Walory literatury autobiograficznej. Zaprezentuj na materiale wybranej epoki.

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu – teza
Wiek XX to czas powrotu do form autobiograficznych w literaturze.

Kolejność prezentowanych argumentów

Miron Białoszewski – wierność rzeczywistości
Witold Gombrowicz – podróże w głąb siebie
Czesław Miłosz – w poszukiwaniu tożsamości
Tadeusz Borowski i Gustaw Herling-Grudziński – ku granicom człowieczeństwa

Wnioski
Autobiografia stanowi podstawowe tworzywo literatury współczesnej.

Ujmij w realizacji tematu

Nie jest sztuką przywołać kilka powieści autobiograficznych z założenia i udowodnić, że w naszych czasach panuje moda na autobiografizm. A jest z czego wybierać, bo prawie każdy znany aktor, pisarz czy polityk napisał już powieść o sobie. Trudnej sięgnąć wstecz i wskazać elementy biografii twórców w ich dziełach. Właśnie to czynimy.

Autobiografizm to cecha przede wszystkim literatury współczesnej. Już jednak w wieku XIX twórcy lubowali się we włączaniu do utworów literackich wątków związanych z własnym życiem. Czasem było to zupełnie świadome posunięcie, czasem jednak informacje autobiograficzne niejako „wymykały się” autorowi. Albo raczej – to dopiero krytycy i historycy literatury wyłapywali je w tekście.

Jak bowiem rozpoznać, czy w danym utworze znajdują się elementy autobiografizmu? To proste – trzeba najzwyczajniej w świecie znać życiorys autora, umieć połączyć fakty z jego życia z wydarzeniami świata przedstawionego.

Skoro już to wiemy, wystarczy nam tylko dokonać przeglądu ważniejszych XIX- i XX-wiecznych utworów zawierających wątki autobiograficzne.

Wątki autobiograficzne znajdziesz w ogromnej liczbie utworów romantycznych. Poeci ujawniają miejsca, w których byli, swoje miłości i uczucia. Biografom i krytykom jednak wciąż mało – mają np. pretensję do Władysława Mickiewicza, syna poety, który po śmierci ojca zniszczył wszelkie materiały „kompromitujące”, wedle jego zdania, wieszcza w oczach potomnych: dowody zdrad małżeńskich, przejawy małostkowości wobec bliźnich itp.

Romantyzm

• Dziady Adama Mickiewicza – utwór naszpikowany wątkami autobiograficznymi.

Cz. IV – związana z młodzieńczą nieszczęśliwą miłością poety do Maryli Wereszczakówny, która wybrała na męża bogatszego konkurenta.
Cz. III – bardzo wyraźne nawiązania do szeregu faktów z życia autora: można powiedzieć, że główny bohater, Konrad, jest niejako alter ego Mickiewicza, otaczający go współwięźniowie wzorowani są na rzeczywistych kolegach poety, noszą często ich prawdziwe nazwiska. Czas akcji – rok 1823 – proces filomatów i filaretów; scena I rozgrywa się w Wilnie, w celi klasztoru Bazylianów zamienionym na więzienie; jest to miejsce, w którym został osadzony sam Mickiewicz i jego towarzysze, zachowane zostały realia z czasu ich pobytu w tym miejscu. W bohaterce sceny Widzenie Ewy biografowie upatrują wspomnienie innej miłości poety – Ewy Ankwiczówny.

• Sonety krymskie Adama Mickiewicza – cykl utworów, które powstały podczas odbywania kary zesłania w głąb Rosji, po rzeczywistej podróży autora na Krym. Ukazane w nich zostały miejsca, które zwiedzał Mickiewicz, wydarzenia, w których uczestniczył (burza na morzu), a przede wszystkim – uczucia poety wywołane tęsknotą za krajem, poczuciem pustki i obcości pojawiającym się pośród egzotycznej przyrody krymskiej. Mamy prawo utożsamiać podmiot liryczny wielu sonetów z samym autorem.

• Pan Tadeusz Adama Mickiewicza – stosunkowo mało konkretnych faktów, których źródłem jest rzeczywiste życie poety, ale na pewno Mickiewicz rekonstruuje w dużym stopniu atmosferę zapamiętaną z czasów szczęśliwego dzieciństwa, choć także bardzo ją idealizuje. Poeta ujawnia to bezpośrednio w inwokacji („Litwo! Ojczyzno moja! ty jesteś jak zdrowie;/ Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie,/ Kto cię stracił”) oraz w Epilogu, w którym opisuje skomplikowane losy i uczucia emigrantów.

• Kordian Juliusza Słowackiego – oprócz stałych romantycznych wątków dotyczących przeżyć duchowych (samotność, poczucie niezrozumienia) znajdujemy tu konkretne odniesienia do rzeczywistych wydarzeń: wczesnej miłości do starszej od niego o parę lat i nierozumiejącej poety Ludwiki Śniadeckiej oraz aluzję do samobójczej śmierci przyjaciela, która wywarła na Słowackim wstrząsające wrażenie.

• Testament mój Juliusza Słowackiego – aż trudno mówić o podmiocie lirycznym, interpretując ten utwór, bo tyle w nim sugestii, że wypowiada się sam autor. Mówi o swojej samotności, o miłości do matki, o tym, że nie ma dzieci. Mówi o tym, jakie wartości są dla niego najważniejsze – poświęcenie i miłość do ojczyzny oraz że nie znajdowało to uznania w oczach współczesnych. Wreszcie o tym, że czuje się wieszczem, który ma za zadanie prowadzić swój naród ku lepszej przyszłości, choć naraża go to często na wzgardę innych.

• Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego – bohater – Mąż, Hrabia Henryk – jest arystokratą, tak jak autor, prezentuje poglądy autora. Także w kwestii życia rodzinnego – małżeństwo ukazane jest jako siła zniewalająca artystę, unieszczęśliwiająca jego bliskich i jego samego. Cierpiący na melancholię, nieszczęśliwy Krasiński, sam ze swego małżeństwa niezadowolony, niemal do końca życia tak uważał.

• Klaskaniem mając obrzękłe prawice… Cypriana Kamila Norwida – to niemalże poetycki życiorys autora, w którym ukazane są kolejne etapy jego życia od narodzin do dojrzałości, wzbogacone refleksjami o poczuciu niezrozumienia wśród współczesnych, niemożności przeżycia szczęśliwej miłości, lecz i ukazujące wiarę w to, że w przyszłości zostanie doceniony.

Autobiografizm w pozytywizmie i Młodej Polsce

W okresie pozytywizmu pisanie o sobie było zdecydowanie niemodne. Ale współczesna krytyka literacka wcale się tym nie przejmuje, tylko stara się odkrywać w tekstach różne elementy auto- i biograficzne, stosując często metody psychoanalityczne. Na przykład w kreacji postaci pana Michała Wołodyjowskiego – walecznego i godnego podziwu małego rycerza – upatruje się niekiedy efekt kompleksów Sienkiewicza (i podświadomą chęć odreagowania ich), związanych z… nader niskim wzrostem pisarza oraz jego kłopotami z płcią niewieścią.

Twórczość pozytywistów zawiera więc bardzo mało odniesień do konkretnych faktów z życia autorów. Pozytywiści ukrywają swoją biografię, zgodnie z założeniami epoki, wedle których pisarz ma pisać o społeczeństwie i analizować problemy ogólnoludzkie, a nie własną duszę! Z Lalki na przykład trudno wywnioskować, że Bolesław Prus cierpiał na poważne schorzenie – rodzaj lęku przestrzeni – tygodniami uniemożliwiające mu wychodzenie z domu i normalną egzystencję.

Artyści Młodej Polski – odwrotnie. Niezwykle dużo pisali o sobie, ale w sposób mało konkretny. To znaczy przelewali na papier swoje uczucia, opisywali przeżycia, malowali stany swych dusz, ale bez łatwo czytelnych odniesień do faktycznych zdarzeń. Można z ich twórczości wiele wyczytać na temat biografii, ale trzeba dysponować do tego dodatkową wiedzą, zyskaną np. z listów czy innych źródeł.

• Wesele Stanisława Wyspiańskiego – niewiele mówi o samym autorze, ale bardzo dużo o jego współczesnych. Prawie wszystkie występujące w nim postacie są autentyczne, często złośliwie albo po prostu krytycznie przedstawione. Przez pryzmat tych cudzych biografii można dostrzec niektóre cechy autora – jego krytycyzm wobec współczesnych i ich lenistwa, przekonanie, że zadaniem człowieka jest bardzo intensywna praca, która przyczyni się i do polepszenia sytuacji Polski, i – może nawet – ulepszenia świata.

Pisarze wieku XX wciąż powracają do swoich doświadczeń.

• Ferdydurke Witolda Gombrowicza – powieść zawiera bardzo czytelne aluzje do pierwszego utworu autora – Pamiętnika z okresu dojrzewania – i tego, jak niechętnie został on przyjęty przez krytyków.

• Sklepy cynamonowe Brunona Schulza – w tej poetyckiej opowieści właściwie nie ma nic realistycznego, a jednak można na jej podstawie zrekonstruować dzieciństwo autora: małe miasteczko, sklep ojca, niezwykła osobowość tegoż i to, jak najzwyklejsze wydarzenia, zapamiętane z dzieciństwa, oddziałują na wyobraźnię i zapadają w pamięć na zawsze.

• Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego – autor ujawnia się wprost, wskazując przyczyny swego aresztowania (w rosyjskiej wymowie, w której „h” wymawia się tak samo jak „g”, brzmienie nazwiska podobne do brzmienia nazwiska niemieckiego ministra lotnictwa Goeringa) oraz inne fakty ze swego życia. Ale nie jest to po prostu pamiętnik czy wspomnienie, lecz zbeletryzowana opowieść, w której własna biografia jest właśnie jednym z elementów świata przedstawionego.

• U nas w Auschwitzu Tadeusza Borowskiego (Opowiadania) – tu inaczej. Wprawdzie bohater nosi to samo imię co autor i podobnie jak on studiuje literaturę na tajnym uniwersytecie, ale utożsamiać go z autorem nie wolno. Świadectwa współwięźniów z Oświęcimia nie pozostawiają wątpliwości, że Borowski w obozie koncentracyjnym zachowywał się zupełnie inaczej niż jego bohater: pomagał, opiekował się innymi. Dlaczego więc pisze w sposób sugerujący, że to on prawdziwy jest narratorem opowiadań? Ponieważ nie chce oceniać ani „wydawać wyroków” na innych; uważa, że obozu nie można było przeżyć w sposób zgodny z moralnością panującą na wolności, po prostu – jednym udało się bardziej, innym mniej. To, że on przeżył obóz, rzec można, przyzwoicie, nie jest – według niego – żadną zasługą, raczej przypadkiem nieświadczącym o tym, że był lepszy od innych.

• Mała apokalipsa Tadeusza Konwickiego – autor pisze o sobie właściwie we wszystkich swoich książkach; ich zbiór to właściwie zbiór faktów i przeżyć z rzeczywistego życia pisarza. Cechy bohatera powieści są tożsame z cechami autora: jest dość znanym pisarzem w średnim wieku, mieszka w tym samym miejscu co rzeczywisty Konwicki (opisany jest jego dom, ulica i miejsca sąsiadujące z nim), ma wiele kontaktów z kobietami. (Czy w powieści sportretował rzeczywiste swoje kochanki, pozostaje już jego tajemnicą).

Gatunki autobiograficzne

Istnieją gatunki literackie niejako przypisane do twórczości typowo autobiograficznej. Są to: pamiętnik, autobiografia, wspomnienie i dziennik.

W pamiętniku autor-narrator opowiada o zdarzeniach, których był świadkiem lub uczestnikiem, o ludziach, których znał, o miejscach, w których przebywał, o swoim środowisku i epoce w czasie przeszłym, ujmując je jako wspomnienia. W pamiętniku autor raczej nie skupia się na sobie i swoich wewnętrznych przeżyciach, lecz usiłuje zarysować czytelnikowi ogólny obraz epoki, środowiska, w którym żył, obyczajowości i realiów. Zdarzenia ujmowane są najczęściej chronologicznie.
Pamiętniki często stanowią nieocenione źródło wiedzy dla historyków, nierzadko też mają duże walory literackie.

Wspomnienie jest krótką formą literacką zbliżoną do pamiętnika (i tutaj o zdarzeniach opowiada się z dystansu czasowego), która przedstawia jakąś konkretną osobę, sytuację historyczną, miejsce czy pewien charakterystyczny rys obyczajowy danej epoki. We wspomnieniach osoba autora również pozostaje w cieniu, a na pierwszy plan wysuwa się rzeczywistość, której był obserwatorem. Wspomnienie to jakby krótki reportaż z przeszłości.

Gatunkiem podobnym do pamiętnika jest też autobiografia. Tutaj jednak nacisk położony jest na osobę narratora, jego przeżycia i losy, zaś realia epoki stanowią jedynie tło i mogą być traktowane wybiórczo lub też zostać zupełnie pominięte.

Najpopularniejszym autobiograficznym gatunkiem literackim jest dziennik. Zapisy w dzienniku, zazwyczaj oznaczone datą dzienną, dokonywane są na bieżąco, tuż po zajściu opisywanych wydarzeń. W dzienniku nie ma elementu dystansu czasowego, nie ma również spójnej, skończonej konstrukcji świata przedstawionego. Przeważnie w dziennikach opisy życia wewnętrznego autora biorą górę nad relacjonowaniem rzeczywistości zewnętrznej. Ten typ dziennika, w którym jest to szczególnie ostro widoczne, nazywamy dziennikiem intymnym.

Zobacz:

Autobiografia jako tworzywo literackie – przedstaw to zjawisko, odwołując się do wybranych tekstów kultury XIX i XX wieku.

Dlaczego autobiografia stała się ważnym tworzywem literackim w prozie i poezji XX wieku – odwołaj się do znanych Ci dzieł.

Autobiografizm

100. Scharakteryzuj formy literatury biograficznej i autobiograficznej