EUFEMIZM – słowo lub wyrażenie zastępujące słowo lub wyrażenie dosadne, wulgarne. Eufemizm występuje wtedy, gdy zamiast wyrażenia wulgarnego, ordynarnego lub dosadnego używamy „przyzwoitego” zastępstwa. Będzie więc eufemizmem: „dama lekkich obyczajów” zamiast „prostytutka”, „koloryzuje” zamiast „kłamie”, „łże”.
EUFONIA – inaczej zwana instrumentacją głoskową. Jest to fonetyczny (można zapamiętać „w warstwie dźwięków”) środek stylistyczny, stosowany w poezji, a czasami w powiedzonkach i przysłowiach. Polega na celowym zestawieniu głosek tak, aby dały dźwiękowy efekt np.:”chrząszcz brzmi w trzcinie w Szczebrzeszynie” lub „deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny”.
EVERYMAN – czyli Człowiek-Każdy. Jest to specyficzny, bardzo interesujący typ bohatera literackiego. Wywodzi się aż ze średniowiecznego moralitetu, lecz z chęcią został przypomniany i wchłonięty, a także eksponowany przez literaturę współczesną. Everyman to bohater, który jest reprezentantem każdego człowieka, człowieka w sensie ogólnym, a nie jednostkowym. Dlatego nie są istotne jego prywatne dane: imię, nazwisko, biografia. Jego losy reprezentują losy ludzkości. I tak everyman Kafki nazywa się Józef K. (Proces),
EWANGELIE – cztery księgi Nowego Testamentu, według św. Mateusza, św. Marka, św. Łukasza i św. Jana (zwanych ewangelistami), głoszące naukę Chrystusa i opisujące jego życie.
EWOLUCJONIZM – teoria doby pozytywizmu, głoszona przez Herberta Spencera (ucznia Darwina). Uważał on, że powszechnym prawem wszechświata jest rozwój, że cała rzeczywistość podlega stałej, stopniowej przemianie i że rozwój ów jest postępem. Jest to przeniesienie pojęcia ewolucji z nauk przyrodniczych do społecznych, zastosowanie prawa ewolucji do teorii dotyczących prawideł historii, dobra i zła, stosunków międzyludzkich.
EXEGI MONUMENTUM – patrz → horacjanizm.
FABUŁA – inaczej akcja lub bieg wydarzeń. Fabuła jest cechą gatunków epickich, dramatu i filmu, mówimy: „film fabularny”, gdy, w odróżnieniu od dokumentalnego, posiada on bieg wydarzeń, koleje życiowe postaci, ciąg wydarzeń itp.
FANTASTYKA – cecha pewnego typu twórczości literackiej, bardzo charakterystyczna dla epoki romantyzmu. Mówimy, że wśród cech charakteryzujących literaturę romantyczną prym wiedzie fantastyka – to znaczy, że świat przedstawiony przez tę literaturę zbudowany jest z elementów nierzeczywistych, nadnaturalnych, niepojętych rozumem i nauką (→ irracjonalizm). W utworze fantastycznym realnie funkcjonują stwory nierzeczywiste: gnomy, elfy, diabły itp. Np. postacią fantastyczną jest Goplana z Balladyny Słowackiego, Świtezianka, Rybka z ballad Adama Mickiewicza.
FATALIZM – jest to wiara w przeznaczenie, w to, że wszystko, co spotyka człowieka jest „zapisane w górze już ustalone, a my wypełniamy tylko ten napisany scenariusz. Ludzi, którzy wyznają taki pogląd nazywa się fatalistami. Fatalizm funkcjonował już w dobie starożytności, a bardzo znanym utworem francuskiej literatury oświeceniowej jest Kubuś Fatalista i jego pan Denisa Diderota. Z fatalizmem wiążą się także pojęcia „fatum” – czyli los, przeznaczenie. (→ predestynacja.)
FAUSTYZM – (pragnienie wiecznej młodości, przekroczenia ludzkiej natury i protest przeciwko przemijaniu) motyw często pojawiający się w literaturze, nawiązujący do słynnego dzieła Goethego pt. Faust. Tytułowy doktor Faust, rozczarowany ograniczonością zwykłej, ziemskiej wiedzy, zawiera pakt z diabłem, który daje mu młodość i możliwość podróżowania w czasie i przestrzeni. Stąd motywem faustowskim nazwiemy dążenie człowieka do prawdziwej wiedzy, dotyczącej istnienia, przeznaczenia, Boga, wiedzy wykraczającej poza książki. Jest to również motyw „pertraktowania” z
FILISTER – w epoce Młodej Polski termin ten nabrał szczególnie negatywnego zabarwienia. Oznaczać zaczął, zwłaszcza w oczach poetów i cyganerii artystycznej, wstrętnego mieszczucha, człowieka małostkowego, ograniczonego, bez aspiracji i ambicji. Wcześniej termin miał neutralne znaczenie.
FILOZOFIA GENEZYJSKA – konieczna do interpretacji i zrozumienia poezji genezyjskiej Juliusza Słowackiego, który jest właśnie twórcą filozofa genezyjskiej, zawartej w traktacie Genezis z Ducha. Słowacki zakłada duchową istotę wszelkiego istnienia – czyli, że istotny i prawdziwy jest tylko duch, a materia – to tylko owoc działań ducha, materialna forma. Aby się doskonalić, osiągnąć nowe stopnie postępu, duch musi rozbić starą formę, złożyć z niej bolesną ofiarę – stąd odwieczny konflikt
FRANCISZKANIZM – system filozoficzny, wywodzący się od nauki głoszonej przez św. Franciszka z Asyżu (epoka średniowieczna). Główne założenia św. Franciszka to: miłość do całego świata, wszystkich istot żyjących, ptaków i roślin (słynne są jego kazania do ryb i ptaków). Głosił św. Franciszek ideę ubóstwa i wolności człowieka ubogiego. Był przeciwnikiem ascezy, którą nazwał „dręczeniem brata-ciała”. Nazywany jest też „świętym poetów i poetą świętych”. Piękny utwór literacki pt. Kwiatki św. Franciszka
FRASZKA – fraszka to gatunek literacki, uprawiany przez wielu poetów, lecz szczególnie istotny przy charakteryzowaniu twórczości Jana Kochanowskiego. Jest to „utworek” krótki, wierszowany, oparty na dowcipnym pomyśle. Przykładem może być fraszka O doktorze Hiszpanie, Raki, Do dziewki Jana Kochanowskiego.
FRENEZJA – oznacza entuzjazm, szał, zapał, zatem frenetyczny to gwałtowny, entuzjastyczny, burzliwy. Jako właśnie taki lubił przedstawiać świat Zygmunt Krasiński (np. świat rewolucji w Nie-Boskiej komedii – mieszanina grozy i szaleństwa).
FREUDYZM – teoria psychologiczna utworzona przez Zygmunta Freuda a kontynuowana przez jego uczniów (por. → psychoanaliza). Freud – wiedeński neurolog – w poszukiwaniu przyczyn nerwic i kompleksów wyróżnił w psychice ludzkiej trzy warstwy i doszedł do przekonania o ogromnej roli podświadomości człowieka i tkwiących w niej, wciąż tłumionych popędów. Szczególną rolę przypisywał popędowi seksualnemu, który – tłumiony – może być przyczyną chorób nerwowych, problemów, lecz także może „znajdować ujście” w
FUTURYZM – (futurus)– znaczy „przyszły”) jeden z nowych, oryginalnych kierunków w poezji początku XX wieku, który opanował szczególnie Włochy i Rosję. Poeci-futuryści przekreślali przeszłość, cały dotychczasowy dorobek ludzkości, zapatrzeni byli tylko w przyszłość i cywilizację techniczną. Głosili hasło: „Ryczący automobil jest piękniejszy niż Nike z Samotraki”, wojnę uważali za „jedyną higienę świata”. Wśród innych pomysłów znajdziemy pogardę dla kobiet, hasło burzenia bibliotek i muzeów oraz nazywanie profesorów i archeologów „gangreną”. Nie
GESTA – słowo z łaciny oznacza „czyny” – utwory opisujące wielkie, godne pochwały czyny jakiegoś bohatera. W literaturze średniowiecznej panowała moda na opiewanie czynów rycerskich (porównaj: chansons de geste – starofrancuskie poematy epickie ), królewskich itp. Słynne są w historii literatury Gesta Romanorum – czyli „czyny Rzymian” lub „historie rzymskie”, spisane w I połowie XIV wieku, a ogromnie popularne w średniowiecznej Europie. Przedstawiają one szereg historii, rozgrywających się za panowania
GGA – ten tajemniczy skrót jest tytułem almanachu wydanego przez polskich futurystów w roku1920 w Warszawie, a głosi, iż „gga gąsiora jest piękniejsze od śpiewu słowika”. Przewodzili w tej grupie: Anatol Stern i Aleksander Wat. Głosili również, na wzór mistrzów zachodnich (→ futuryzm): „otwórzmy oczy, wówczas świnia wyda nam się czarowniejsza od słowika”.
GOTYK – styl architektury i plastyki okresu dojrzałego i późnego średniowiecza. Obejmował sposób wznoszenia zamków, budowli sakralnych, lecz także docierał do obyczajowości, mody, malarstwa. Gotyk można kojarzyć sobie z wysokimi, strzelistymi kościołami, oknami witrażowymi, ostrymi łukami w konstrukcji i dekoracji, wyniesieniem w górę i właśnie smukłością w porównaniu do ciężkiego, bryłowatego, przysiadłego, wcześniejszego stylu romańskiego. W początkach XII w. powstało także pismo gotyckie – ozdobne, o ostrych kształtach liter. Do
