Dane o utworze
Dzieło: Hamlet
Autor: William Szekspir
Czas i miejsce akcji
Dania, zamek w Elsynorze – historię o królewiczu, który udawał obłąkanego, by zemścić się na stryju za zamordowanie ojca, zaczerpnął Szekspir z Historii tragicznych Belleforesta i Hamleta – dramatu nieznanego autora. Pierwowzorem Hamleta był bajeczny książę jutlandzki Amleth z V w.
Dane osobowe
Imię: Hamlet
Imiona rodziców: Gertruda i Hamlet
Wiek: mówi się o nim często „młody Hamlet”, ale to określenie może służyć rozróżnieniu pomiędzy ojcem a synem. Ofelia również opisuje go jako młodego człowieka. Jednak Hamlet jest już trzydziestoletnim mężczyzną – dowodzi tego scena z grabarzami (akt V, sc. 1). Jeden z nich mówi: „Ja to podłoże znam, bo robię w nim łopatą od małego, będzie trzydzieści lat, a został grabarzem tego samego dnia, kiedy urodził się młody Hamlet”.
Miejsce zamieszkania: zamek w Elsynorze.
Kim jest? – księciem Danii, następcą tronu.
Wykształcenie: studia w Wittenberdze.
Usposobienie: melancholijne.
Język bohatera: obrazowy – bogaty w opisy, z których część się powtarza, np. obrazy związane z chorobą, zepsuciem, cierpieniem, ze śmiercią. Pełen porównań i przenośni (np. porównuje Klaudiusza do zepsutego kłosa: „…twój obecny / Mąż. Popatrz tylko: kłos przeżarty śniecią…”).
Mocne strony: prawy, o wysokim poczuciu sprawiedliwości, odważny, głęboko refleksyjny, wrażliwy, inteligentny, oczytany, uczciwy, miłujący mądrość, dowcipny (odpowiedź Hamleta na pytanie króla, na jakiej wieczerzy jest Poloniusz: „Nie tam, gdzie on je, ale tam, gdzie jego jedzą”), autoironiczny.
Słabe strony: niepewność, niezdecydowanie, natura wahająca się, niezdolny do w pełni skutecznego działania, bywa okrutny.
Hamlet to: idealista, marzyciel, humanista, człowiek samotny.
Co to za typ bohatera?
- Rozdarty wewnętrznie.
- Marzyciel.
- O bogatej osobowości humanista.
- Wrażliwy idealista.
- Niezdecydowany, wahający się.
- Dynamiczny, o zmiennej psychice.
- Bohater tragiczny – zadanie, które ma wykonać, przerasta go i staje się przyczyną jego rozterek wewnętrznych.
- Samotnik i indywidualista – odrzuca ludzi, których uważa za zagrożenie dla siebie i swojego pragnienia zemsty na mordercy ojca.
- Buntownik przeciwstawiający się złu, które widzi wokół siebie (ale ma świadomość własnej bezradności).
- Symbolizuje rozterki wewnętrzne i niemożność podjęcia decyzji.
Znaczenie bohatera
Hamlet to jeden z najważniejszych bohaterów kultury światowej. Jego „być albo nie być” to cytat ogólnie znany. Obok Makbeta – najsłynniejszy bohater Szekspira. Jest to centralna postać tragedii i w znacznym stopniu to z jej złożonej natury wypływa siła sztuki. Od imienia Hamleta został utworzony termin „hamletyzowanie”.
Najważniejsze momenty w życiu Hamleta
- Śmierć ojca (burzy dotychczasowe życie Hamleta).
- Ślub matki ze stryjem w niespełna dwa miesiące po śmierci starego Hamleta.
- Ukazanie się Hamletowi ducha ojca (Hamlet ma pomścić ojca, poznaje prawdę o stryju – mordercy).
- Samobójcza śmierć Ofelii.
- Przyjazd trupy aktorów na zamek (spektakl).
- Nieuczciwy pojedynek z Laertesem (Hamlet dokonuje zemsty – wypełnia wolę ojca, ale sam ginie i ginie również Gertruda).
Co o nim wiemy?
Hamlet jest księciem duńskim, tytułowym bohaterem jednej z najbardziej znanych tragedii Williama Szekspira (Hamlet, 1603 r.). Kiedy go poznajemy, jest przygnębiony. Jego ojciec zmarł nagle. Matka w niecałe dwa miesiące później poślubiła stryja – Klaudiusza, który zasiadł na tronie Danii.
Hamletowi objawia się Duch ojca i wyjawia straszną prawdę: oto zamordował go własny brat, wlewając do ucha truciznę. Stary Hamlet (syn i ojciec noszą to samo imię) żąda pomszczenia zbrodni. Książę duński nie wie, co robić. Nie ma przecież żadnych dowodów, że Duch mówił prawdę. Hamlet zaczyna dziwnie się zachowywać, a dwór uznaje to za oznaki szaleństwa. Niepokoi się zwłaszcza królowa Gertruda. Stary dworzanin Poloniusz ma wytłumaczenie: Hamlet wpadł w obłęd z powodu nieszczęśliwej miłości do jego córki Ofelii. Przeczuwając, że książę nie będzie się mógł z nią ożenić, Poloniusz zakazał dziewczynie widywać się z Hamletem. Klaudiusz jest jednak niespokojny, nie wierzy w ten powód dziwnego zachowania („W tym szaleństwie jest metoda”). Sprowadza na zamek w Elsynorze przyjaciół księcia z dzieciństwa – Rosencrantza i Guildensterna, którzy mają być jego szpiegami.
Tymczasem książę postanawia sprawdzić, czy Klaudiusz naprawdę jest mordercą.
Gdy na zamek przybywa grupa wędrownych aktorów, każe dodać do sztuki dopisany przez siebie epizod – przedstawiający takie zabójstwo, jakiego ofiarą padł jego ojciec. Wzburzony Klaudiusz wychodzi w trakcie przedstawienia. Hamlet ma więc już pewność… Król także, dlatego postanawia wysłać księcia do Anglii razem z Rosencrantzem i Guildensternem, którym daje list do króla Anglii. Hamlet ma zostać zgładzony. Książę żegna się z matką przed wyjazdem. Pełen goryczy, zarzuca jej, że wiedziała o zbrodni. Słysząc szmery za kotarą, dobywa szpady i zabija podsłuchującego Poloniusza. Utrata ojca i wyjazd ukochanego to powody obłędu i samobójstwa Ofelii.
Na wieść o śmierci ojca syn Poloniusza, Laertes, wraca z Francji i pragnie zemsty. Król wykorzystuje jego wściekłość przeciwko Hamletowi, któremu udało się uniknąć śmierci i powrócić do Elsynoru. Laertes i książę kłócą się nad grobem Ofelii. Klaudiusz wymyśla intrygę: oto syn Poloniusza wyzwie Hamleta na pojedynek – nieuczciwy, bo ostrze szpady Laertesa będzie zatrute. Na wszelki wypadek król wsypie truciznę do kielicha Hamleta. Pojedynek kończy się tragedią. Obydwaj zostają draśnięci zatrutą szpadą, a Gertruda przez pomyłkę wypija wino przeznaczone dla jej syna. Wówczas Laertes wyznaje prawdę o intrydze Klaudiusza. Hamlet zabija stryja i sam umiera. Przed śmiercią jest jeszcze świadkiem wkroczenia do Elsynoru armii Fortynbrasa. To on według księcia powinien zasiąść na tronie Danii: „Mój głos konający/ Oddaję za nim. […] Reszta jest milczeniem”.
Co jest największym problemem Hamleta?
Można uznać, że zemsta, do której zmusza go Duch ojca. Dla księcia duńskiego większym problemem jest jednak jego własna psychika. Zmienność nastrojów, gwałtowne przeskoki od bierności do działań pod wpływem impulsu pasowałyby raczej do człowieka bardzo młodego. A przecież z rozmowy grabarzy wynika jednoznacznie, że Hamlet ma trzydzieści lat! Książę jest człowiekiem nadwrażliwym, pełnym wahań i niepewności. Marzenia, refleksje, słowa przychodzą mu łatwiej niż czyny. Hamlet nie zna sam siebie. Gdy rozmawia z Duchem ojca, deklaruje: „chcę mieć skrzydła szybsze niż myśl, niż poryw miłości – i pomknąć ku zemście” (I, 5). Nie jest jednak w stanie tego dokonać. Właściwie sam nie wie, co robić! Któż uwierzyłby mu, gdyby oskarżył Klaudiusza? Nie ma przecież żadnych dowodów. A może Duch jest dziełem szatana, a jego słowa kłamstwem?
Zachowanie stryja na przedstawieniu daje Hamletowi pewność.
Ale książę waha się nadal. Nie chce zabijać, bo to prowadzi jedynie do nieszczęścia. Dokonanie zemsty nie zmieni świata. Hamlet jest człowiekiem wykształconym, studiował na uniwersytecie w Wittenberdze. To myśliciel, który zna literaturę i filozofię. Właściwie nie rozstaje się z książką. Wprawdzie odpowiada Poloniuszowi, że czyta „słowa, słowa, słowa”, ale te słowa mają niemały wpływ na jego sposób widzenia świata. Intelekt i wrażliwość Hamleta nie pozwalają mu podjąć decyzji. Zabicie człowieka to złamanie zasad moralnych. Morderca traci swoje człowieczeństwo. Można z tym powiązać słynne, wypowiedziane przez Hamleta słowa: „być albo nie być” (według niektórych to dowód zastanawiania się księcia nad samobójstwem). Zabić Klaudiusza to „nie być” – bo morderstwo niszczy porządek moralny. Bohater czuje się rozdarty. Z jednej strony kocha domagającego się zemsty ojca, z drugiej strony kocha też matkę, którą potępia za niestałość. Postępek Gertrudy spowodował, że Hamlet utracił wiarę w miłość kobiety. Dlatego odrzuca Ofelię. Czy ją kochał? Nagły skok do jej grobu może być dowodem zarówno miłości, jak i histerii, braku równowagi.
Na czym polega tragizm tego bohatera?
To młody człowiek postawiony wobec problemu, który go przerasta. Zmuszany do czynu, którego tak naprawdę dokonać nie chce. Rozczarowany światem pełnym zła. Oto przyczyny tragizmu Hamleta.
„Świat wyszedł z formy,/ moja powinność – wracać go do normy” (I, 5). Hamlet stawia przed sobą zadanie niemożliwe do wykonania, ma zresztą tego świadomość. Rozmowa z Duchem zmienia go. Jest rozpaczliwie samotny ze swoim sekretem, ale nie może nikomu go wyznać. Czeka go izolacja, jakby „wykluczenie ze świata” (określenie Karla Jaspersa). Najważniejsza jest dla Hamleta zemsta. Bohater nie wierzy w szczerość ludzkich uczuć. Odrzuca ludzi – początkowo nawet Horacja, który jest jego najwierniejszym przyjacielem.
Książę duński nie może się zdecydować na dokonanie zemsty. Wrażliwy, nawet nadwrażliwy – pragnąłby za wszelką cenę uniknąć przemocy. Można w tym widzieć tchórzostwo, ale niekoniecznie. Bo przecież zemsta nie ma sensu, jeśli świat nie widzi zbrodni w czynie Klaudiusza. „Świat? Śmiechu warte: nieplewiony ogród,/ gdzie się panoszy zielsko ordynarnej/ ludzkiej podłości” (I, 2). Zło znajduje książę we własnym domu: kazirodczy związek matki, intrygi, donosicielstwo. „Dania jest więzieniem”. Jak żyć w takim świecie? Poruszony ohydą rzeczywistości, rozczarowany Hamlet zmierza do samozagłady.
Hamlet – jaki to typ bohatera?
- Bohater o skomplikowanej psychice – pełen sprzeczności, np. jednocześnie wrażliwy i okrutny. Przeżywa wewnętrzne konflikty.
- Bohater dynamiczny – o zmiennej psychice, przechodzący od bierności do histerii; zmienia się po spotkaniu z Duchem ojca.
- Wrażliwy marzyciel – człowiek zbyt słaby psychicznie, by dokonać zemsty; gubi się we własnych rozmyślaniach.
- Bohater tragiczny – stoi wobec zadania, które go przerasta; musi wybierać między zasadami moralnymi a nakazaną przez ojca zemstą.
- Aktor – kryjący swe myśli pod maską szaleństwa.
- Człowiek samotny – odrzucający ludzi, których uważa za zagrożenie dla siebie
i swego pragnienia zemsty. - Buntownik – przeciwstawiający się złu, jakie widzi wokół siebie; mający zarazem świadomość swojej bezradności.
Co sądzić, co pisać o Hamlecie?
Bohaterowie Szekspirowscy podobni są do żywych ludzi – zmieniają się, łączą w sobie dobro i zło. Podobnie jest z Hamletem. Przez wieki powstało o nim wiele opinii – nierzadko sprzecznych. To postać niejednoznaczna. Jej jednoznaczna ocena nie jest możliwa. Był szaleńcem czy tylko udawał? Dlaczego waha się przed dokonaniem zemsty? W charakterze Hamleta jest wiele sprzeczności. Potrafi być wrażliwy, ale też okrutny. Widać to w jego stosunku do Ofelii, którą doprowadził do szaleństwa i samobójstwa. A przecież chyba naprawdę ją kochał… Hamlet potrafi kochać, ale równie mocno nienawidzić. Można w nim widzieć słabego marzyciela, który nie umie się zdecydować na dokonanie zemsty. Można go uznać za człowieka chwiejnego, który nie umie działać i tylko bez końca analizuje stany swojej duszy. Zresztą sam Hamlet czasem tak o sobie mówi.
Jednak inne jego postępki dowodzą, że książę duński umie szybko podejmować decyzje i wcale nie jest tchórzem. W czasie bitwy z piratami przewodzi walce i skacze na pokład statku napastników. Postępowanie Hamleta może być bardzo różnie oceniane. Oto bohater nie chciał zabić Klaudiusza, kiedy ten się modlił. Dlaczego? Dla jednych będzie to dowód szczególnego okrucieństwa – Hamlet nie chce, by jego stryj został zbawiony. Woli go zabić „w gniewie, w śnie po pijanemu,/ w burdzie przy kartach, czy w brudnej rozkoszy kazirodczego łoża […]” – po to, by stryj cierpiał także po śmierci. Ale tę samą sytuację można ocenić inaczej: oto książę waha się, bo widzi w modlitwie Klaudiusza ślad żalu za grzechy. A może to po prostu pretekst, by nie zabić? Hamletowi można współczuć. Nie umiał żyć w świecie, który go otaczał.
Z jakimi bohaterami można zestawiać Hamleta?
Podobni do Hamleta:
- romantycy: Konrad z Dziadów cz. III, Kordian z dramatu Słowackiego (to osobowość hamletyczna!), Hrabia Henryk (Nie-Boska komedia);
- marzyciele, idealiści, pragnący zmiany świata: mitologiczny Prometeusz, Don Kichot , bohaterowie romantyczni, Wokulski, Ochocki i Rzecki z Lalki, Tomasz Judym (Ludzie bezdomni), Stasia Bozowska (Siłaczka);
- bohaterowie tragiczni: Antygona i Kreon z tragedii Sofoklesa, Tomasz Judym, Konrad Wallenrod, Kordian;
- postacie o skomplikowanej psychice, ludzie przeżywający wewnętrzne rozterki: Rodion Raskolnikow (Zbrodnia i kara), Stanisław Wokulski (Lalka).
Bohaterowie kontrastowo różni:
- realiści, ludzie rozważni, kierujący się w życiu rozsądkiem: mitologiczny Dedal, książę norweski Fortynbras;
- bohaterowie statyczni, jasno określeni, pozbawieni zagadkowości: postacie z tragedii antycznych (np. Kreon i Antygona z Antygony Sofoklesa), Tomasz Judym;
- bohaterowie szybko podejmujący decyzje, wolni od nadmiernego wahania się: Andrzej Kmicic z Potopu, Marek Winicjusz z Quo vadis, Cezary Baryka z Przedwiośnia.
Do jakich tematów przyda się Hamlet?
Marzycielstwo, natura romantyczna, idealizm, szaleństwo
Przykłady tematów:
- „Tak by nam się serce śmiało do ogromnych, wielkich rzeczy. A tu pospolitość skrzeczy… ” Słowa Stanisława Wyspiańskiego wykorzystaj jako inspirację do rozważań na temat tych bohaterów literackich, którzy boleśnie doświadczyli rozdźwięku między marzeniami a rzeczywistością.
- „Trzeba śnić cierpliwie w nadziei, że treść się dopełni” (Zbigniew Herbert). Odwołując się do przykładów z literatury, dokonaj prezentacji i sformułuj sąd o marzycielach, ich walce Duchowej i posłannictwie.
- Szaleni i rozważni – dwa sposoby kreowania bohatera w literaturze na przestrzeni dziejów.
Indywidualizm, przemiany wewnętrzne, skomplikowanie psychiki człowieka, bogactwo życia wewnętrznego.
- Indywidualizm – wyraz dumy i wielkości człowieka, przejaw jego pychy, manifestacja inności… Oceń postawy wybranych bohaterów literackich, których nazwałbyś indywidualistami.
- „Wstrząsające wydarzenia życiowe odkrywają w ludziach prawdziwe osobowości, rodzą nowe postawy” (J. J. Szczepański). Motyw przemiany bohatera literackiego w ujęciu pisarzy różnych epok.
- Sen, widzenie, zjawa, spotkanie z sobowtórem… – różne sposoby prezentowania życia wewnętrznego bohaterów. Omów na wybranych przykładach.
Relacje między jednostką a otoczeniem, np. ukrywanie swoich myśli, udawanie przed światem (człowiek jako aktor), samotność, problem więzów i powinności rodzinnych.
- „Świat jest teatrem, aktorami są ludzie” (W. Szekspir). Posługując się przykładami, jakie dają literatura, sztuki piękne i życie codzienne, rozważ prawdziwość sądu o teatralnym charakterze świata.
- Odnosząc się do wybranych utworów, rozważ myśl Władysława Tatarkiewicza: „Samotność jest przyjemnością dla tych, którzy jej pragną, i męką dla tych, co są do niej zmuszani”.
- Rodzice i dzieci w utworach literackich różnych epok. Na wybranych przykładach przedstaw związki uczuciowe i konflikty postaw.
Ocena postaw bohaterów.
- Zwycięzcy i pokonani. Do losów których bohaterów literackich odniósłbyś te określenia?
Dlaczego Hamlet jest tak ważny w literaturze światowej?
Hamlet to jeden z najważniejszych bohaterów kultury światowej. Jego „być albo nie być” to cytat ogólnie znany. Obok Makbeta – najsłynniejszy bohater Szekspira. Jest to centralna postać tragedii i w znacznym stopniu to z jej złożonej natury wypływa siła sztuki. Od imienia Hamleta został utworzony termin „hamletyzowanie”.
Hamlet to postać niejednoznaczna, trudna w ocenie. Przeżywa wewnętrzne konflikty, waha się, cierpi. Takich emocji doświadcza każdy z nas, niekoniecznie dlatego, że podstępny stryj zamordował nam ojca. Wielkość pisarza polega właśnie na tym, że z jego bohaterami mogą się identyfikować ludzie w każdym czasie. Tragedia Szekspira stała się inspiracją dla późniejszych twórców – zwłaszcza romantyków. Autor Hamleta stworzył typ bohatera naśladowany nie tylko przez nich. Książę duński stał się symbolem marzyciela, który przegrywa ze światem. Pojawił się nawet termin hamletyzm – określający postawę, którą cechują idealizm, niezdecydowanie, chwiejność, skłócenie ze światem, niezdolność do czynu. Hamletyzować – to rozważać różne drogi i nie umieć wybrać pomiędzy nimi, miotać się, wahać.
Pojęcia związane z tym bohaterem
- Hamletyzm – postawa, którą charakteryzuje:
– wielka wrażliwość (nadwrażliwość?) psychiczna
– rozdarcie wewnętrzne
– rozterki moralne
– zwątpienia
- Hamletyzować – rozważać różne drogi i nie umieć wybrać żadnej z nich, miotać się.
- Topos theatrum mundi (teatru świata) – bardzo częsty topos w sztukach Szekspira. Artysta był przekonany, że świat to teatr, a ludzie – aktorzy. Każdy z nas ma do odegrania jakąś rolę na scenie życia.
W Hamlecie tytułowy bohater gra przed innymi szaleńca, zaprasza aktorów, dopisuje fragmenty spektaklu i ogląda przedstawienie. Wykorzystuje teatr, by ostatecznie przekonać się o winie Klaudiusza. Ponadto gdy matka i stryj udają wielki żal po śmierci króla, Hamlet komentuje to: „Ta przygnębiona twarz, te wszystkie formy, / kształty, postacie, wyglądy boleści (…)! / To – można udać, odegrać jak aktor”.
Znaczenie postaci
Postać Hamleta jest przedmiotem nieustannej fascynacji twórców i czytelników oraz inspiracją dla niezliczonych dzieł sztuki. Hamlet „żyje” poza tekstem, poza teatrem, a jego imię nie jest nikomu obce – dla każdego coś znaczy, nawet dla tych którzy nie czytali i nie oglądali dramatu Szekspira. Jest to centralna postać tragedii i w znacznym stopniu to z jego złożonej natury wypływa dramaturgiczna siła sztuki. To od imienia Hamleta został utworzony termin: hamletyzowanie, co znaczy wahać się, roztrząsać możliwości, być rozdartym wewnętrznie. Bez wątpienia bohater dramatu Szekspira to bardzo ważna postać w dziejach kultury.
Tragedia szekspirowska – odmiana gatunku stworzona przez Williama Szekspira
- Odrzuca zasadę trzech jedności (czasu, miejsca i akcji) obowiązującą w tragedii antycznej.
- Dopuszcza przedstawianie drastycznych scen, takich jak morderstwa.
- Ukazuje zróżnicowane stylistycznie wypowiedzi bohaterów (zamiast jednolitego, podniosłego tonu tragedii greckiej).
- Tragizm, wzniosłość i groza przeplatają się z elementami komizmu. Często pojawia się groteska i ironia.
- Sceny realistyczne były zestawiane z fantastycznymi, a obok bohaterów realistycznych pojawiały się postacie fantastyczne: duchy, wiedźmy itd.
- Konflikt nie wynikał z działania fatum, lecz miał swe źródło w zderzeniu psychiki bohaterów. Losem bohaterów nie kierowało fatum – mieli oni wpływ na kształt własnego życia, a ich los nie był z góry przesądzony.
Zobacz: