Symbol i alegoria mają wspólną cechę: nie są rozumiane dosłownie. To przedmioty, osoby czy wydarzenia, które mają kierować myśli odbiorcy ku innym, ukrytym treściom. Różni je to, że alegoria ma sens jednoznaczny, ustalony, podczas gdy symbol cechuje chwiejność, wieloznaczność.
Alegoria wymaga od odbiorcy pewnej wiedzy o tradycjach kulturowych (erudycji). Na przykład patrząc na szkielet z kosą, wiemy, że jest to obraz śmierci. Kobieta z zawiązanymi oczami i wagą w dłoni jest znakiem sprawiedliwości. Gdy widzimy na obrazie cztery kobiety: pierwszą z kwiatami, drugą z kłosami, trzecią z owocami, a czwartą w białym futrze, nie mamy wątpliwości, że chodzi o cztery pory roku. Liczne alegorie zawierają bajki Ignacego Krasickiego – występujące w nich zwierzęta pokazują pewne z góry określone ludzkie cechy: osioł – upór, wół czy pszczoła – pracowitość, lis – przebiegłość, owieczka – niewinność.
W przeciwieństwie do skonwencjonalizowanego charakteru alegorii symbol ma charakter jednorazowy dla każdego utworu. Może być odczytywany na różne sposoby. Ten środek stylistyczny pozwala „wyrazić to, co niewyrażalne”, pokazać sensy, których nie da się opisać słowami, wymykające się poznaniu racjonalnemu. Symbolizm był szczególnie popularny w literaturze końca XIX w. (powstał cały kierunek zwany symbolizmem).
Przykłady:
- biblijna Apokalipsa św. Jana – tajemnicza przepowiednia dotycząca przyszłych losów świata (symbole siedmiu trąb czy czterech jeźdźców Apokalipsy);
- Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach Kasprowicza – symbolika
- róży: piękno, życie, młodość, siła przetrwania, młode pokolenie…
- limby: brzydota, śmierć, starość, poddanie się, stare pokolenie…
- Statek pijany Rimbauda – wędrówka statku jako symbolem ludzkiego życia; wieloznaczny sens marzeń o „błotnistej kałuży”;
- Wesele Stanisława Wyspiańskiego – różne typy symboli:
- miejsce (chata bronowicka jako symbol Polski),
- przedmioty (złoty róg, złota podkowa),
- postacie (Osoby Dramatu uosabiające rozterki bohaterów),
- sceny (taniec chocholi jako znak niemocy polskiego społeczeństwa, niemożności wyrwania się z kręgu lęków i uprzedzeń);
- Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego – rozdarta sosna jako znak rozterek Tomasza Judyma.
Zobacz: