„Świat poprawiać – zuchwałe rzemiosło” (Ignacy Krasicki). Twoje spostrzeżenia na temat literatury oświecenia.
Założenia pracy
W jaki sposób spełniali idee reformatorskie twórcy:
- teatru
- poezji
- powieści
- publicystyki
Wypowiedź według problemów wymagających naprawy:
- sarmatyzm – jego złe skutki
- nierówne prawo
- dziedziczność tronu
- przekupstwo urzędników
- ciemnota społeczeństwa
- słabość oświaty
Forma pracy
Jeśli we wstępie przyjmiesz założenie, że z wesołych bajek wyłania się gorzki obraz świata, przekonasz się, że doskonale do realizacji tego zagadnienia nadaje się forma rozprawki. Swoje założenie popierasz argumentami (pamiętaj o jak największej liczbie przykładów!), w zakończeniu podkreślasz słuszność przyjętego założenia – i rozprawka gotowa.
Uwaga!
- Ignacy Krasicki chętnie ukazuje mechanizmy działania „wilczych praw”. Przedstawia fakty chłodno i obiektywnie, bez cienia współczucia dla naiwnych ofiar (w roli których występują najczęściej owce, jagnięta i zające). Chłodny obiektywizm powoduje u czytelników protest przeciwko aprobowaniu takiej rzeczywistości i działa na nich na zasadzie wstrząsu.
- W bajkach występują nie tylko zwierzęta, ale i ludzie. Podobnie jak w satyrach spotykamy pijaków, hazardzistów, materialistów i fałszywych filozofów. Spora grupa bajek „ludzkich” to obraz nieuleczalnej głupoty ludzkiej. Pobrzmiewa w nich ton rezygnacji i pesymizmu. Przykłady takich bajek to Łakomy i zazdrosny oraz Nocni stróże.
Rada
Warto wspomnieć jeszcze o jednym utworze, który za życia Krasickiego cieszył się niemałą popularnością. Chodzi o Monachomachię, czyli jeden z kilku napisanych przez niego poematów heroikomicznych. Utwór ten jest bezlitosną krytyką ówczesnego duchowieństwa, które okazuje się nie tylko zacofane, ale wręcz zdemoralizowane. Jak daleko przedstawiciele Kościoła odeszli od zasad swej religii, codziennych obowiązków i moralnego życia, autor poematu wiedział najlepiej – sam był przecież duchownym, i to biskupem. Wielu czytelników współczesnych Krasickiemu potraktowało ten utwór jako antyreligijny i jego twórca musiał napisać Antymonachomachię, w której jednak nie tyle wycofywał się z zarzutów, ile je potwierdził.
Dodaj powieść!
Typowo dydaktyczny charakter ma pierwsza polska powieść, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, pióra Ignacego Krasickiego. Życie tytułowego bohatera, który opowiada swe losy z perspektywy dojrzałego mężczyzny, ma przede wszystkim uczyć, jak należy i jak nie należy postępować. Ideał, z którym styka się Mikołaj na wyspie Nipu, trudno co prawda wcielić w życie, ale trzeba próbować to robić. Zakończenie powieści wskazuje, że jest to możliwe. Bohater rezygnuje z naprawiania świata, postanawia natomiast, jak wolterowski Kandyd, zająć się sobą i własnym otoczeniem – „uprawą własnego ogródka”.
Jak zacząć?
W takim przypadku najlepiej od wprowadzenia w epokę.
Przykład
Oświecenie to w dziejach Rzeczypospolitej czas szczególny. Niezwykle istotny wpływ na tę epokę miały wydarzenia polityczne. Literatura zaś w pewnej mierze zrezygnowała wtedy z artyzmu na rzecz utylitaryzmu i dydaktyzmu. Dziś często uważamy dzieła napisane w tamtym okresie za przebrzmiałe i niezbyt kunsztowne, zapominając, że powstały one w okresie, kiedy rzeczywiście było na takie utwory zapotrzebowanie. Konieczność dziejowa wymusiła przede wszystkim rozwój publicystyki, lecz także utwory literackie pisano przede wszystkim w celach doraźnych – jako wskazówki dla społeczeństwa, mające je uchronić przed ostatecznym upadkiem.
Co w rozwinięciu?
Dowody na to, że literaci oświecenia próbowali poprawiać świat. Jest ich co niemiara. Najlepiej dla kompozycji pracy uporządkować je według gatunków: utwory sceniczne, publicystyka, poezja. Z pewnością wszyscy będą pisać o Powrocie posła Juliana Ursyna Niemcewicza. Słusznie. Ale napisać tytuł nie wystarczy. Z czym walczy? Jak chce ten świat poprawić? Ano – występuje przeciw wadom sarmatyzmu, a ma siłę wielką, teatr jest wówczas najmodniejszym medium. Do teatru przychodzą warszawiacy – słowa płynące ze sceny oddziałują na publikę.
Przykład
Wymowne są przytoczone w temacie słowa Ignacego Krasickiego. Świadczą one wyraźnie o tym, że twórcy oświeceniowi zdawali sobie sprawę z trudności i niebezpieczeństw wynikających z zadania owego „poprawiania świata”, lecz mimo to w trosce o dobro ojczyzny podejmowali się jego realizacji. Literatura polskiego oświecenia ma więc charakter edukacyjny. Nie chodzi tu tylko o propagowanie oświaty, choć i taki postulat wówczas wysuwano, lecz przede wszystkim o funkcje utylitarne, dydaktyczno-moralizatorskie, które wynikały z powszechnego wówczas przekonania o ogromnej roli słowa jako narzędzia oddziaływania na społeczeństwo. Wyjątkowość piśmiennictwa doby oświecenia polega właśnie na jego reakcji na zdarzenia i zjawiska społeczne – takie jak choćby sarmatyzm.
Publicystyka
- Okres oświecenia to również czas szczególnego rozwoju tzw. literatury politycznej, czyli utworów publicystycznych. Pijar Stanisław Konarski w traktacie O skutecznym rad sposobie występował przeciwko nadużyciom szlacheckiej wolności, a przede wszystkim przeciw tragicznemu w skutkach przywilejowi liberum veto. W innych swych dziełach walczył również o odnowę języka polskiego, o jego czystość i jasność, a także o gruntowną reformę szkolnictwa pijarskiego, którą zresztą sam wprowadził.
- Innym znanym oświeceniowym publicystą był Stanisław Staszic, którego najważniejsze dzieła to Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego oraz Przestrogi dla Polski. Występował w nich przeciw magnatom, których obarczał winą za upadek państwa, omawiał słabości Rzeczypospolitej i proponował przeprowadzenie radykalnych reform, między innymi ukrócenie anarchii szlacheckiej, stworzenie silnej armii, rozwój oświaty, wzmocnienie władzy przez wprowadzenie dziedziczności tronu. Na tle innych dzieł publicystycznych doby oświecenia utwory Staszica wyróżniają się formą artystyczną. Pisarz świadomie operował licznymi środkami artystycznymi, posługiwał się często porównaniami, apostrofami i anaforami, był mistrzem sugestywnego obrazu.
- Zupełnie inaczej pisał inny wybitny publicysta tamtych czasów – Hugo Kołłątaj, twórca Kuźnicy Kołłątajowskiej. Zamiast plastycznych obrazów wolał zwięzły, precyzyjny wywód, przemawiający raczej do rozumu niż wyobraźni. Nawet idee niezwykle skomplikowane potrafił wyrażać tak, że stawały się zrozumiałe i łatwe do zapamiętania. W swych utworach, między innymi w tekście Do Stanisława Małachowskiego… proponował konkretne reformy. Wylicza „hańby polskie”: brak rządu, słabość władzy królewskiej, niesprawiedliwość praw. Opowiada się za sprawiedliwością społeczną, między innymi za wolnością dla chłopów i równymi prawami dla mieszczan, za dziedzicznym tronem i zniesieniem liberum veto.
Poezja
- Twórcy oświeceniowi edukowali jednak nie tylko w tendencyjnie uproszczonych tekstach literackich albo publicystycznych traktatach. Czasem robili to w sposób bardziej wyrafinowany. Przykładem może być choćby twórczość Adama Naruszewicza, którego znamy przede wszystkim jako autora licznych satyr. W jednej z nich, zatytułowanej Chudy literat, ubolewa nad nieuctwem i ciemnotą Polaków, przede wszystkim zacofanej prowincjonalnej szlachty, a jednocześnie nad ubóstwem literatów i ich niską pozycją w społeczeństwie. Utwór, jak przystało na satyrę, śmieszy, zawiera elementy karykaturalne, ale jego ostateczna wymowa jest pesymistyczna. Przyszłość kraju, gdzie takie wartości jak nauka czy sztuka nie są w ogóle cenione, rysuje się ponuro.
- Księciem poetów był jednak Ignacy Krasicki. Biskup warmiński drwił w satyrach z wad szlachty, zachowując jednocześnie jasny i pełen wdzięku język, dbając też o ciekawą kompozycję i formę poetycką. Autor, który prezentuje rzeczywistość w krzywym zwierciadle, jest człowiekiem pozbawionym złudzeń. Literatura oświeceniowa miała uczyć i wychowywać, ale Krasicki nie wierzy w możliwość naprawienia świata. Poucza, ale jakby bez specjalnego zapału. Odkrywając ludzką głupotę, próżność i pychę, nie daje odpowiedzi, jak sobie z nimi radzić, jak z nimi walczyć. W utworze Do króla pozornie przyłącza się do chóru przeciwników monarchy, ale tylko po to, aby ośmieszyć ich argumenty. Czy jednak dzięki tej satyrze krytykom króla otworzą się oczy i wesprą oni władcę? Wyraźnym dowodem sceptycyzmu Krasickiego jest też satyra Pijaństwo. Cóż z tego, że pijak pokornie wysłuchuje pochwały trzeźwości, jeśli na koniec wraca do umiłowanej szklanicy? Satyry prezentują więc „świat zepsuty”, wskazują zło, którego należy się wystrzegać, ale sam autor zdaje się wątpić w możliwość jego naprawy. To zbyt „zuchwałe” zadanie. Zresztą, jak się później okazało, sceptycyzm ten był uzasadniony.
Jak zakończyć?
Tematem pracy były spostrzeżenia na temat literatury oświeceniowej. Można więc zakończyć je oceną, wnioskiem na temat jej trwałości lub dezaktualizacji. Zawsze można wskazać coś, co było najcenniejsze. Można też zapytać, czy naprawa świata proponowana przez reformatorów była skuteczna. Te wnioski nie będą jednak wesołe…
Przykład
Zarówno utwory publicystyczne polskiego oświecenia pióra Konarskiego, Staszica, Kołłątaja, jak i dzieła literatury pięknej autorstwa Krasickiego, Niemcewicza, Zabłockiego – miały charakter edukacyjny. Teksty te, niestety, w większości nie przetrwały próby czasu. Współcześnie najcenniejsze, najwartościowsze są utwory mające wymowę uniwersalną, jak bajki Krasickiego czy niepolityczne komedie Zabłockiego, na przykład „Fircyk w zalotach”. Ale również utwory zaangażowane, których utylitaryzm wydaje się dziś zbyt natrętny, pozostają dowodem autentycznej potrzeby epoki. Jakże inna była wówczas rola pisarzy, którzy przede wszystkim mieli poczucie społecznej misji, wyrażającej się w podejmowaniu prób naprawy Rzeczypospolitej. Ostatecznej tragedii – upadkowi polskiej państwowości – nie udało się zapobiec.
Zobacz:
W jaki sposób literatura doby oświecenia wspierała reformy państwa?
Refleksja o naturze człowieka w bajkach Ignacego Krasickiego
Portret szlachty i polskich obyczajów zawarty w satyrach Ignacego Krasickiego.
https://aleklasa.pl/liceum/c300-lektury/matura-2016-satyry-ignacego-krasickiego
Na czym polega oryginalność satyry Żona modna Ignacego Krasickiego?
https://aleklasa.pl/liceum/c155-powtorka-z-epok-literackich/c162-oswiecenie/przeglad-lektur-polskiego-oswiecenia