Jak pisać o wsi?
Wieś „spokojna i wesoła”
Wizję uroczej sielanki, harmonijnego życia w zgodzie z naturą rysuje Jan Kochanowski w Pieśni świętojańskiej o sobótce. Ta słynna pieśń ku chwale wiejskiego żywota ukazują uroki życia ziemianina oraz obrazuje obyczaj świętojański odprawiany w wigilię św. Jana. Uroda Czarnolasu i pejzażu wiejskiego pojawia się wielokrotnie w pieśni Serce roście i fraszkach Na dom w Czarnolesie, Na lipę. Autor głosi, że zdecydowanie lepiej być gospodarzem niż podróżnikiem, żołnierzem czy dworzaninem, ponieważ: ziemianin żyje w ścisłym związku z przyrodą, jego rytm pracy i odpoczynku jest naturalnie wyznaczony przez pory roku, cieszy się powszechnym szacunkiem a zapłatą dla niego są plony jakie co roku zbiera z pól.
Siła natury w romantyzmie
Cechą literatury romantycznej jest ludowość – a to oznacza czerpanie tematów literackich z ludowych podań, ale i zachwyt nad folklorem ludu, jego tradycją, światopoglądem.
Prostą wiarę ludu przeciwstawiają romantycy potędze wiedzy! Naturę personifikują i wynoszą do rangi wielkiej siły sprawczej tego świata… Moralność ludową prezentuje Mickiewicz w Dziadach i w Balladach i romansach, czyniąc z niej swoistą filozofię.
Romantyzm wykorzystuje zatem wiarę, światopogląd i moralność wiejską. Pokazuje obrzędy – czego najbardziej wyrazistym przykładem są Dziady część II, ale i Ballady… Adama Mickiewicza oraz Balladyna Juliusza Słowackiego.
Pojawia się też motyw krzywdy społecznej, konfliktu i problemów wspólnej egzystencji – przytoczmy balladę Rybka – o dziewczynie skrzywdzonej przez panicza.
Przypomnijmy jeszcze nasze dzieło narodowe – Pana Tadeusza – tam w słonecznej atmosferze oglądamy dwór i zaścianek, ten epos jest kopalnią informacji o obyczajowości – nie chłopskiej, lecz ziemiańskiej, ale wszystko przecież rozgrywa się w scenerii wiejskiej. Pamiętać bowiem musimy, że wieś – staropolska i XIX-wieczna, i międzywojenna – to nie tylko chłopi – to przede wszystkim układ wieś – dwór ziemiański. A jeśli chodzi o szlachtę i jej obyczaje rozpowszechnione po dworach – nie do pominięcia będą niezapomniane komedie Aleksandra Fredry. Tak więc pisać o wsi – to znaczy opowiadać również o szlachcie ziemiańskiej, sarmatyzmie, zaściankach i ich obyczajowości.
Pozytywizm woła o reformy
Pozytywiści głoszą hasła:
- praca u podstaw (czyli z warstwami najbardziej poszkodowanymi, ubogimi, ciemnymi),
- scjentyzm (czyli oświata – również dla wsi),
- praca organiczna (nad każdą częścią organizmu państwowego, więc nad wsią także).
Pomoc biednej, zacofanej wsi to jedno z ważniejszych haseł pozytywistów. Dlatego tak wiele wówczas powstaje nowel obrazujących życie mieszkańców wsi. Pisarze pokazują krzywdę dziecka wiejskiego, zaniedbanego, często traktowanego okrutnie, jak w noweli Janko Muzykant Sienkiewicza czy Antek Prusa.
Obok niedoli dziecka wiejskiego pozytywiści dokumentują tragiczne zacofanie ludu wiejskiego, dostrzegają gwałtowną potrzebę nauki (dobitnie ukazuje to Sienkiewicz w noweli Szkice węglem czy Żeromski w Siłaczce).
• O tym, jak niełatwo być zdolnym pośród ciemnoty, przekonał się Andrzej Radek z Syzyfowych prac. Spryt i inteligencję chłopca dostrzegł dworski nauczyciel Kawka. Namówił chłopca, aby zaczął się uczyć. W miarę jak coraz większą wiedzę posiadał Jędrek, rosła przepaść między nim a środowiskiem, z którego pochodził. Decydując się na naukę w klerykowskim gimnazjum, wiedział, że powrót do rodzinnej wsi będzie niemożliwy – po prostu nie pasowałby do wiejskiej społeczności. Ale nie przypuszczał, że przyjdzie mu stawić czoła okrucieństwu tych, którzy jeszcze przez długie lata wytykać mu będą chłopskie pochodzenie?
• Pisarze zastanawiali się co zrobić, aby pomóc wiejskiej biedocie? Zamieszkać w wiejskiej chałupie i nauczać czytania i pisania? A może zacząć leczyć chłopskie rodziny, pokazać, jak mogą dbać o swoje zdrowie i o życie swoich dzieci? Obie drogi są dobre i godne pochwały, pod warunkiem jednak, że się wytrwa, że nie będzie to jedynie słomiany zapał młodego idealisty. Stasia Bozowska wytrwała, jej kolega z czasów studenckich Paweł Obarecki nie. Ona, chociaż tak młodo zmarła i pewnie była przekonana, że jej śmierć dla nikogo nie będzie ważna, zyskała miano Siłaczki. On stał się jednym z wielu bezwartościowych, zasługujących na pogardę dorobkiewiczów, którzy mogliby wiele, ale nie robią nic. Cóż, zabrakło siły ducha…
Młoda Polska popada w ludomanię
Kto wie, czy nie jest to najważniejsza epoka dla tematu o wsi. Twórcy młodopolscy popadli bowiem w zachwyt nad folklorem wiejskim, szczególnie podhalańskim, zajmowali się żywo życiem wsi i chłopskim światopoglądem, w różnorodny sposób wprowadzali wieś i chłopa do literatury i kultury (choćby opera Halka Moniuszki!).
W porównaniu z nudną i duszną atmosferą miast wieś góralska wydawała się symbolem prawdziwej siły, niezmiennej moralności, szacunku dla groźnej tatrzańskiej przyrody. Odważni i uparci górale są bohaterami opowiadań Kazimierza Przerwy-Tetmajera Na skalnym Podhalu. Napisane gwarą są zbiorem legend góralskich: o Śpiących Rycerzach, rozbójnikach i… Panu Jezusie, który według tamtejszych wierzeń dawniej często bywał w Tatrach, a górali darzył szczególną miłością.
Wieś w krzywym zwierciadle
Wesele w Atomicach Sławomira Mrożka – zamiast obory zakład chemicznej syntezy, zamiast pól uprawnych laboratoria i reaktory jądrowe. Mieszkańcy Atomic noszą skafandry kosmiczne i śpiewają przyśpiewki ludowe, a naukowe tytuły, które zdobyli na uniwersytecie, nie przeszkadzają im w chodzeniu boso i uczestniczeniu w weselnych bójkach. A po co to wszystko? Aby pokazać, że w ślad za techniką musi też iść rozwój intelektualny wsi.
Folwark zwierzęcy Orwella – uwaga! Rządy w gospodarstwie przejęły zwierzęta! Czy to znaczy, że będzie lepiej? Niekoniecznie, ponieważ zwierzęta naśladują ludzi – ich bezwzględną walkę o władzę, oszustwa, kłamstwa politycznej propagandy. Powieść Orwella to ironiczna, ale też bardzo przygnębiająca wizja świata, w którym rządzą… świnie (dosłownie i w przenośni).
Wieś prawdziwa czy zmyślona?
Wesele Stanisława Wyspiańskiego. Zapamiętaj ten tytuł gdyż jest to jeden z najważniejszych polskich dramatów (obowiązkowa lektura w liceum). Chałupa w podkrakowskiej wsi – Bronowicach jest miejscem hucznego weseliska. Goście bardzo różnorodni – wiejscy gospodarze i krakowska inteligencja (ślub biorą: znany młodopolski poeta Lucjan Rydel i gospodarska córka). Tańce, przyśpiewki, rozmowy. I nagle za sprawą słów Panny Młodej na weselu zjawiają się dziwne postacie – duchy, upiory, ogrodowy chochoł.
Pamiętaj:
- o arkadii – mitologicznej krainie wiecznej szczęśliwości, dostatku, ładu. Arkadia jest w literaturze symbolem idealnej rzeczywistości, naturalnego porządku świata, ładu przyrody, bezpieczeństwa.
- o Demeter – greckiej bogini urodzaju. To jej zawdzięczamy podział na pory roku (kiedy jej córka Kora odchodzi do krainy swego męża – Hadesa, smutna Demeter zsyła zimę, a gdy Kora powraca do matki, na ziemi rozpoczyna się wiosna).
- o Biblii – tu często jest wykorzystywany motyw wsi w przypowieściach ewangelicznych (np. przypowieść o siewcy, o pasterzu strzegącym swych owiec).
Ludowość – to szczególne zamiłowanie romantyków do kultury wsi, czyli do ludu i jego folkloru. Z ludowej twórczości wywodzi się ballada, z ludowych opowieści czerpali romantyczni poeci wątki do swoich dzieł, wreszcie – prosty lud czynili bohaterami utworów. Zrozumiałe, że tłem wydarzeń najczęściej bywał pejzaż wiejski.
Frazeologia
- Wieś zabita dechami – bardzo biedna, zacofana.
- Leżeć ugorem – o nie obsianej ziemi, czyli niewykorzystanym bogactwie.
- Do wójta nie pójdziemy – załatwimy coś zgodnie.
- Biada temu domowi, gdzie krowa dobodzie wołowi – źle się dzieje, jeśli w domu rządzi kobieta.
Cytaty
Ziemia nigdy nie oddaje bez procentu tego, co otrzymała.
Cyceron
W zagon maków wjechałem
Prosto z zaczadziałych miast
Całuję się ze słonecznikiem
Zostaje na liściu twarz…
Jerzy Harasymowicz
Siano pachnie snem
siano pachniało w dawnych snach
popołudnia wiejskie grzeją żytem
słońce dzwoni w rzekę rozbłyskanych blach
życie – pola – złotolite
Józef Czechowicz Na wsi
Wsi spokojna, wsi wesoła,
Który głos twej chwale zdoła?
Kto twe wczasy, kto pożytki
Może wspomnieć za raz wszytki?
Jan Kochanowski Pieśń świętojańska o Sobótce
Zobacz: