Czy wiek XX był wiekiem tolerancji? Na przykładzie z literatury i filmu.
Przykładowy wstęp
Z pewnością wiek XX miał być wiekiem tolerancji – o wielkich nadziejach związanych z nowym stuleciem pisali pod koniec XIX wieku twórcy polscy i obcy, m.in. Bolesław Prus. Niestety, oczekiwania nie zostały spełnione, o czym w wierszu Schyłek wieku pisała Wisława Szymborska:
Miał być lepszy od zeszłych nasz XX wiek.
Już tego dowieść nie zdąży. (…)
Już zbyt wiele się stało,
co się stać nie miało,
a to, co miało nadejść,
nie nadeszło.
Zamknięty już wiek XX był zatem stuleciem rozczarowań, wielkich plag, które doprowadziły do niejednego konfliktu, niejednej wojny i tragedii. Wśród tych plag najgorsze to właśnie nietolerancja, fanatyzm, nienawiść.
.
Proponowane rozwinięcie tematu
1. Najgroźniejszą siłą człowieka w minionym stuleciu stał się fanatyzm, przed którym zresztą ostrzegali niektórzy pisarze, zanim jeszcze faktem stały się wielkie XX-wieczne tragedie:
- Płomienie Brzozowskiego (niebezpieczeństwa fanatyzmu na przykładzie rosyjskich zwolenników rewolucji)
- Wiek świateł Bardijewskiego (powieść piętnująca wszelki fanatyzm i umysłowy dogmatyzm)
2. Niestety, wiek XX stał się właśnie stuleciem fanatyzmu, który zaowocował nie tylko nietolerancją, ale i całkowitym brakiem szacunku dla godności człowieka oraz wielkimi, ogólnoświatowymi tragediami:
- Medaliony Nałkowskiej (wstrząsające opowieści o hitlerowcach i ich ofiarach)
- Rozmowy z katem Moczarskiego (przykład na to, co dzieje się z umysłem człowieka zaślepionego fanatyczną wiarą w jakąkolwiek ideologię i jak tragiczne może mieć to skutki)
3. … a tym samym wiekiem totalitaryzmu:
- Inny świat Herlinga-Grudzińskiego (opis życia w łagrze jako przykład sposobów działania systemu stalinowskiego)
- Ciemności kryją ziemię Andrzejewskiego (ustrój totalitarny w kostiumie historycznym – pokazujący zniewolenie przez ideologię religijną w czasach inkwizycji)
- Msza za miasto Arras Szczypiorskiego (powieść historyczna, odczytywana jednak jako głos na temat XX-wiecznego fanatyzmu i totalitaryzmu)
4. Wiek XX – stuleciem tragicznego w skutkach antysemityzmu…
- Zdążyć przed Panem Bogiem Krall (wstrząsająca opowieść Marka Edelmana o życiu w warszawskim getcie)
- Wielki Tydzień Andrzejewskiego (antysemityzm sąsiadów Maleckiego)
- Chleb rzucony umarłym Wojdowskiego (opowieść o „piekle zagłady”, czyli warszawskim getcie z czasów II wojny, codzienne życie w sytuacji strachu, nieludzkie odruchy itd.)
- Odczytanie popiołów Ficowskiego (tom poświęcony pamięci zamordowanych w czasie II wojny światowej Żydów)
- Żydowska wojna Grynberga (wojna, antysemityzm i zagłada Żydów widziana z perspektywy dziecka)
- Spotkamy się w Jerozolimie Lenartowskiego (rzecz o pogromie kieleckim)
- Film Życie jest piękne Benigniego (historia ojca i syna z rodziny żydowskiej, którzy trafiają do obozu koncentracyjnego – niezwykły ojciec stara się zrobić wszystko, by oszczędzić dziecku cierpień i świadomości rozgrywającej się wokół tragedii ludobójstwa)
5. …wiekiem nowoczesności, rewolucji obyczajowej i seksualnej, wyjścia z podziemi wielu mniejszości – nowoczesność ta jednak i swoboda jest często powierzchowna i pozorna:
- Ferdydurke Gombrowicza (rzekomo nowoczesna rodzina Młodziaków, skrywająca w sobie typowo mieszczańskie przywiązanie do konwencji)
- Tango Mrożka (rodzina Artura wydaje się nad wyraz postępowa, ale ta niczym nieskrępowana wolność w gruncie rzeczy skrywa wzajemną obojętność)
6. … wiekiem obojętności, przybierającej postać powierzchownego „tolerowania” siebie nawzajem lub też sprzecznych z podstawowymi zasadami etyki zachowań:
- Granica Nałkowskiej (bierna akceptacja przez bogatych niesprawiedliwości społecznej i wyzysku słabych)
- Moralność pani Dulskiej Zapolskiej (obojętność Dulskiej zarówno wobec obcych osób – wobec których nie wykazuje najmniejszej nawet tolerancji, jak i najbliższych – ważne jest jedynie to, „co ludzie powiedzą”, a nie rzeczywiste zachowanie syna)
- Niemcy Kruczkowskiego (profesor Sonnenbruch obojętny wobec zbrodni popełnionych przez rodaków, „tolerujący” wykorzystywanie jego badań do zbrodniczych celów)
- Świadkowie, albo Nasza mała stabilizacja Różewicza (obojętność małżonków wobec siebie)
- Lot nad kukułczym gniazdem Keseya (bezduszne, okrutne zachowanie personelu szpitalnego, a zwłaszcza oddziałowej, wobec podopiecznych)
7. Zatem wiek XX to wiek rozmaitej nietolerancji wobec…
- osób biednych, pochodzących z niższych warstw społecznych:
• Panna Nikt Tryzny (umiejętne wykorzystanie traktowanej od początku z góry Marysi przez jej dwie rzekome przyjaciółki)
• Film Kochankowie mojej mamy Piwowarskiego (ubogi syn „nowoczesnej” matki szykanowany w szkole zarówno przez rówieśników, jak i ich rodziców)
- osób innego wyznania, innej kultury:
• Bohiń Konwickiego (potępienie związku Konwickiej z Żydem)
• Msza za miasto Arras Szczypiorskiego (nietolerancja, a nawet nienawiść brata Alberta wobec „heretyków”)
- osób wychodzących poza stereotypy i przyjęte konwencje:
• Iwona, księżniczka Burgunda Gombrowicza (niekonwencjonalny wybór małżonki przez władcę powoduje całkowity brak akceptacji ze strony dworu)
• Czarownice z Salem Millera (niekonwencjonalne zachowanie kobiet traktowane jako „czary” i nietolerowane przez miejscową społeczność)
- odbiegających wyglądem od przyjętych konwencji:
• Co gryzie Gilberta Grape’a Hallstrõma (stosunek miejscowej społeczności do otyłej matki bohatera)
• Film Anioł przy moim stole Campion (okrutna nietolerancja środowiska rówieśników dla nieco otyłej, piegowatej, niezbyt urodziwej młodej bohaterki – nietolerancja, z którą przyjdzie jej się zmierzyć również w życiu dorosłym)
- niekonwencjonalnych związków:
• Chłopi Reymonta (Jagna nie mieści się w lipieckich normach zachowań, dlatego jest nieakceptowana, a ostatecznie brutalnie wyrzucona poza społeczność)
• Lolita Nabokowa (związek starszego mężczyzny z młodziutką dziewczyną wywołuje liczne kontrowersje i ataki ze strony otoczenia)
- miłości duchownych:
• Klątwa Wyspiańskiego (potępienie związku księdza i Młodej)
• Film Ksiądz Antonii Birda (potępienie księdza homoseksualisty)
- osób o niezwyczajnej wrażliwości:
• Anioł przy moim stole Campion (wrażliwość bohaterki uznawana jest za jej dziwactwo, któremu można pobłażać, ale którego się nie akceptuje)
• Boża podszewka Lubkiewicz-Urbanowicz (wyjątkowa wrażliwość Marysi powoduje niezrozumienie otoczenia, które nie akceptuje wszelkiej „inności”)
- niepełnosprawnych:• Film Idioci von Triera (bohaterowie udający osoby niepełnosprawne stykają się z niewybrednymi uwagami
- otoczenia i przekonują się o nietolerancyjności współczesnego społeczeństwa)
- Film Kobieta samotna Holland (górnik kaleka odrzucony przez miejscową społeczność, uznawany za osobę gorszą, której odmawia się męskości)
- Film Moja lewa stopa Sheridana (główny bohater pogardzany przez ojca i uznawany początkowo za dziwaczny wybryk natury)
Ale na szczęście nie tylko nietolerancją zasłynął miniony właśnie wiek. Nie brakuje w nim również postaw całkowicie odmiennych, godnych pochwały i naśladowania.
8. Głęboka tolerancja i akceptacja jako jedyny sposób dotarcia do „innych”:
- Ptasiek Whartona (Al potrafi przebić się przez barierę dzielącą Ptaśka od świata dzięki całkowitej akceptacji swojego przyjaciela)
- Lot nad kukułczym gniazdem Keseya (bezpośredni i otwarty McMurphy znajduje klucz do serc chorych psychicznie przyjaciół ze szpitala – jest nim wyrozumiałość, akceptacja i pełna tolerancja, polegająca przede wszystkim na traktowaniu swoich towarzyszy jako całkowicie normalnych osób)
- Film Maska Bogdanovicha (główny bohater, mimo swej zniekształconej twarzy, jest całkowicie akceptowany w środowisku swoich rówieśników i znajomych mamy)
9. Utwory opisujące współistnienie ze sobą wielu kultur, wielu religii i narodowości, które żyją w harmonii, ucząc ludzi wzajemnego szacunku i tolerancji:
- Kronika wypadków miłosnych Konwickiego
- Dolina Issy Miłosza
- Austeria Stryjkowskiego
- Na wysokiej połoninie Vincenza
10. Pokonywanie nietolerancji wobec innych – trudna sztuka akceptacji:
- Weiser Dawidek Huellego (początkowo młody chłopiec odmieniec izolowany od reszty rówieśników, z czasem zdobywa ich sympatię – nie tylko akceptują oni Weisera, ale staje się on dla nich postacią fascynującą)
- Rain Man Levinsona (lekcja braterskiej miłości jest w tym filmie również lekcją akceptacji „inności”, próbą wniknięcia w świat chorego na autyzm brata)
- Film Tańczący z wilkami Costnera (powoli główny bohater pokonuje dzielące go od Siuksów bariery, zbliża się do Indian, którzy stają się jego bliskimi przyjaciółmi)
- Film Forrest Gump Zemeckisa (tytułowy bohater zyskuje sympatię otoczenia, jest akceptowany i lubiany – głęboka tolerancja pozwala dostrzec w bohaterze, mimo jego „inności”, wartościowe cechy, których „normalni” nie mają).
Przykładowe zakończenie
Wiek XX bez wątpienia zapisał się w historii jako stulecie konfliktów, wojen, przerażających zbrodni. U podstaw tych wszystkich tragedii leżał zawsze brak zrozumienia dla drugiego człowieka, jego odmienności, prawa do życia, godności. Środki masowego przekazu informują zresztą ciągle, że – na początku nowego już stulecia – sytuacja niewiele się zmieniła. Człowiek wciąż nienawidzi innego człowieka, wciąż wyciąga broń, krzywdzi słabych, pozwala zawładnąć sobą fałszywym ideologiom…
Tolerancji jednak – moim zdaniem – nie można i nie należy rozpatrywać w kategoriach narodu, państwa, ludzkości czy świata. Tolerancja to postawa rozgrywająca się zawsze na płaszczyźnie człowiek – człowiek. To my właśnie, kilka razy dziennie, bez względu na toczące się na świecie wojny i prześladowania, dajemy wyraz swojej tolerancji lub nietolerancji wobec „Innego”, o którym wiele pisał filozof Emmanuel Levinas. W autobusie, na ulicy, w pracy, szkole, pubie, dyskotece, kinie czy muzeum… Jeśli chcemy, aby XXI wiek rzeczywiście różnił się od poprzedniego, należy zacząć od siebie i własnego stosunku do innych. Czasem wystarczy zwykły uśmiech, jak w jednej z książek Małgorzaty Musierowicz, której bohaterowie prowadzą dziwaczny, ale jakże sympatyczny eksperyment: postanawiają uśmiechać się do obcych osób…
Zobacz: