DEIZM – jest to jedna z oświeceniowych doktryn, dotyczących religii i wiary w Boga. Różni się od ateizmu, gdyż uznaje istnienie Boga-Stwórcy. Deiści uważali, że Bóg stworzył świat, lecz nie ingeruje w jego losy, nie kieruje dziejami świata, odrzucili wiarę w cuda i w objawienie. Uznawali natomiast nakazy moralne, wynikające z religii. Tą koncepcję wyznawali oświeceniowi myśliciele Wolter i Denis Diderot. Ich zdaniem, Bóg czy jakaś Istota Najwyższa wprawdzie istnieje, ale
DEKADENTYZM – zespół poglądów i postaw życiowych, typowych dla przełomu XIX i XX w. Dekadentyzm głosił przekonanie o upadku cywilizacji europejskiej, jej wartości moralnych i norm obyczajowych. Głoszono wówczas wyczerpanie europejskiej kultury. Dekadenci przyjmowali postawę bierności i rezygnacji, nie mieli sił na walkę z bólem istnienia, jedynymi wartościami okazywały się sztuka i erotyka. Dekadentyzm łączy się też z tęsknotą do śmierci lub nirwany. Francuski poeta Paul Verlaine jeden ze swoich wierszy zatytułował właśnie Decadence, czyli schyłek, upadek, niemoc.
DEKALOG – (z gr. dekalogos – dziesięć słów, deka – dziesięć, logos – słowo) dziesięć przykazań, objawionych Mojżeszowi na górze Synaj przez Boga, wyrytych na kamiennych tablicach. Przykazania są zbiorem norm moralnych i religijnych uznawanych zarówno przez chrześcijan, jak i przez Żydów.
DETERMINIZM – hasło głoszone w epoce pozytywizmu przez Hipolita Taine’a, francuskiego myśliciela tej epoki, krytyka filozoficznego i filozofa. Łacińskie determino znaczy „ograniczam”. W myśl koncepcji determinizmu każde wydarzenie, zjawisko (m.in. dzieło literackie) jest ograniczone, określone i wyznaczone przez ogół warunków, w jakich zachodzi. Zdeterminowany – znaczy określony, uzależniony, wyznaczony przez różne czynniki. I tak artysta wytwarza swoje dzieło, jest więc zdeterminowany przez szereg czynników. Wpływają nań: rasa, środowisko i moment
DIALOG – najogólniej rzecz biorąc, dialog to po prostu rozmowa, w której uczestniczą co najmniej dwie osoby. Dialogiem nazywamy także gatunek literacki, popularny w średniowieczu i w renesansie, chociaż znany już w starożytności. W dialogu postacie prowadzą dysputę, prezentują odmienne poglądy, odpowiadają na argumenty swoich rozmówców. Jest to zatem gatunek, który stwarza rodzaj sytuacji dramatycznej, można by taki dialog umiejscowić na scenie. Nie ma w nim jednak wydarzeń i nie
DIARIUSZ – jest to forma dziennika, w którym na bieżąco zapisywane są wydarzenia z życia rodzinnego lub publicznego. W diariuszach (już od drugiej połowy XVI w.) przeróżne wypadki: wojenne, domowe, sąsiedzkie, sejmowe, bez zbytniej dbałości o literacką formę przekazu.
DULSZCZYZNA – terminem „dulszczyzna” określa się ludzi pokroju bohaterki dramatu Gabrieli Zapolskiej pt. Moralność pani Dulskiej oraz poglądy, które reprezentują. Jest to swoista mieszczańska mentalność, polegająca na tuszowaniu za wszelką cenę skandalu zagrażającego rodzinie, zasadzie „prania brudów we własnym domu” i stosowaniu słów: „co ludzie o tym pomyślą” jako głównego wyznacznika postępowania – życiowego credo. Pani Dulska jest hipokrytką i ma ciasne horyzonty myślenia, lecz bardzo wysokie mniemanie o swojej
DYDAKTYZM – literatura ma ulepszać nie tylko świat, ale i czytelnika – ucząc go. Chodzi o uczenie oświeceniowych ideałów i pokazywanie wzorców, a przy okazji o piętnowanie wszelkich wad, postaw przestarzałych, zacofanych. Realizując te cele dydaktyczne, stosowano często zasadę: uczyć, bawiąc. Prócz tego nie stroniono od sposobów bezpośrednich – wykładów do czytelnika. Np. Wstęp do bajek, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego, Kandyd Woltera, Kubuś Fatalista i jego pan Denisa Diderota.
DYGRESJA – odejście od zasadniczego tematu i omawianie zjawisk, wydarzeń, spraw luźno z nim związanych, często na zasadzie skojarzenia a nawet przypomnienia. Występuje w zwykłych wypowiedziach, w toku wykładu, przemowy, a także jako chwyt literacki. Jest wręcz cechą gatunkową – poematu dygresyjnego, w którym dygresje są ważniejsze, bardziej nośne znaczeniowo niż sama akcja.
EGZEMPLUM – z łacińskiego, oznacza: przykład, obraz w literaturze, zawarty w danym dziele, który jest przykładem prawidłowych postaw i zachowań. Egzempla nie wymagają poszukiwania ukrytego znaczenia, sensu głębszego, przedstawione nam postacie bezpośrednio prezentują ów wzorzec moralny. Takim egzemptum np. w Biblii jest przypowieść o bogaczu i Łazarzu. Bardzo lubiano egzempla w średniowieczu, wykorzystują je także w dobie renesansu Mikołaj Rej i inni twórcy.
EGZYSTENCJALIZM – jest to kierunek w literaturze, który rozwinął się pod wpływem filozoficznej myśli egzystencjalnej. Egzystencjaliści koncentrowali się wokół jednostki ludzkiej. Zakwestionowali pogląd, że człowiek jest bytem posiadającym określoną naturę czy istotę (często określoną z góry przez Boga). Zdaniem ich człowiek jest tym, czym staje się w każdym momencie swej egzystencji i czym chce być w trakcie swego istnienia. Lęk i niepokój o własną egzystencję, którą bardzo łatwo jest unicestwić, to
EKSPRESJONIZM – awangardowy kierunek w sztuce początku XX w. Rozpoczął się w malarstwie, ale później zagościł w literaturze. Reprezentuje estetykę antyrealistyczną. Zadaniem sztuki jest wyrażanie wewnętrznego świata człowieka, jego psychicznych i duchowych przeżyć. Odwołuje się do emocji, operuje bardzo silnymi środkami wyrazu, takimi jak na przykład kontrast czy brutalizm. Ojczyzną ekspresjonizmu są Niemcy, a jest to istotny kierunek w sztuce XX wieku, który objął: malarstwo, filozofię, literaturę, a nawet muzykę, jako tzw. „bunt synów
EMBLEMAT – oznacza „ozdobę”. Rozpowszechniony szczególnie w drugiej poł. XVII wieku, chociaż znanym już wcześniej – przykładem może być Zwierzyniec Mikołaja Reja. Prawdziwy emblemat składa się z trzech części: hasło-tytuł, pod nim rysunek, a pod rysunkiem wiersz komentujący sens ilustracji. A zatem była to kompozycja łącząca tekst z ryciną, chociaż można spotkać się z użyciem terminu emblemat tylko do utworu wierszowanego, komentującego dzieło sztuki. W Polsce emblematy (utwory słowno-plastyczne) popularne były
EMPIRYZM – znaczący i charakterystyczny dla epoki oświecenia pogląd, głoszący, że świat należy badać poprzez doświadczenie. Nic, czego nie można zbadać doświadczalnie, według empirystów nie jest prawdą, a każdą tezę należy potwierdzić praktycznie.
EPIFORA – powtórzenie wyrazu na końcu każdego wersu w danym utworze (odwrotnie niż → anafora, tam obserwowaliśmy powtórzenia na początku wersów).
EPIKUREIZM – kierunek filozoficzny, stworzony w starożytności przez Epikura (341-270 p.n.e.). Na pytanie: jak żyć, co jest szczęściem i dobrem, Epikur twierdził, że „dobrem jest przyjemność a brak bólu”. Epikurejczycy głosili wiarę we własne zmysły, odrzucenie lęku przed śmiercią i bogami, życie dniem codziennym i jego urokami. Później epikureizm zaczęto utożsamiać tylko z postulatem korzystania z dóbr i uciech życia, z używaniem wygód i przyjemności, aż do – hedonizmu. Odbicie
EPISTOLOGRAFIA – twórczość „listowa” (epistole = list). Możemy rozumieć ten termin jako sztukę pisania listów, zbiór listów danego twórcy, a także jako dzieło literackie – np. powieść w listach (epistolograficzna). Przykładem takiej powieści „złożonej z listów” mogą być Cierpienia młodego Wertera J.W. Goethego.
EPITET – jeden z tropów poetyckich, przekształcających wypowiedź w utwór poetycki. Jest to określenie rzeczownika, najczęściej przymiotnik, choć może to być także rzeczownik lub imiesłów. Przykłady: dorodny owoc, lodowaty podmuch, pełzający potwór itd.
EPIZOD – w powieści lub innym utworze, w którym rozgrywa się akcja, epizodem nazwiemy samodzielne wydarzenie, które nie ma wpływu na bieg wydarzeń ani na losy bohatera. Np. w Ludziach bezdomnych Stefana Żeromskiego takim epizodem może być wyprawa Wiktorowej Judymowej do Szwajcarii lub zabawny incydent z Dyziem.
Etos – pochodzi od greckiego słowa ethos – czyli „zwyczaj”. Najczęściej można spotkać ten termin w tematach prac pisemnych: np. „Etos rycerski w literaturze średniowiecznej” lub „Etos humanisty w oparciu o biografie twórców renesansowych”. Wyraz ten oznacza całość, zbiór norm i praw, które przyjmowała i uznawała za słuszne dana społeczność, czy dana grupa ludzi np. rycerstwo, humaniści. Prawa te ustalały określone zachowanie. Dlatego temat „Etos rycerski” wymaga opisania owych norm
