GOTYCYZM – tendencje 60. lat XVIII wieku, które „powracały” go gotyku, upatrując w tym stylu walory estetyczne, dotąd lekceważone. Można powiedzieć, że jest to „moda na gotyk”, wykorzystująca jego elementy i atmosferę w architekturze, sztuce uprawiania ogrodów a także w literaturze. Tu przykładem może być tzw. powieść gotycka, której akcja, pełna grozy i tajemnic rozgrywa się zwykle w ponurym zamczysku, w „gotyckiej atmosferze”, a także cała tendencja w literaturze epoki
GROTESKA W wesołym miasteczku odwiedzasz gabinet luster. Patrzysz na swoje odbicie i widzisz w nim siebie. Ale nie jest to Twoje wierne odbicie. Widzisz swój zdeformowany wizerunek. Pewne jego elementy są prawdziwe – masz włosy blond, rozpoznajesz swoje ciuchy, ale głowa jakaś nazbyt kanciasta, korpus ciała przymały, a kończyny wydłużone. Wydajesz się sobie śmieszny. Podobnie funkcjonuje groteska w literaturze. Pewne elementy są prawdziwe, a inne zdeformowane, przekrzywione. Przedstawiana sytuacja czy bohater są zabawne, ale
HAGIOGRAFIA (z gr. hagios = święty) – dziedzina literatury, obejmująca żywoty świętych, gatunek literacki o charakterze parenetycznym uprawiany w epoce średniowiecza, ukazujący życie świętego, jego czyny i cuda od narodzin po męczeńską zwykle śmierć. Gatunek ukształtował się w pierwszych wiekach naszej ery, kiedy na Wschodzie zaczęto spisywać żywoty egipskich i syryjskich pustelników. Wzory czerpano z biografii znanych postaci starożytnych (wodzów, władców itp.). Akcentowano cnoty i poświęcenie, z jakim przyszli święci dążyli do Boga, by dostarczyć przykładów do
HAMLETYZM – postawa życiowa człowieka podobnego psychicznie do Hamleta – tytułowego bohatera tragedii Wiliama Szekspira. Hamletyzm polega na ciągłym przeżywaniu konfliktu pomiędzy myślą a czynem, poczuciu samotności, wyższości, tragizmu. Człowiek w typie Hamleta skłonny jest do refleksji, drobiazgowego roztrząsania spraw, analizowania kwestii życia i śmierci. Nie jest to energiczny, konkretny człowiek czynu – jest to natura wrażliwa, stojąca przed decyzją: „być albo nie być”. Hamletyzm istotny jest dla zrozumienia polskiej
HARMONIA – centralne pojęcie estetyki renesansu, oświecenia, epok nawiązujących do antyku, czyli klasycznych, choć pojęcie harmonii odgrywało istotną rolę również w średniowieczu. Harmonia polega na odpowiednim, symetrycznym, dobranym zestawie wszystkich elementów dzieła, wówczas – wg. powyższych teorii – dzieło jest piękne.
HEDONIZM – doktryna filozoficzna, uznająca przyjemność, rozkosz za najwyższe dobro i cel życia, główny motyw ludzkiego postępowania. Utożsamiana z → epikureizmem, gdyż głosił on m.in. postulat używania wszelkich uciech życiowych. Hedone z greckiego znaczy „rozkosz” i hedonizm kojarzy się z pewnym rozpasaniem i hulaszczym, utracjuszowskim trybem życia.
HEKSAMETR – wers charakterystyczny dla eposu antycznego (Iliada, Odyseja) uprawiany m.in. przez Homera. Jest to wers, który składał się z sześciu (heks = 6) stóp. Stopa była to najmniejsza jednostka rytmiczna – w niej zaś istniał dany układ głosek długich i krótkich. Np. taki układ: długa, krótka, krótka – stanowi stopę zwaną daktylem. Sześć stóp, które składały się na heksametr, były to daktyle lub spondeje. Regularny układ stóp powodował wyrazisty
HEROS – według mitologii greckiej – półbóg, syn boga i śmiertelniczki lub odwrotnie: bogini i zwykłego śmiertelnika. Był to zatem ktoś wyższy rangą od człowieka, lecz nie miał statusu prawdziwego boga. Przykładem herosa może być Achilles syn Peleusa (człowieka) i bogini Tetydy.
HIPERBOLA – wyolbrzymienie. Środek stylistyczny, polega na tym, że aby ukazać siłę danego zjawiska, używa się przesady. Zawsze jest znakiem silnych emocji. Przykład: „umieram z miłości” – jest to hiperbola, jeśli popatrzeć na sprawę realnie, podobnie: „wypłakała morze łez” – to także przesada, lecz wyraża w obu przypadkach ogrom uczuć.
HISTORIOGRAFIA (inaczej: dziejopisarstwo) – dział literatury, w którym umieszcza się gatunki o treści historycznej – np. kroniki czy roczniki, również tzw. gesta. Przykładem mogą być: Kronika polska Galla Anonima czy Kronika polska Wincentego Kadłubka.
HISTORYZM – cecha utworów literackich, modna w epoce romantyzmu. Polega na tym, że twórcy romantyczni lubili zajmować się historią swoich narodów i często umieszczali akcję utworów w czasach historycznych np. Grażyna Adama Mickiewicza – rzecz dzieje się na Litwie w średniowieczu, podobnie w Konradzie Wallenrodzie itp.
HORACJANIZM – nurt w poezji (renesansu i baroku), nawiązujący do twórczości słynnego rzymskiego poety Horacego. Tendencje, dla których Pieśni, Listy, Satyry Horacego były źródłem i inspiracją, dominowały na przestrzeni wieków od XVI do XVIII. Liryka horacjańska charakteryzuje się refleksyjnością i powściągliwością wobec przeżyć, dążeniem do doskonałości formy, podejmowaniem motywów mitologicznych i poglądów filozoficznych, np. słynnego motywu exegi monumentum (pomnik sobie stawiam), jest to bowiem myśl o nieśmiertelności poety, któremu wieczność zapewniają
HUMANIZM (łac. humanus – ludzki) – jeden z głównych nurtów renesansu zapoczątkowany we Włoszech, prąd umysłowy, który zdominował światopogląd ludzi tej epoki. Humanizm głosił, że wzorcem myśli i kultury jest dorobek epoki starożytnej, że należy rozwijać studia nad klasyczną literaturą, uprawiać różne dziedziny wiedzy, kształcić umysł. Humanizm jest światopoglądem dowartościowującym człowieka, jego rozum i miejsce w świecie. Zatem humanista, był to człowiek wszechstronnie wykształcony, poeta doctus, studiujący literaturę, filozofię i języki
HUSYTYZM – termin pochodzi od nazwiska Jana Husa, czeskiego reformatora religijnego, który żył na przełomie XIV i XV w. Był to ruch religijno-społeczny, rozwijający się w Czechach, w I połowie XV w. Zwolennicy Husa głosili szereg reform w zakresie religii, m.in. sprzeciwiali się władzy papieża, żądali odebrania władzy świeckiej i majątków duchownym. Potępieni zostali jako heretycy, a Jana Husa spalono na stosie. Husytyzm istotny jest przy omawianiu – reformacji –
IDEALIZM – jest to postawa ludzi, którzy patrzą na świat przez pryzmat swoich ideałów, przedstawiają sobie świat lepszym niż jest on w rzeczywistości. Idealizm – nazwa systemu filozoficznego mówiącego o ideach, o rzeczach doskonałych, istniejących poza światem i niedających się poznać. Pierwszy mówił o ideach Platon i to on stworzył nazwę dla późniejszych idealistycznych systemów filozoficznych. Idealista – to człowiek, który kieruje się wzniosłymi zasadami (ideami), jest zdolny do poświęceń
IMPRESJONIZM kierunek, który zapanował w drugiej połowie XIX wieku, zwłaszcza w malarstwie, choć odcisnął swoje piętno we wszystkich dziedzinach sztuki. Kolebką impresjonizmu była Francja, a impressio znaczy wrażenie. Głównym hasłem tego kierunku jest postulat ukazywania świata przez pryzmat temperamentu, doznań artysty, ukazywanie wrażeń, jakie odnosi twórca obserwując świat, momentalne, chwilowe odczucie. W liryce impresjonizm przejawia się m.in. uplastycznieniem i umuzykalnieniem poezji. W malarstwie artyści inaczej wykorzystują światło, ukazują zmienność i
IMPROWIZACJA – jest to „tworzenie na żywo”, bez uprzedniego przygotowania. Kiedy poeta pod wpływem natchnienia tworzy i wygłasza przed od–biorcami utwór, mamy do czynienia z improwizacją poetycką. Improwizacja stała się istotną kategorią w romantyzmie, kiedy poeci nawet „pojedynkowali się” wygłaszając improwizacje. Najsłynniejsza w polskiej literaturze jest Wielka Improwizacja wypowiadana przez Konrada w celi więziennej (Dziady, cz. III)
INTUICJONIZM – pogląd, wg którego prawdy o świecie nie można pojąć ani dzięki rozumowi, ani innym środkom racjonalnym, tylko dzięki intuicji. Jest to pogląd głoszony przez Henri Bergsona (→ bergsonizm), w dobie przełomu wieków XIX i XX ((→ dekadentyzm).
INWERSJA CZASOWA – przestawienie czasu, akcja biegnie „nie po kolei”, bez respektowania następstwa wydarzeń. Stosowana jest np. w powieści poetyckiej, gdzie potęguje tajemniczość i urozmaica kompozycję.
IRENIZM (gr. eirene – pokój) – tendencja charakterystyczna dla renesansowego humanizmu, przejawiająca się w dążeniu do ustanowienia pokoju między różnymi odłamami wyznaniowymi. Irenizm głosił między innymi Erazm z Rotterdamu.
