Strona Główna
MESMERYZM – modna w XIX wieku teoria, przywołana przez Aleksandra Fredrę w Ślubach panieńskich, jako jedna z definicji miłości. Koncepcja ta opiera się o pomysł, że na świecie istnieje „uniwersalny fluid”, który emanowany jest przez człowieka i jako „substancja” oddziałuje na drugą istotę. Twórcą tej teorii był Mesmer, lekarz, który zdobył sobie wielu zwolenników. Inaczej zwano mesmeryzm „magnetyzmem” lub „przyrodzoną skłonnością serc”. W późniejszym czasie skrytykowano i obalono koncepcję rzekomego
METAFIZYKA – („coś, co następuje po fizyce”) – a zatem nienaukowy, pomijający doświadczenia i twierdzenia nauk ścisłych, matematycznych, a nawet historycznych, sposób ujmowania i wyjaśniania rzeczywistości. Jest to sposób nieracjonalny, duchowy, uznający za metody poznania świata intuicję, instynkt, przeczucie. Tematem metafizyki będzie kwestia duszy, życia po śmierci, istnienia, przemijalności, duchowej istoty świata. Zdobywać będzie metafizyka przewagę nad metodami naukowymi w epokach takich jak: barok, romantyzm, dekadentyzm. Metafizyka Termin stworzony przez
MILIEU – sposób prezentowania postaci przez opis przedmiotów, którymi się otacza, osób, z którymi poprzestaje, pokoju, w którym mieszka – słowem środowiska bohatera (środowisko w jęz. francuskim = milieu). Jest to swoiste „wykorzystanie” w powieści przysłowia „pokaż mi swój pokój, a powiem ci kim jesteś”. Poprzez opis otoczenia charakteryzował swoje postacie Balzac w Ojcu Goriot – np. bardzo szczegółowo opisany jest pensjonat pani Vauquer i opis ten od razu sugeruje
MIMESIS – kategoria pochodząca z założeń estetyki starożytnej, oznacza naśladowanie rzeczywistości w sztuce, czyli wymóg, aby dzieło sztuki było odwzorowaniem rzeczywistości. Stąd wszystkie prądy literackie, które postulują „prawdziwość”, a przynajmniej prawdopodobieństwo istnienia świata przedstawionego w dziele (np. realizm), nazywamy kierunkami mimetycznymi. Z kolei prądy, które głoszą odstępstwo od naśladowania rzeczywistości, od jej imitowania występują przeciwko mimesis. Teorię mimesis rozwinął i dokładnie omówił Arystoteles (Poetyka). Jest kilka sposobów naśladowania rzeczywistości: Twórca
MISTERIUM – gatunek dramatyczny, uprawiany w epoce średniowiecza, przedstawiający widowiska o tematyce zaczerpniętej ze Starego i Nowego Testamentu, Dziejów Apostolskich, z żywotów świętych. Od XIV wieku wystawiane poza kościołami w czasie świąt religijnych, takich jak Boże Narodzenie, Wielki Post, Wielkanoc, były bardzo popularne.
MISTYCYZM – jest to prąd myślowy, postawa, która zakłada możliwość duchowego kontaktu z bóstwem, np. w formie widzenia, snu, intuicji, cudu, objawienia. Mistycyzm to także wiara w to, że każda rzecz i każda sprawa ma swoją duchową, tajemniczą i niepoznawalną stronę. Jest to sfera ponadzmysłowa, odrzucająca wszelkie założenia racjonalne i występująca w wielu religiach. W kulturze polskiej mistycyzm miał wielkie znaczenie w epoce romantyzmu, która doznanie mistyczne (np. dialog z
MIT – jest to „opowieść – własność” danej społeczności, opowieść, która nie jest jednorazowa, lecz przekazywana z pokolenia na pokolenie, organizuje i wyraża wierzenia tej społeczności, zwłaszcza oddaje wyobrażenia początków istnienia ziemi, powstawania kosmosu, człowieka, bogów i ludzi. Treść mitów tkwi w świadomości każdego człowieka należącego do danego społeczeństwa, w pewnym sensie określa jego światopogląd i mentalność. Każda kultura ma swoje mity – szczególnie rozwinięta jest mitologia starożytnych, którą my,
MITOLOGIA – zapis mitów danej społeczności lub zestaw wszystkich mitów, które danej kultury dotyczą. Przykładem może być mitologia starożytnych Greków lub Egipcjan, Rzymian itd.
MITOLOGIZACJA – są to zabiegi, które czyni autor w swoim utworze, aby upodobnić go do mitu. Może to być mitologizacja jakiejś postaci – np. przedstawienie pracy kowala w taki sposób, że przypomina mit o Hefajstosie (czyni tak Stefan Żeromski w Ludziach bezdomnych) lub upodobnienie akcji do jakiegoś mitu – np. w Chłopach Władysława Reymonta losy Borynów kojarzą się z mitem o pięknej Helenie i wojnie trojańskiej. Słowo „mitologizacja” można spotkać
MONIZM PRZYRODNICZY – jest to pojęcie z zakresu filozofii pozytywnej, jedno z głównych haseł określających myśl tej epoki. Założenie monizmu przyrodniczego brzmi, iż świat natury i ludzi to jedno, i że dlatego do obserwacji człowieka i wnioskowania na tematy socjologiczne, społeczne, człowieka dotyczące można stosować metody nauk przyrodniczych, np. obserwację, doświadczenie, badanie reakcji na bodźce itp.
MONOLOG – samodzielna, ciągła wypowiedź jednej osoby. Słynny jest w literaturze polskiej monolog Kordiana na górze Mont Blanc, monologiem jest Wielka Improwizacja Konrada w III części Dziadów, słynny monolog w literaturze światowej to: „Być albo nie być” tytułowego Hamleta, bohatera tragedii Szekspira. Wśród monologów różnego rodzaju wyróżnia się „monolog wewnętrzny”, który stał się innowacją powieści XX wieku, a w przypadku powieści – strumienia świadomości, główną jej materią. Monolog wewnętrzny jest
MORALITET – gatunek średniowieczny, bardzo popularny w tej epoce, należący do rodzaju utworów dydaktycznych, czyli pouczających. W moralitecie występowały postacie alegoryczne, np. uosobione Dobro, Zło, Cnota, Grzech itd. Ich wygląd był kwestią umowną, tradycyjną, więc widzowie natychmiast rozpoznawali „treść” postaci. Owi „bohaterowie” toczyli spór o duszę człowieka, ukazywali grożące mu pokusy i wartości cnót. Z kolei człowiek w moralitecie był to z reguły – Everyman, czyli abstrakcyjny reprezentant ludzkości.
NADREALIZM – inaczej surrealizm. Jest to nowatorski kierunek w literaturze i sztuce XX wieku, który rozkwitł i ukształtował się po I wojnie światowej. W procesie rozwoju literatury i filozofii bywały dotąd różne prądy odbiegające od realizmu np. → irracjonalizm lub → fantastyka. Nadrealizm jest czymś jeszcze innym. Nakazuje sztuce ukazywać głębsze pokłady psychiki ludzkiej, sięgać do podświadomości, ujawniać zjawy senne, tworzyć obrazy wyjęte z półsnu, poezję halucynacyjną. W tej koncepcji
NATURA – stała się jednym z pojęć hasłowych klasycyzmu. Twórcy tego prądu, zwracając się ku osiągnięciom starożytnych, przejęli pogląd Arystotelesa dotyczący natury jako wartości stałej, posiadającej odwieczne, powtarzalne prawa, niezachwiany, odwieczny porządek, jako centrum istniejącego świata. Natura w tym ujęciu stała się pewnym punktem odniesienia i miarą wartości: np. podstawowe prawa człowieka i jego dążenie do szczęścia uznawano za zgodne z naturą. Teoretykiem „natury” był słynny myśliciel francuski Jean Jaques
NATURALIZM – bardzo ważny kierunek literacki ukształtowany we Francji, w II połowie XIX wieku, wywodzący się z twórczości Gustawa Flauberta i filozofii pozytywistycznej Hipolita Taine’a („Sztuka to produkt rasy, środowiska i historii”), wpływ na niego miał też rozwój nauk biologicznych (teorii Darwina), lecz jego głównym twórcą i teoretykiem, tzw. „ojcem naturalizmu” był Emil Zola. Założenia naturalizmu: literatura musi być obiektywna; ma przedstawiać typowe zjawiska, które rozgrywają się w określonym czasie, i bohaterów reprezentatywnych
NEOKLASYCYZM – termin ten stosowano w poezji wielokrotnie, określając nim różne „fazy” nawrotu klasycznych wartości i nawiązań do tradycji. W Europie XX wieku, jeszcze przed II wojną światową, nazwę neoklasycyzm stosowano do nurtu w poezji francuskiej, którego przywódcą duchowym i pierwszym poetą był Paul Valéry. Zamierzał on połączyć osiągnięcia symbolizmu z wielką tradycją poezji francuskiej a formę poematów pragnął oprzeć o klasyczne wzorce. W literaturze polskiej termin neoklasycyzm kojarzy się
NEOROMANTYZM– jedna z nazw epoki Młodej Polski, obok → dekadentyzmu, → modernizmu, → symbolizmu. Jest to nazwa, która podkreśla i eksponuje związek tej epoki z romantyzmem. Obserwując literaturę modernizmu, rzeczywiście można takie „pokrewieństwo” obu okresów udowodnić. Nawiązanie twórców Młodej Polski do romantyzmu przejawia się w: zainteresowaniu twórczością i uznaniu za „wieszczów” Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego, nawiązaniu do centralnych motywów tematycznych, podejmowanych przez romantyzm: np. sprawa narodowo-wyzwoleńcza czy kwestie związane z
NIHILIZM – postawa człowieka, który odrzuca wszelkie normy i zasady przyjęte w społeczeństwie, depcze wartości religijne, kulturowe, społeczne – nie uznaje nic (nihil = nic). Postawę i pojęcie przywołuje filozofia dekadentyzmu, podejmują ten temat poeci, można też znaleźć wiele wspólnego między nihilizmem a dekadenckim poczuciem beznadziejności i schyłkowości na świecie, gdzie wszystko jest „nic nie warte”. Wiersz-wykładnia nihilizmu to Nie wierzę w nic Kazimierza Przerwy Tetmajera, utwór, w którym podmiot
NIRWANA – niebyt, jest to „stan nieistnienia”, poczucie szczęśliwości, uśpienie ciała, chwilowe unicestwienie się wobec świata. Termin pochodzi z filozofii buddyzmu, lecz karierę ogromną zrobił w epoce dekadentyzmu. W dobie totalnego pesymizmu, poczucia schyłkowości, wśród dróg wyjścia, oderwania się, lekarstw na zło świata, poeci widzieli m.in. sztukę, naturę i właśnie pogrążenie się w nirwanie – nieistnienie.
NIETZSCHEANIZM – prąd myślowy w filozofii i literaturze, który ukształtował się pod wpływem poglądów Friedricha Nietzschego (II połowa XIX w.). Nietzsche głosił pogardę dla słabości, bierności i pesymizmu, postulował konieczność przewartościowania wszystkich wartości – w tym ideałów humanitaryzmu, altruizmu itp., na rzecz popierania siły, energii, mocy wybitnych jednostek. Stworzył on pojęcie „nadczłowieka” – czyli właśnie wspaniałej, twórczej indywidualności, która powinna wpływać na losy świata. Do koncepcji tej odwołał się w
