Strona Główna
IRONIA – właściwość stylu polegająca na sprzeczności między dosłownym znaczeniem wypowiedzi a jej znaczeniem właściwym niewyrażonym wprost, ale zamierzonym przez autora i zazwyczaj rozpoznawalnym dla odbiorcy. Ironię można rozpoznać przez intonację, mimikę czy też okoliczności towarzyszące wypowiedzi, a także przez znaczenie innych części tekstu oraz przez właściwą odbiorcy znajomość spraw i ludzi, do której autor się odwołuje. Mówiący pozwala sobie na igranie sprzecznymi sensami, ale ironia może też być skierowana
IRONIA ROMANTYCZNA – sam chwyt ironii polega na sprzeczności między dosłownym znaczeniem wypowiedzi a jej właściwą treścią – czyli dany tekst brzmi np. jak pochwała: piękność! a znaczy zupełnie co innego: ale brzydactwo! W romantyzmie ironia stała się istotnym środkiem ukazania postawy artysty i oceny świata, twórczość mogła eksponować różnice między światem a sztuką, rzeczywistością a ideałem, podkreślała indywidualizm bohatera i poety. Takim romantycznym dziełem, w którym autor posługuje się
IRONIA TRAGICZNA – inaczej jest to ironia losu, często ukazywana w tragedii antycznej. Polega na sprzeczności między warunkami, sytuacją, w której żyje bohater, a jego świadomością – tym, co wie. Doskonałym przykładem jest Edyp – jego czyny są zbrodnią ojcobójstwa i kazirodztwa, mimo iż bohater sądzi, że ożenił się z obcą kobietą, a nie z matką, i że w kłótni zabił obcego człowieka, a nie ojca. Ironię pogłębia fakt, że
IRRACJONALIZM – pogląd charakterystyczny dla epoki romantyzmu. Polega na przeświadczeniu, że rzeczywistości nie można poznać w sposób racjonalny – tzn.za pomocą rozumu i nauki, lecz właśnie dzięki pozarozumowym środkom poznania: intuicji, wierze, przeczuciu, instynktowi.
KALWINIZM – jeden z odłamów religijnych, powstały w wyniku reformacji w dobie renesansu obok → luteranizmu → anglikanizmu itp. Ten ruch religijny został nazwany od nazwiska swego przywódcy Jana Kalwina, a rozwinął się szczególnie na terenie Francji i Szwajcarii. Wśród założeń doktryny kalwinizmu, zwraca uwagę przeświadczenie o wartości dóbr ziemskich, konieczności ich gromadzenia dzięki własnej pracy. Tego rodzaju gromadzenie bogactw Bóg miał pochwalić, w przeciwieństwie do próżniaczego trybu życia. Inny
KARYKATURA – jest to taki sposób przedstawienia danej postaci, który ją ośmiesza, wyolbrzymia jej wady, używa przesady w przedstawieniu charakterystycznych dla tej osoby cech. Jeśli ktoś ma duże uszy – w karykaturze będą one ogromne, jeśli ktoś lubi się śmiać, będzie przedstawiony (np. na scenie) jako osobnik chichoczący od początku do końca spektaklu.
KATASTROFIZM – silna tendencja w kulturze XX wieku, głoszona przez ludzi przeświadczonych o rychłym upadku świata, o tym, że kultura europejska skazana jest na zagładę, przewidujących nadciągającą katastrofę. Zawrotną karierę zrobiło dzieło Oswalda Spenglera pt. Zmierzch Zachodu wydane w roku 1922. Autor zawarł w książce teorię narodzin, rozwoju i zmierzchu kultury. Kultury, społeczeństwa – tak jak w przyrodzie – starzeją się i upadają – przeżywają swój cykl rozwojowy. Według autora
KATHARSIS – dosłownie: oczyszczenie. Jest to kategoria związana z konwencją tragedii greckiej i imieniem Arystotelesa, bowiem właśnie Arystoteles uznał katharsis za główną ideę tragedii. Widz patrząc na odgrywaną tragedię oczyszcza swoją duszę, i osiąga spokój duchowy – czyli doznaje katharsis. Dzieje się to za sprawą przeżycia uczuć litości i trwogi, jakich doznaje widz. Litość wzbudza w widzu nieszczęście człowieka niewinnego, a trwogę nieszczęście człowieka podobnego, takiego, z którym widz się
KLASYCYZM – (termin pochodzi od łac. słowa classicus – czyli wzorowy, doskonały) prąd artystyczny, którego trwanie nakłada się aż na kilka epok literackich. Ideały sztuki klasycystycznej nawiązują w prostej linii do antycznego rozumienia działalności artystycznej. . Za doskonały wzór sztuki i działalności twórczej uznano epokę starożytną, na długie wieki określiła ona kryteria piękna i poprawności danego dzieła, w kręgu kultury europejskiej. Dlatego nazwą klasycyzm określamy po pierwsze twórczość starożytnych, a
KOLUMBOWIE – młodzi poeci doby wojny i okupacji, nazywani tak dzisiaj przez badaczy literatury współczesnej. Kolumbami nazywamy urodzonych ok. 1920 roku: Krzysztofa Kamila Baczyńskiego (zginął w powstaniu warszawskim 1944, wraz z młodziutką żoną Barbarą), Tadeusza Gajcego (zginął w powstaniu 1944), Andrzeja Trzebińskiego (rozstrzelany przez hitlerowców w 1943 roku), Władysława Bojarskiego (zastrzelony podczas akcji składania wieńca pod pomnikiem Kopernika w 1943 roku), Zdzisława Stroińskiego (zginął w powstaniu w 1944 roku). Nazwa
KOMEDIA – gatunek dramatyczny, którego cechą typową jest komizm (czyli sytuacje wywołujące śmiech). Może zaistnieć komizm słowa, post aci, sytuacji – konfiguracja wzbudzająca wesołość widza. Tematyka komedii jest zazwyczaj pogodna, akcja żywa, a rozwiązanie pomyślne dla pozytywnych bohaterów (happy end). Jest wiele odmian komedii, np.: komedia charakterów, komedia intrygi, komedia obyczajowa, komedia płaszcza i szpady, komedia satyryczna, komedia sytuacyjna itd.
Kompozycja otwarta – mianem kompozycji dzieła literackiego określa się sposób ukształtowania utworu, jego budowę i powiązanie takich elementów jak: świat przedstawiony, akcja, postacie, chronologia itp. Kompozycja otwarta istnieje wówczas, gdy związki pomiędzy poszczególnymi elementami akcji ulegają zatarciu, kolejne wydarzenia nie wynikają z siebie, istnieją między nimi luki, świat przedstawiony wydaje się fragmentaryczny, a zakończenie nie jest jednoznaczne. Kompozycja otwarta jest cechą typową dla dramatu romantycznego – przykładem może być Kordian,
KONCEPTYZM – pochodzi od słowa „koncept”, czyli pomysł i jest określeniem kierunku w poezji barokowej. Twórcą poezji tego typu jest Giambattista Marini, stąd kierunek zwany jest także – marinizmem.Według poety głównym założeniem poezji jest zaskakujący, wręcz szokujący odbiorcę pomysł – koncept.Każdy wiersz musi opierać się o intrygujący „chwyt” w zakresie treści lub formy. Dlatego poezja barokowa sięgnęła m.in. po „kult brzydoty”, a w zakresie kompozycji cechowało ją nagromadzenie i spiętrzenie
KONTRREFORMACJA – potężny ruch w Europie, skierowany przeciwko reformacji, stanowiący kontrofensywę Kościoła katolickiego. Zapoczątkował ją sobór trydencki (1545-1563), którego zadaniem było przeprowadzenie reform wewnątrz Kościoła rzymskokatolickiego i wypracowanie programu walki z różnowiercami. Postanowienia soboru miał realizować powstały w 1534 r. zakon jezuitów założony przez Ignacego Loyolę. Kontrreformacja to jednak zanik tolerancji religijnej, walka z innowiercami, cenzura książek i procesy o bluźnierstwo. W Polsce kontrreformacja nie przybrała form drastycznych, ale konsekwentnie strzegła pozycji Kościoła w kraju.
KONWENCJA LITERACKA – zespół norm i reguł określający charakter poszczególnych utworów i ich składników. Konwencja – znaczy po prostu umowa – a zatem są to pewne umowne, utrwalone przez lata praktyki, zasady dotyczące literatury, np. schematy niektórych gatunków literackich. Często nowatorstwo twórców polegało na występowaniu przeciwko utartym konwencjom, lecz często również ich niekonwencjonalność stawała się zasadą – przykładem może być Witold Gombrowicz i jego twórczość.
KOSMOGONIA – terminem tym określamy przeróżne obrazy, motywy literackie, mity, całe utwory lub doktryny dotyczące powstania świata (z gr. kosmos = wszechświat; gonos = rodzenie). W procesie poznawania literatury w szkole średniej napotykamy takie utwory, które są przekazem obrazu powstania świata: kosmogonia mitologiczna – mit przedstawiający narodziny świata, Księga Genesis w Biblii (kosmogonia biblijna).
KOSMOPOLITYZM – jest to postawa człowieka głoszącego, że jego ojczyzną jest cały świat, odnoszącego się z podziwem i miłością do wzorów obcych, zagranicznych, a z pogardą do własnej tradycji i kultury swojego narodu. Szczególnie rozpowszechnił się w Polsce doby oświecenia i jako taka postawa był bardzo krytykowany przez myślicieli tej epoki. Zapatrzenie na Zachód (zwłaszcza francuszczyznę) w mowie, strojach i obyczajach wyśmiewał m.in. Ignacy Krasicki Satyry, Mikołaja Doświadcryńskiego przypadki i
Kreować znaczy tworzyć, kreator – to twórca.Termin kreacjonizm funkcjonujący w XX wieku w poezji (kreacjonizm poetycki) niósł postulat, aby „tworzyć” nowy świat w dziełach poetyckich. Wyobraźnia poety ma stwarzać świat od nowa, podobnie malarz kreuje od nowa świat na płótnie, układając go z różnych elementów rzeczywistości – sam jest twórcą, nie musi rzeczywistości istniejącej odtwarzać ani naśladować (porównaj → kubizm).
KRONIKA – opowieść o dziejach przeszłych i współczesnych narodu, państwa, rodu królewskiego itp., jest gatunkiem → historiografii. Najwybitniejszym przykładem kroniki średniowiecznej jest Kronika polska Galla Anonima. Cechą charakterystyczną średniowiecznych kronik jest łączenie wiedzy historycznej z elementami fikcji, podaniami, legendami. Często autorzy kronik byli dalecy od obiektywności (np. tworzyli wychwalające władców panegiryki), łączyli opis faktów z moralizatorskimi komentarzami. Kroniki średniowieczne (także Wincentego Kadłubka, Jana Długosza) chronologicznie przedstawiają dzieje Polski od czasów najdawniejszych i
KRYTYCYZM – jedna z idei i zasad głoszonych w epoce oświecenia, idąca w parze z – racjonalizmem. Krytycyzm odnosił się do starych, tradycyjnych instytucji, do ustaleń nauki a także do nauki Kościoła i życia religijnego. Wyznawcy krytycyzmu głoszą konieczność dociekania racji swoich przekonań, uznając wagę nowych faktów, które mogą zmieniać stare przekonania. Możliwość krytykowania nawet najbardziej uznanych prawd wpłynęła na nazwę tego założenia.
