podróży mieszają się i występują niejako równocześnie. Niektórzy odwołują się do Odysei (Herbert, Kawafis), inni ukazują życie jako drogę przez labirynt (Schulz) lub wędrówkę w głąb samego siebie (Carpentier).

 

Rozwinięcie

W zależności od sformułowania tematu, być może będziesz mógł wykorzystać takie ujęcie motywu wędrówki:

Wędrówka jako dążenie do celu

Dokonaj analizy motywu wędrówki jako dążenia do celu. Owym celem możesz nazwać wszystko – wszelkie ludzkie pragnienia i zadania. Jako przykładami możesz posłużyć się tu Odyseją Homera oraz nawiązującymi do tego eposu wierszami Zbigniewa Herberta i Konstandinosa Kawafisa.

  • Odyseja – od tego utworu najlepiej rozpocząć rozważania nad toposem wędrówki. Historia Odyseusza była wzorem dla wielu dzieł literackich mówiących o wędrówce. Jego, trwająca dziesięć lat, podróż stała się metaforą ludzkiego życia. Każdy z nas wytrwale podróżuje, często błądząc i gubiąc drogę, aby dotrzeć prędzej czy później do Itaki. Wyspa Odysa może być więc metaforą starości, śmierci lub spełnienia wszystkich marzeń.
    Odyseusz – bohater mitologiczny – wraca z wojny trojańskiej do swego domu na Itace przez dziesięć lat. Tak długą podróż zgotował mu, nienawidzący go, Posejdon. Odys musiał co chwila walczyć z przeciwnymi wiatrami, potworami morskimi i własnymi pokusami. Wytrwałość i roztropność doprowadzają go jednak do celu. Odyseusz jest w literaturze postacią symbolizującą spryt i zdolność do realizowania marzeń za wszelką cenę. Jego wędrówkę zaś porównywano często do życia każdego człowieka.
  • Możesz poszukać także realizacji motywu wędrówki w mitach greckich. Dobrym przykładem może być historia Dedala i Ikara. Dedal – pragnąc uciec z Krety od despotycznego króla Minosa – zbudował dla siebie i syna Ikara skrzydła z wosku i ptasich piór. Kiedy lecieli nad morzem, ojciec ostrzegał syna, aby ten zachowywał odpowiednią odległość od wody i słońca – mogły bowiem one uszkodzić jego skrzydła. Ikar nie posłuchał przestróg – młodzieńcza brawura kazała mu wzbić się jak najwyżej – słońce stopiło wosk spajający pióra i chłopiec spadł do wody. Mit o Dedalu i Ikarze to metafora niebezpieczeństw, jakie niesie ze sobą życie. Przykład Ikara pokazuje, jak młodzieńcza niefrasobliwość może zgubić każdego. W życiu należy kierować się rozumem – znaleźć środek między „wodą a słońcem”.
  • Odys Leopolda Staffa – wiersz nawołujący do wytrwałego dążenia do celu. Każdy człowiek jest po trosze Odyseuszem, każdy gdzieś wędruje. Ważne, aby nie poddawać się i iść dalej przed siebie. Chociaż „zawsze się dochodzi gdzie indziej niż się chciało”, to przybycie na Itakę jest możliwe – potrzeba tylko zaparcia i hartu ducha.

Przy takim ujęciu motywu wędrówki możesz wykorzystać naprawdę wielu bohaterów literackich, którzy odważnie i wytrwale realizowali swoje cele.

Wędrówka jako droga ku poznaniu

Ten motyw pojawiał się w średniowieczu i oświeceniu. Pamiętaj jednak, że obie epoki używały go zupełnie inaczej.

  • Boska komedia Dantego – to niezwykle ważny dla kultury europejskiej poemat opisujący podróż po zaświatach. Bohater utworu przenosi się podczas snu do krain „wiecznego odpoczynku”. Po piekle i czyśćcu oprowadza go rzymski poeta Wergiliusz, po niebie zaś piękna Beatrycze. Dante opisuje miejsce ostateczne bardzo barwnie i dokładnie, wędrując z nim po zaświatach, spotykamy postacie prawdziwe lub mitologiczne. To podróż metafizyczna – ukazująca pozaziemskie konsekwencje ludzkiego postępowania.
  • W oświeceniowym ujęciu toposu podróży wędrówka odbywana jest w celach edukacyjnych. Możesz jako przykładem posłużyć się Kandydem Woltera lub Mikołaja Doświadczyńskiego przypadkami Ignacego Krasickiego. Te teksty są do siebie bardzo podobne, więc nie ma potrzeby, abyś omawiał je osobno.W Kandydzie Woltera – główny bohater zostaje wypędzony z domu swoich opiekunów. W towarzystwie Panglossa – skrajnego optymisty – tuła się po świecie, przemierzając wiele krajów i kontynentów. W czasie podróży styka się z wieloma postawami i filozofiami – wszystkie okazują się jednak tylko nic niewartymi teoriami. Wolter pesymistycznie patrzy na świat, nie widzi dla swego bohatera żadnej dobrej drogi. Jedynym wyjściem pozostaje „uprawianie swojego własnego ogródka” – każdy powinien to robić w jak najlepszy sposób.Mikołaj Doświadczyński – bohater powieści Ignacego Krasickiego – podróżując po XVIII-wiecznej Europie, gromadzi wszelkie możliwe doświadczenia. Rozpoczyna od edukacji typowej dla prowincjonalnego szlachcica, dostaje się w krąg wpływów „złotej młodzieży”, w Paryżu ulega fascynacji modą, wreszcie ucieka ścigany przez wierzycieli. W następstwie morskiej katastrofy trafia na wyspę Nipu, gdzie mędrzec Xaoo wyjawia mu tajemnice idealnego ustroju państwowego. Po powrocie Doświadczyński próbuje reform na polskiej wsi.

Pamiętaj!
Epoka literacka oświecenia wykorzystała podróż do tego, aby skrytykować ówczesne postawy światopoglądowe i filozofie. Bohaterowie powiastek filozoficznych Woltera i Krasickiego podróżują po świecie, obserwując innych ludzi, poznając cudze poglądy i ucząc się. Zdobyte przez nich doświadczenia nie są budujące – świat zdominowany jest przez ludzi ograniczonych i głupich.

Wędrówka jako pielgrzymowanie, czyli motyw podróży w romantyzmie

  • Na początku zdefiniuj pojęcie pielgrzyma i pielgrzymki. Możesz powiedzieć, że pielgrzym to ktoś, kto podróżuje (czyli pielgrzymuje) do Ziemi Świętej. Pielgrzymka jednak nie jest zwykłą podróżą – to wyprawa symboliczna! Najlepiej odbyć ją pieszo, kosztem wielu wyrzeczeń. Za pielgrzymów uważali się nasi polscy romantycy z Adamem Mickiewiczem na czele. Swoje wygnanie traktowali w kategoriach świętej podróży do ojczyzny. Taką myśl przedstawia Adam Mickiewicz w Sonetach krymskich. W tym cyklu utworów występuje tajemnicza postać Pielgrzyma – nie wiemy, skąd przybywa, ani dokąd zmierza. Pewni możemy być tylko tego, że dokądś pielgrzymuje. Sądzić można, że, być może, jest nim sam poeta – już nigdy niemający dotrzeć do swej ojczyzny.
  • Innym dziełem Mickiewicza nawiązującym do motywu pielgrzymowania są Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego. Z tego, napisanego językiem biblijnym, poematu Mickiewicz tworzy coś na kształt traktatu historiozoficznego: Polska jest narodem ukrzyżowanym za innych (mesjanizm), jej historia to pasmo wyrzeczeń i poświęceń w imię dobra, emigranci to nie wygnańcy, ale święci pielgrzymi, głoszący niczym apostołowie prawdę pośród cudzoziemców.

Motyw życia jako podróży

  • Tu pisarze zwykli nawiązywać do Odysei Homera. Taka metafora podróży była bowiem popularna w starożytności. Jednym z poetów odwołujących się do eposu Homera był Grek Konstandinos Kawafis. Itaka Konstandinosa Kawafisa – to wiersz czyniący z podróży Odyseusza metaforę ludzkiego życia. Poeta przestrzega przed zbyt wczesnym docieraniem do Itaki – to bowiem jest kres naszej wędrówki, czyli zarazem kres naszego życia. Podróż powinna być więc jak najdłuższa i pełna wielu różnych doświadczeń, abyśmy na Itakę dotarli mądrzy i pogodzeni ze śmiercią, rozumianą jako naturalny kres życiowej wędrówki.
    Pamiętaj!
    Historia Odyseusza była wzorem dla wielu dzieł literackich mówiących o wędrówce. Jego, trwająca dziesięć lat, podróż stała się metaforą ludzkiego życia. Każdy z nas wytrwale podróżuje, często błądząc i gubiąc drogę, aby dotrzeć prędzej czy później do Itaki. Wyspa Odysa może być więc metaforą starości, śmierci lub spełnienia wszystkich marzeń.
  • Ciekawie porównywali życie do podróży poeci barokowi. Barok wręcz upodobał sobie topos życia jako podróży. Poeci porównywali życie do niepewnej żeglugi, a człowieka do kruchej łódki targanej wiatrami. Takie porównania znajdziemy w bardzo wielu tekstach poetyckich tego okresu, na przykład u Sebastiana Grabowieckiego czy Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego.

Wiek XX

W ciągu XX stulecia powstało wiele dzieł literackich nawiązujących do motywu podróży. Wybierz tylko kilka z nich. Postaraj się skupić na tych najciekawszych i najbardziej „reprezentatywnych”.

  • Sklepy cynamonowe Brunona Schulza – Józef – bohater tego zbioru opowiadań – wyrusza w podróż do tytułowego sanatorium, aby odwiedzić przebywającego tam ojca. Kiedy przekracza furtkę prowadzącą do szpitalnego ogrodu, przenosi się w miejsce poza czasem i przestrzenią. W Sanatorium pod klepsydrą czas zdaje się być zatrzymany, zanika więc granica między życiem a śmiercią. Przestrzeń tajemniczego budynku jest zupełnie nieokreślona – nie ma końca ani początku. Sanatorium przypomina labirynt, po którym Józef błądzi starając się odnaleźć prawdę o sobie samym.
  • Podróż do źródeł czasu Aleja Carpentiera – przy wspominaniu o tej pozycji zwróć uwagę na charakterystyczne dla XX wieku zwątpienie w cywilizację i próbę poszukiwania nowych wartości w świecie natury. Bohater powieści odbywa podróż, uciekając przed wiążącą go cywilizacją.
  • Itaka Konstandinosa Kawafisa – przywołując to dzieło podkreśl ciągłość tradycji homeryckiej w historii literatury. Do postaci Odyseusza nawiązywał nie tylko Kawafis, ale również Leopold Staff w wierszu Odys.
  • Dobrym, aczkolwiek trudnym, pomysłem może być nawiązanie do współczesnej wersji Odysei – powieści Jamesa Joyce’a pod tytułem Ulisses (to łacińska nazwa Odyseusza). Bohater tego dzieła wędruje po współczesnym Dublinie – jego przygody są często wiernymi odtworzeniami historii Odysa. Słynne Joyce’owskie monologi ­wewnętrzne możesz nazwać podróżą w głąb samego siebie.

 

Zakończenie

W zakończeniu możesz położyć nacisk na to, że motyw wędrówki jest jednym z najważniejszych toposów literackich i zastanowić się także nad tym, dlaczego ten topos jest tak ważny w literaturze? Być może wynika to z naturalnej skłonności człowieka do przemieszczania się. Człowiek we wszystkich epokach historycznych uwielbiał podróżować, zmieniać otoczenie. Mówi się również, że podróże kształcą – kiedyś nieodłącznym elementem edukacji była podróż zagraniczna.

 

Może się przydać do wplecenia w wypowiedź

Czy znasz pisarzy, którzy wiele podróżowali?

  • Takimi artystami byli na pewno romantycy. Adam Mickiewicz zwiedzał Rosję, Krym, Włochy, Francję, Niemcy i Szwajcarię.
  • Podobnie Juliusz Słowacki: był we Francji, w Szwajcarii, we Włoszech, w Grecji, a nawet w Jerozolimie.
  • Jako podróżnik zasłynął także Henryk Sienkiewicz – wyprawiał się do Aten, Rzymu, Konstantynopola, Hiszpanii, Ameryki Północnej oraz Afryki. Jego podróże były dla niego źródłem natch­nienia literackiego – po wizycie w Egipcie i Zanzibarze napisał W pustyni i w puszczy. Ale nawet i w tym przypadku można mówić o podróżach w wyobraźni – Karol May napisał swoje słynne książki o Indianach i podróżach (!) po Ameryce, w ogóle tejże Ameryki nie odwiedziwszy, a w dodatku – siedząc w więzieniu za długi!

Czy wszyscy bohaterowie literaccy docierają w swych „wędrówkach” do celu? Czy udaje im się zrealizować swoje pragnienia?

  • Nie wszyscy. Wiele dzieł literackich nie kończy się optymistycznie. Bohaterowie stawiają sobie czasem cele niemożliwe do zrealizowania. Tak było na przykład w przypadku Wokulskiego z Lalki Bolesława Prusa. Temu bohaterowi nie udaje się zdobyć Izabeli Łęckiej ani zrealizować pozytywistycznych haseł. Podobnie ma się rzecz z bohaterem Procesu Franza Kafki. Józef K., próbując dowieść swej niewinności, udaje się w „podróż” po labiryntach urzędów sądowych. Do celu jednak nie dochodzi – gubi się na krętej i absurdalnej „drodze” nieludzkiego prawa.

Przydatne pojęcie
Homo viator – czyli człowiek wędrujący, tułający się po świecie; tak można nazywać bohatera Odysei oraz wszystkie inne postacie literackie nawiązujące do homeryckiego bohatera.

Zobacz:

Wędrówka – motyw

Wędrówka jako sposób poznania świata i samego siebie. Przybliż dwóch bohaterów literackich, na których wędrówka zaważyła.

Wędrówka i poznanie. Ukaż Odyseję Homera jako utwór poświęcony wiedzy o odwiecznych tajnikach życia ludzkiego