Dwie wojny światowe, kilka rewolucji i obalanie systemów totalitarnych, morze krwi, ludzkiego cierpienia, tragedii i okrucieństwa. Wiek XX nie zapisał się chlubnie na kartach światowej historii…

Wiek apokalipsy spełnionej

Temat II wojny światowej, kataklizmu, który dosięgnął wszystkich ludzi, zdominował literaturę, film, poezję – całą sztukę tamtego okresu. Artyści upamiętniali grozę tych czasów – miała to być przestroga dla następnych pokoleń oraz rozważanie o etyce i zachowaniu człowieczeństwa wobec tak trudnej próby.

W literaturze nie brakuje obrazów działań wojennych i całkowicie skrajnych postaw: od bohaterskich po pełne okrucieństwa.

Skojarz!

 

Wiek okrucieństwa i zbrodni

Czytając dziś o tych nieludzkich okrucieństwach trudno je ogarnąć, trudno dać wiarę czemuś takiemu jak pomysł masowej eksterminacji narodu żydowskiego, poparty pseudonaukowymi dociekaniami. Podobne odczucia budzą doświadczenia na ludziach, oddzielanie matek od dzieci – przy całym okrucieństwie wojny to dodatkowe uprzedmiotowienie człowieka, traktowanie go jak rzeczy, materiału do badań i analizy i – wreszcie – śmiecia do spalenia w krematorium. Naprawdę trudno uwierzyć, że nie są to wymysły chorej wyobraźni, ale historia naszego świata.

Śmierć była obecna na każdym kroku – nikt nie mógł mieć nadziei, że wróci do domu, że jego bliskim nic się nie stanie. To czas ciągłego zagrożenia, obawy o życie, niepewności.

Co najsmutniejsze – człowiek z tej bolesnej lekcji nie wyciągnął żadnej nauki. Czasy po zakończeniu II wojny światowej wcale się nie zmieniły, XX w. nie zdążył się zrehabilitować – okrucieństwo powróciło jak bumerang w czasie wojen na Bliskim Wschodzie i masakry w Kosowie, gdzie kaleczono i torturowano nawet dzieci.

Skojarz!

  • Medaliony Zofii Nałkowskiej
  • Rozmowy z katem Kazimierza Moczarskiego
  • film Śmierć jak kromka chleba w reżyserii Kazimierza Kutza

 

Wiek wojennej rzeczywistości

Literatura – głównie proza – rejestrowała wojenną rzeczywistość, choć także w poezji Kolumbów – Baczyńskiego, Gajcego – pobrzmiewa atmosfera czasów apokalipsy spełnionej. Jak wyglądała codzienność w okupowanej Polsce? Z jednej strony strach, donosicielstwo i zbrodnia – z drugiej konspiracja, sabotaż, ratowanie żydowskich dzieci, ale także proste, codzienne czynności, które na stałe wpisały się w wojenną rzeczywistość – jakże odmienne od normalnej rzeczywistości.

To ogromne problemy ze zdobywaniem żywności, ucieczki przed łapankami i nalotami, śmierć, z którą można zetknąć się na każdym kroku.

Skojarz!

 

Wiek końca istniejącego porządku

Po doświadczeniach dwóch wojen światowych człowiek nie mógł pozostać taki, jaki był. Pojawiły się pytania o to, jak żyć i czy w ogóle możliwe jest normalne życie po traumie lat wojny. Człowiek został obdarty z resztek człowieczeństwa i godności, wszystkie moralne ­wytyczne okazały się nieaktualne i nieprzystające do rzeczywistości. Jak na nowo odnaleźć się w tym świecie?

Skojarz!

  • Na Zachodzie bez zmian Ericha Marii Remarque’a
  • poezja Krzysztofa Kamila Baczyńskiego
  • poezja Tadeusza Różewicza (Ocalony), Kartoteka (bohater doświadczony wojną popada w niemoc)
  • film Angielski pacjent na podstawie książki Michaela Ondaatje (wojna wpływa na życie wszystkich, także tych, którzy nie dostrzegają jej okrucieństwa)

Przy tematach dotyczących XX w. niezwykle pomocne mogą być dzienniki, których w tym stuleciu powstało niemało. Pisali je m.in. Zofia Nałkowska, Maria Dąbrowska, Witold Gombrowicz czy Gustaw Herling-Grudziński. To znakomity dokument epoki widzianej z perspektywy konkretnego człowieka.

 

Wiek bohaterstwa

Lektury, pokazujące upadek humanizmu i potworności ludzkiej zbrodni, pokazują także inny, budujący obraz – bohaterów broniących dumy człowieka. To ludzie, którzy mają dość odwagi, by spojrzeć na cierpienie drugiego człowieka.

Doktor Rieux, ojciec Maksymilian Kolbe, Kostylew czy Iwan Denisowicz – to literaccy i historyczni obrońcy wiary w człowieka. Dzięki ludziom takim jak oni słowo „człowiek” wciąż brzmi dumnie, a heroizm stanowi przeciwwagę dla czynionego powszechnie zła.

Skojarz!

  • Dżuma Alberta Camusa
  • Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego
  • Początek Andrzeja Szczypiorskiego
  • film Życie jest piękne Roberta Benigniego

 

Wiek rozwoju techniki i cywilizacji

Wiek XX to czas ogromnego rozwoju cywilizacji i techniki. Nigdy jeszcze człowiek nie dokonał tak wiele i jednocześnie nie był tak zależny od techniki. Co się wydarzyło? Rozwinęła się kinematografia (choć kino narodziło się w XIX w., to wiek XX jest czasem jego triumfu), człowiek wzbił się w przestworza samolotem i zszedł pod powierzchnię wody w łodzi podwodnej, odkrył antybiotyki, wymyślił telewizję, telefon komórkowy, komputer i internet. Przełomowym wydarzeniem była wyprawa w kosmos i pierwsi ludzie na Księżycu. Ostatnie lata XX w. to czasy genetycznych eksperymentów i sklonowania owcy Dolly. Z tym cywilizacyjnym postępem wiązały się rozmaite uczucia – od niedowierzania, fascynacji i euforii, po obawy, kontrowersje i sprzeciwy.

Skojarz!

  • poezja futurystów
  • poezja twórców Awangardy Krakowskiej
  • Sklepy cynamonowe (Ulica Krokodyli) jako zapowiedź degradującego wpływu kultury masowej
  • Nowy, wspaniały świat Aldousa Huxleya (świat rządzony przez pieniądz i komercję)
  • powieści i eseje Stanisława Lema
  • Wieść Czesława Miłosza (gorzki wiersz o dwudziestowiecznej cywilizacji)
  • Marshall McLuhan i jego teoria globalnej wioski

 

Podsumowanie XX w.

Plusy

• rozwój nauki i cywilizacji
• powszechna edukacja
• demokracja jako ustrój państw rozwiniętych
• osiągnięcia medycyny
• loty w kosmos
• bohaterstwo i heroizm ludzi podczas wojny
• nowatorskie pomysły w sztuce

Minusy

• czas dwóch wojen światowych
• Holocaust
• systemy totalitarne (faszyzm i stalinizm)
• obozy koncentracyjne i sowieckie łagry
• skonstruowanie i użycie bomby atomowej
• wojny II połowy XX w.: Wietnam, Korea, Kuwejt, Jugosławia itd.
• terroryzm

 

Portret epoki w poezji

Spójrzcie, jaka wciąż sprawna,
jak dobrze się trzyma
w naszym stuleciu nienawiść
Wisława Szymborska, Nienawiść

Miał być lepszy od zeszłych nasz XX wiek.
Już tego dowieść nie zdąży,
lata ma policzone,
krok chwiejny,
oddech krótki.
Już zbyt wiele się stało,
co się stać nie miało,
a to, co miało nadejść,
nie nadeszło. […]
Miało się kilka nieszczęść
nie przydarzać już,
na przykład wojna
i głód, i tak dalej.
Wisława Szymborska, Schyłek wieku

My z drugiej połowy XX wieku
Rozbijający atomy
Zdobywcy księżyca
Wstydzimy się
Miękkich gestów
Czułych spojrzeń
Ciepłych uśmiechów […]
Małgorzata Hillar, My z drugiej połowy XX wieku

 

Zobacz:

Wiek XX – eksperymenty i skandale

Test przedmaturalny. Wiek XX

Czy wiek XX był wiekiem tolerancji? Na przykładzie z literatury i filmu.