Strona Główna
NOUVEAU ROMAN – inaczej „nowa powieść” lub „antypowieść”. Jest to nowatorski gatunek w zakresie rozwoju powieści, ukształtowany na początku lat 50. naszego wieku. Pomysł stworzenia „nowej powieści” opiera się na odrzuceniu starych kanonów tego gatunku. Cechy nouveau roman: nie naśladuje świata rzeczywistego, nie uznaje granic między tym co na pewno wiemy o świecie, a co wyobraża sobie bohater – raczej znajdziemy tu wyobrażenie bohatera, opisuje zjawiska przez pryzmat „widzenia” postaci,
Nowa Fala, zwana też Pokoleniem ‘68 – formacja poetycka, której manifestami były eseje Stanisława Barańczaka Ironia i harmonia, Nieufni i zadufani oraz Świat nie przedstawiony Juliana Kornhausera i Adama Zagajewskiego. Poeci Nowej Fali chcieli zabierać głos w ważnych sprawach społecznych, krytykowali literaturę niezaangażowaną, rozbijali schematy nowomowy: klisze gazetowo-telewizyjne, wykorzystując doświadczenia poetów lingwistów. Nawiązywali do codziennej, szarej rzeczywistości: szarych sklepów, bloków i kolejek (tytuł zbiorku Zagajewskiego Sklepy mięsne). Główni przedstawiciele nurtu:
NOWELA – gatunek literacki, prozatorski, o ściśle skondensowanej akcji, należący do epiki. Nowele są krótkie, pozbawione komentarzy, refleksji autorskich, wielkiej ilości bohaterów czy panoramicznego ujęcia świata. Na plan pierwszy noweli wysuwa się akcja, punkt kulminacyjny i pointa, często także ośrodek kompozycyjny (porównaj → „teoria sokoła”). Od powieści różni się przejrzystą, prostą kompozycją, zaś od opowiadania bardziej spójną formą. Nowela nie ma wątków pobocznych ani epizodów niezwiązanych z akcją. Najbardziej znane nowele
OBRAZEK – krótkie opowiadanie, prezentujące scenkę rodzajową, portret psychologiczny bohatera, opis jakiejś sytuacji. Obrazki były bardzo modne w literaturze XIX wieku, zwłaszcza w dobie pozytywizmu. Obrazki Marii Konopnickiej – to wiersze z fabułą – czyli utwory wierszowane, przedstawiające najczęściej los skrzywdzonych dzieci z nizin społecznych. Obrazki Konopnickiej docierają do wrażliwości odbiorców, budzą współczucie, oskarżają winnych zła, które się dzieje. Przykładem może być znany wiersz pt. Jaś nie doczekał.
OBYCZAJOWOŚĆ – jest to termin istotny w poznawaniu literatury, bo przywoływany przy okazji wielu utworów, często formułowany jako temat prac pisemnych. Obyczajowość – jest to zestaw ogólnie przyjętych norm i zwyczajów, zgodnych z tradycją i ustaleniami danego społeczeństwa, dotyczących zachowania się, stroju, moralności, kultury bycia itd. Pierwszym utworem, który obyczajowość traktuje jako temat jest wiersz średniowieczny Słoty O zachowaniu się przy stole – m.in. dzięki temu utworowi poznajemy obyczajowość średniowieczną.
OKSYMORON – (z gr. oksys – ostry) jest to związek frazeologiczny zbudowany z wyrazów sprzecznych ze sobą treściowo np. „ładny brzydal”, „gorący lód”, „sucha woda” itp. Używanie takich zestawów było szczególnie modne w poezji barokowej i miało swój podtekst filozoficzny – ukazywało złożoność i niejednoznaczność pewnych myśli, odczuć, prowokowało swoim nieprawdopodobieństwem, wzmacniało siłę wyrazu i oddziaływania na odbiorcę. Oksymoron stanowi najprostszą formę paradoksu (efektownego sformułowania zawierającego myśl sprzeczną z obiegowymi przekonaniami, która
ONIRYZM – w literaturze spotykamy raczej określenie „technika oniryczna”, „obrazowanie oniryczne”, „literatura oniryczna”. Należy przede wszystkim skojarzyć ten termin z greckim znaczeniem słowa oneiros – czyli sen. Literatura oniryczna będzie zatem wykorzystywać sen jako temat, materię, motyw lub zasadę kompozycyjną – np. akcja może rozgrywać się we śnie. Technika oniryczna występuje, gdy np. wydarzenia w powieści nie są realnie umotywowane, lecz przypominają sen – dzieje się tak w powieści Franza
ONOMATOPEJA – jest to wyraz dźwiękonaśladowczy, czyli słowo, które oddaje naturalny dźwięk np. plum!, brr!, bzz!, pst! itp. Onomatopejami nazywamy także czasowniki powstałe po to, by oddać działanie dźwięku, np. świszczeć, burczeć, piszczeć, dzwonić. Warto zauważyć, że są to wyrazy „podobne” do rzeczy, które określają, powstały dzięki dźwiękowemu podobieństwu. Onomatopeje są często wykorzystywane w poezji, czasem wręcz celowo nagromadzone dla wywołania efektu dźwiękowego.
ORGANICYZM – pogląd rozpowszechniony w pozytywizmie, stanowiący jedno z głównych założeń tej epoki. Polega na porównywaniu społeczeństwa do organizmu. Jeśli zaś społeczeństwo = organizm, to wszystkie jego części są tak samo ważne dla funkcjonowania całego ustroju. „Członkami” organizmu społecznego są zaś wszystkie jego warstwy, zaniedbywanie jakiejkolwiek z nich spowoduje kalectwo całości. Wniosek z tego założenia wynika taki, że dla dobra całego społeczeństwa należy zadbać o klasy niższe, gdyż one także
ORIENTALIZM – zafascynowanie Wschodem – kulturą arabską, perską, obyczajami Japonii,tradycją Chin, wykorzystywanie w literaturze wschodnich motywów i krajobrazów. Szczególnie rozkwitł orientalizm w dobie romantyzmu, dalekie egzotyczne przestrzenie działały na wyobraźnię poetów, podejmowali oni motywy wschodnich legend (np. George Byron Giaur), opiewali wschodnie pejzaże (Adam Mickiewicz Sonety krymskie, Juliusz Słowacki Grób Agamemnona), a nawet wprowadzali do codziennego życia strój i precjoza wschodnie.
PALINODIA – jest to taki utwór, w którym autor odwołuje inny – wcześniej opublikowany – własny utwór. W poprzednim mogły być sformułowane poglądy, zarzuty, oceny, które teraz pisarz chce odwołać. Treściowo zatem utwór ten różni się od poprzedniego, lecz formą swą bardzo go przypomina: kompozycja palinodii powinna być taka sama jak w przypadku pierwszego tekstu. Przykładem może być napisana żartobliwa Palinodia Ignacego Krasickiego.
PAMFLET – utwór skierowany przeciwko znanej osobistości, środowisku lub instytucji, obnażający wady swojego „bohatera”, będący ośmieszającą krytyką. Pamflety są z reguły anonimowe i uprawiane w „gorących” politycznie czasach – np. modny był pamflet w dobie rewolucji francuskiej. Autorzy pamfletów chętnie posługują się przesadą, ekspresywną stylistyką oraz satyrą.
PAMIĘTNIKARSTWO – dział piśmiennictwa, który skupia gatunki takie jak: pamiętniki, dzienniki, wspomnienia, relacje o zdarzeniach, których autor był naocznym świadkiem. Pamiętniki pisane z dystansu czasowego mogą oprócz relacji zawierać także punkt widzenia autora – jego ocenę wydarzeń z perspektywy czasu. Pamiętnikarstwo rozkwitło w Polsce epoki baroku, a przykładem takiej wypowiedzi literackiej są Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska.
Parabola to inaczej znana nam z tekstów biblijnych przypowieść. Parabolą nazywamy narracyjny utwór epicki, jego celem jest przedstawienie historii fikcyjnej, w której zawarta jest jakaś uniwersalna ponadczasowa wykładnia praw moralnych, filozoficznych, religijnych, politycznych lub każdych innych związanych z egzystencją człowieka. Zwykle historia opisywana w paraboli była skonstruowana w sposób schematyczny, bez specjalnej dbałości o realia świata przedstawionego. Tak było w przypadku przypowieści biblijnych. W czasach współczesnych w XX wieku upowszechniła
PARADOKS – jest to wypowiedź, sformułowanie, które w pierwszej chwili zaskakuje swoją treścią – odmienną od tego, co powszechnie sądzi się i mówi na dany temat. Paradoks nie może być tylko przytoczonym nonsensem, lecz – po rozważeniu – okazuje się, że przynosi on nieoczekiwaną prawdę. Żeby stworzyć paradoks, należy zestawić ze sobą dwa zupełnie sprzeczne, kontrastowe twierdzenia lub pojęcia (np. życie – śmierć, prawda – kłamstwo) i znaleźć coś, co
PARALELIZM SKŁADNIOWY – jest to podobieństwo w budowie następujących po sobie zdań lub członów zdania. Taka powtarzalność jest chwytem z rodziny składniowych środków stylistycznych, często używanym w poezji a także w prozie – np. w prozie biblijnej. Paralelizm składniowy można określić także jako równoległość w budowie kolejnych zdań np. Dajcie odpowiedź, o wielobarwne skrzydła motyle (…) Dajcie odpowiedź, kwiaty, które barwy czerpiecie… Stefan Żeromski.
PARENEZA – samo słowo znaczy dokładnie „zachęcanie”, „pouczenie”. Często w sensie literackim używamy określenia: wzorzec parenetyczny lub literatura parenetyczna. Wzorzec parenetyczny jest to bohater – ideał, proponowany przez literaturę danej epoki jako wzór do naśladowania, taki którego cechy charakteru oraz czyny są nienaganne. W utwory parenetyczne obfituje literatura średniowieczna, spotykamy tam ideał ascety (np. św. Aleksy), ideał władcy (np. król Bolesław Śmiały), ideał rycerza (np. Roland z Pieśni o Rolandzie)
PARODIA – jest to forma satyry, sposób ośmieszenia czyjegoś stylu czy danego typu twórczości. Parodia polega na tym, że dany utwór, styl mówienia, wypowiedź lub nawet sposób bycia, gestykulacji (np. na scenie), przywołuje się w sposób bardzo podobny, naśladowczy, tak że natychmiast zostaje on rozpoznany i przypisany konkretnej osobie. Następnie parodiowany temat poddaje się ośmieszającym zabiegom: np. wyjaskrawieniu niektórych cech wypowiedzi, pozbawieniu kontekstu, uzasadnienia itp. Znane są parodie literackie dotyczące
PASZKWIL – jest to utwór, który złośliwie, wręcz obelżywie ośmiesza lub szkaluje daną osobę po to, aby ją skompromitować w oczach opinii publicznej. Są to „dzieła” pisane anonimowo, nie przynoszące chluby ich autorom. Według. przyjętej teorii, nazwa pochodzi od niezwykle złośliwego, szyderczego szewca z XVI w. imieniem Pasquino, który zasłynął w Rzymie epigramatami kierowanymi przeciw znanym osobistościom.
PATRIARCHA – jest to praojciec, głowa rodu, protoplasta. Termin patriarchy pada także przy opracowywaniu Biblii, która wymienia dziesięciu praojców rodu ludzkiego i omawia ich dzieje. Są to Adam, Set, Enosz, Kajnan, Malaleel, Jared, Henoch, Matuzalem, Lamech, Noe. W ścisłym sensie za praojców narodu wybranego uważa się Abrahama, Izaaka i Jakuba oraz synów Jakuba – patriarchów pokoleń izraelskich.
