Jeśli rzeczywiście człowiek jest niewolnikiem, to co jest naszym panem? Twoje refleksje na temat literackich bohaterów, których życie dowodzi, że człowiek to istota zależna.

„Wolność nie istnieje – to tylko pragnienie duszy” (Emile Henriot).
Jeśli rzeczywiście człowiek jest niewolnikiem, to co jest naszym panem? Twoje refleksje na temat literackich bohaterów, których życie dowodzi, że człowiek to istota zależna.

Zastanów się, jak interpretować cytat, co oznacza w nim słowo wolność. Na pewno nie niepodległość!
Cel pracy: pokaż, że człowiek jest uzależniony od najróżniejszych „sił wyższych”. Wolność oznacza tu panowanie nad swym życiem, samokontrolę, a zniewolenie – na przykład uzależnienia. Pracuj na przykładach bohaterów literackich.

 

ŻĄDZA WŁADZY determinująca życie bohaterów

• Biblia – Herod w obawie o utratę władzy nakazuje rzeź niewiniątek.

• Makbet Williama Szekspira – wnikliwe studium ludzkiej psychiki ogarniętej pragnieniem władzy przepowiedzianej przez wiedźmy. Chore ambicje Makbeta, podsycane przez jego żonę, prowadzą do kolejnych zbrodni i tragedii obojga bohaterów.

• Balladyna Juliusza Słowackiego – droga tytułowej bohaterki do władzy wiedzie przez zachowania niemoralne i kolejne morderstwa (m.in. siostry Aliny). Kiedy Balladyna zdobywa koronę i ma osądzić zbrodniarzy, sama na siebie wydaje wyrok śmierci.

• Dziady cz. III Adama Mickiewicza – główny bohater – chociaż pobudki jego działań są szlachetne – owładnięty jest żądzą władzy, której skutkiem jest swoisty pojedynek z Bogiem w czasie Wielkiej Improwizacji („Daj mi rząd dusz!”).

 

WŁADZA PIENIĄDZA prowadząca do pazerności – i skąpstwa

• Biblia – Judasz Iskariota, jeden z dwunastu apostołów, zdradził Chrystusa za trzydzieści srebrników. Z powodu wyrzutów sumienia zwrócił jednak później faryzeuszom pieniądze i popełnił samobójstwo.

• Skąpiec Moliera – Harpagon to bogaty paryski mieszczanin, którego skąpstwo sięga absurdu (podkrada nawet owies własnym koniom). Pieniądz to sens jego życia, dlatego zajmuje się lichwą (pożycza na wysoki procent osobom w trudnej sytuacji życiowej), a nawet umiejętnie manipuluje małżeństwem swoich dzieci, aby uniknąć konieczności wypłacenia posagu dla córki i urządzania wesela dla syna.

• Balladyna Juliusza Słowackiego – życiem Balladyny kieruje nie tylko chęć władzy, ale przede wszystkim pragnienie bogactwa i wyzwolenia się ze środowiska nędzy. Aby osiągąć cel, posunie się nawet do zabójstwa własnej siostry.

• Miłosierdzie gminy Marii Konopnickiej – w okrutnym wystawianiu na publiczną licytację niedołężnych starców nie chodzi o pomoc, ale o wzbogacenie się kosztem najsłabszych. Tytułowa gmina zapewnia bowiem, że zapłaci każdemu, kto zaopiekuje się nikomu niepotrzebnym starcem.

• Opowieść wigilijna Karola Dickensa – Ebenezer Scrooge przypomina Harpagona – sensem jego życia jest gromadzenie pieniędzy, chociaż żyje w skrajnej nędzy. Oszczędza na jedzeniu, ubraniu, ogrzewaniu mieszkania czy też zarobkach swojego pracownika. Władza pieniądza ma jednak tragiczne skutki – Scrooge okazuje się człowiekiem złośliwym, ponurym i samotnym.

• Ziemia obiecana Władysława Reymonta – bezwzględna walka o pieniądze stanowi sens życia bohaterów i prowadzi często do działań niemoralnych.

 

WŁADZA MIŁOŚCI

• Dzieje Tristana i Izoldy – miłość to uczucie silniejsze niż prawo i poczucie lojalności. Okazuje się siłą fatalną – przyczyną bezgranicznego uczucia Izoldy i Tristana jest przecież przypadkowe wypicie miłosnego napoju.

• Lalka Bolesława Prusa – Stanisław Wokulski – zubożały szlachcic – pragnie zdobyć majątek i pozycję społeczną, aby zyskać rękę Łęckiej. Miłość w powieści pozytywisty (!) Prusa okazuje się fascynującą i przerażającą siłą, której człowiek nie potrafi się przeciwstawić – Wokulski wielokrotnie przekonuje się o naturze Łęckiej, jej egoizmie i okrutnym stosunku wobec innych ludzi, ale nie potrafi przestać kochać.

• Dziady cz. IV Adama Mickiewicza – nieszczęśliwa miłość Gustawa do Maryli całkowicie zdominowała życie bohatera i doprowadziła do jego szaleństwa. Gustaw popełnia samobójstwo i błąka się po świecie jako upiór, rozpamiętując swoje uczucie, które okazało się jego największym szczęściem – i największą tragedią.

 

WŁADZA NAMIĘTNOŚCI

• Pani Bovary Gustawa Flauberta – tytułowa Emma wikła się w kolejne erotyczne związki z przypadkowymi kochankami, ponieważ jest kobietą nie tylko wrażliwą, ale też niezwykle namiętną, dlatego związek z mężem nie jest w stanie spełnić jej oczekiwań.

• Chłopi Władysława Reymonta – namiętność – symbolizowana w powieści przez postać Jagny – okazuje się przerażającą siłą, której nie potrafią się przeciwstawić kolejni bohaterowie (zwłaszcza Maciej i Antek). Dla społeczności lipieckiej siła ta okaże się nie do zaakceptowania – Jagna zostaje wygnana ze wsi i obrzucona kamieniami.

• Przedwiośnie Stefana Żeromskiego – wkraczający w dorosłość młody Baryka po raz pierwszy doświadcza siły namiętności, czego efektem są m.in. romansy z Karoliną Szarłatowiczówną i Laurą Kościeniecką.

• Granica Zofii Nałkowskiej – Zenon Ziembiewicz nie jest w stanie przeciwstawić się erotycznym instynktom i wikła się w romans z Justyną, który będzie miał tragiczne skutki dla dziewczyny, dla niego samego, ale też dla jego żony.

 

WŁADZA FORMY I STEREOTYPÓW

• Ferdydurke Witolda Gombrowicza – główny bohater powieści broni się przed przybraniem formy, przez którą będzie postrzegany przez innych ludzi. Przyjmuje więc celowo postawę „niedojrzałą”, ale okazuje się zniewolony przez kolejne stereotypy i przyprawiane mu „gęby” (np. romantycznego kochanka). Wniosek jest więc pesymistyczny: człowiek nie może samodzielnie kreować swojego życia, ponieważ determinują go ogólnie przyjęte konwencje i schematy.

• Tango Sławomira Mrożka – nowoczesna rodzina Artura, choć wyzwolona z ograniczających schematów i konwencji (starzy zachowują się jak młodzi, ogólnie przyjęte normy moralne i społeczne zostają odrzucone), popada w kolejną konwencję – nowoczesności i… staje się jej niewolnikiem.

 

WŁADZA ŚMIERCI

• Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią – jak w średniowiecznym tańcu śmierci każdy człowiek – bez względu na pochodzenie, majątek czy pozycję społeczną – jest tak samo bezradny wobec okrutnej damy z kosą, która ma władzę nad naszym życiem.

• Treny Jana Kochanowskiego – człowiek okazuje się bezradny wobec śmierci, a starania poety, by pokonać granicę między światem żywych a rzeczywistością zmarłej córeczki, kończą się jedynie Snem, w którym następuje spotkanie z matką doradzającą pogodzenie się z losem.

• Sonety Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego – człowiek żyje w nieustannym drżeniu przed śmiercią („Śmierć – tuż za nami spore czyni kroki!”), co powoduje, że jego los naznaczony jest strachem i niepewnością.

 

WŁADZA HISTORII

• Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza – tytułowy bohater okazuje się niewolnikiem historycznej sytuacji – zmuszony jest porzucić ukochaną i podjąć dwuznaczną moralnie, podstępną grę z Krzyżakami, aby zniszczyć zakon „od środka” i ocalić ojczyznę.

• Wiersze Krzysztofa Kamila Baczyńskiego – pokolenie Kolumbów skazane jest na „dorastanie do trumny” – życie z widmem śmierci, bez szans na realizację młodzieńczych marzeń.

• Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego – wojna zmusza młodych żyjących w czasach II wojny światowej do działań niemoralnych, np. zabijania.

• Opowiadania Tadeusza Borowskiego – żyjący w obozie zmuszeni są przez okoliczności do działań niemoralnych, a wręcz urągających ludzkiej godności – w tym świecie tradycyjne zasady moralne przestają mieć znaczenie, liczy się tylko to, by przetrwać.

 

Nie zapomnij!
również o innych problemach wiążących się z tematem:

• zniewolenie jednostki przez obowiązującą hierarchię społeczną:
  • Lalka Bolesława Prusa (Wokulski)
  • Granica Zofii Nałkowskiej (kamienica Kolichowskiej)

• władza fatum
  • Król Edyp Sofoklesa (nie ma ucieczki przed przekleństwem rodu i tym, co powiedziała wyrocznia)
  • Proces Franza Kafki (absurd otaczającego świata i ludzkiego losu, któremu nie można się przeciwstawić)

 

Podpowiedzi do wypracowań

• Jednym z podstawowych haseł współczesnych bojowników o prawa człowieka jest domaganie się wolności dla wszystkich ludzi. Przedstawione przeze mnie przykłady dowodzą jednak, że człowiek z natury jest istotą zależną – od środowiska i czasu, w jakim żyje, wychowania, własnych instynktów, a nawet uczuć.

• Rozmyślając o władzy, zwykle koncentrujemy się na przykładach konkretnych osób sprawujących prawnie usankcjonowane (lub nieusankcjonowane) rządy. Tymczasem największą władzę ma nad człowiekiem to, co nieuchwytne – uczucia (np. miłość czy strach), pragnienia, konwencje i stereotypy.

• Trudno zaprzeczyć, że człowiek jest istotą zależną od wielorakich czynników – społecznych, historycznych czy psychologicznych. Trudno mi się jednak zgodzić z twierdzeniem, że ludzie to tylko bezradne twory pchane przez instynkty, uczucia czy okoliczności, w jakich żyją. Wolność człowieka wyraża się przecież właśnie w tym, że te instynkty czy okoliczności potrafi pokonać. I na tym polega jego wielkość, wyróżniająca go spośród zwierząt, roślin czy zjawisk kosmicznych.

 

Użyj terminów:

• Fatum – to w świecie antycznym przeznaczenie i nieodwołalna konieczność – personifikacja nieuchronnego losu. Potocznie fatum rozumiane jest jako przeznaczenie, od którego nie ma ucieczki.

• Egzystencjalizm – człowiek jest w świecie zagubiony i samotny, ponieważ jego życie to absurd: kruche, tragiczne istnienie, któremu towarzyszy od dziecka nieustanny lęk i nad którym ciąży widmo śmierci. Człowiek więc musi sam nadać sens swojej absurdalnej egzystencji, gdyż jest „skazany na wolność” – musi dokonywać samodzielnych wyborów w świecie pozbawionym Boga i stałych wartości.

• Determinizm – to ważny w filozofii i nauce pogląd głoszący, że wszystkie fakty i zachowania są czymś uwarunkowane – zdarzeniami z przeszłości, momentem historycznym, okolicznościami itp. Wyraźne ślady determinizmu można odnaleźć m.in. u Parmenidesa, Arystotelesa, Demokryta, Kartezjusza, Kalwina i Leibniza. Z ideologii determinizmu, który popularny był w pozytywizmie (Hipolit Taine), wyrósł również marksizm i psychoanaliza.

• Naturalizm – pozytywistyczny prąd literacki, który akcentował fakt uzależnienia człowieka od czynników ekonomicznych, biologicznych i społecznych. Na jednostkę są więc nakładane rozmaite ograniczenia, które człowiek – aby w sposób świadomy mógł kształtować swoje życie – musi odrzucić.

Cytat:

Nie ma ucieczki przed gębą, jak tylko w inną gębę.
Witold Gombrowicz, Ferdydurke

Freud – jesteśmy zależni!
Zdaniem Zygmunta Freuda człowiek jest ograniczony przez tkwiące w nim popędy. Nasze życie – zdaniem twórcy psychoanalizy – to nieustanne tłumienie własnych instynktów, zastępowanie ich inną działalnością (np. pracą, tworzeniem) lub spychanie do podświadomości, co prowadzi do lęków, obsesji i nerwic.