Zapowiedzią romantyzmu był oświeceniowy sentymentalizm – prąd, który przeciwstawiał się wszechwładzy rozumu, głosił wyższość duszy, uczuć i hasło powrotu do natury. Oświeceniowa filozofia rozczarowała młode pokolenie. Gdzie indziej zaczęło ono szukać sensu życia i wiedzy o świecie. Nie rozum, lecz wiara, uczucia! Nie kultywowanie tradycji, lecz wolność, kreowanie nowej rzeczywistości! Miejsce porządku zajęły niepokój, chaos, rozdarcie. Romantyczny bunt objął różne dziedziny życia – i politykę (powstania!), i obyczaje, i kulturę. To epoka rewolucji i namiętności. Słowa „romantyczny” i „romantyzm” w ich dzisiejszym znaczeniu nie oddają całej złożoności tej epoki. Romantyk to nie tylko ktoś lubiący spacery przy świetle księżyca i wzdychający do ukochanej osoby…
Zapamiętaj!
- Preromantyzm
Romantyzm był bezpośrednio poprzedzony przez tzw. preromantyzm, czyli tendencje w kulturze drugiej połowy XVIII i początku XIX w. zrywające z estetyką klasycyzmu. Jego twórcy podkreślali rolę natchnienia, wyobraźni i oryginalności. Źródłami inspiracji stają się dla nich kultura ludowa, historia, zwłaszcza średniowiecze, świat uczuć.
- Jest dobrze widoczny zwłaszcza w literaturze angielskiej i niemieckiej. W latach siedemdziesiątych XVIII wieku w Niemczech pojawia się nurt zwany Sturm und Drang (burza i napór). Jego twórcy to Goethe, Schiller, Klinger (od tytułu jego dramatu pochodzi nazwa nurtu), którzy nie godzą się z sytuacją społeczno-polityczną Niemiec: z brakiem jedności, z istnieniem despotycznej władzy. W ich dziełach pojawia się nowy typ bohatera: człowiek wrażliwy, cierpiący na „chorobę wieku” (Weltschmerz), buntujący się przeciwko społecznym przesądom. Takiego właśnie bohatera spotkamy w Cierpieniach młodego Wertera Goethego z roku 1774 i Zbójcach Schillera z 1781.
Skąd nazwa?
Słowo „romantyzm” wywodzi się od łacińskiego „romanus” – rzymski. Terminem „lingua romana” (język rzymski) zaczęto jednak w średniowieczu określać nie klasyczną łacinę, ale język prowincji rzymskich, będący mieszaniną tejże łaciny z językami germańskimi oraz galijskimi. Do dziś francuski czy rumuński są nazywane językami romańskimi. W tym właśnie „lingua romana” powstawały utwory literackie nazywane romancami czy romantami. Opowiadały o niezwykłych, fantastycznych przygodach. Przymiotnika „romantyczny” używano później nie tylko w odniesieniu do tych dzieł, lecz także do utworów nawiązujących do średniowiecza, na przykład dramatów Szekspira. Dorobek wieków średnich zafascynował również artystów przełomu wieków XVIII i XIX. W związku z tym zaczęto ich nazywać romantykami, a z czasem całej epoce nadano miano romantyzmu.
- 1789 czy 1815?
Nie ma zgodności wśród historyków co do daty symbolicznie rozpoczynającej tę epokę. Rewolucja francuska jest uważana raczej za uwieńczenie oświecenia. W ujęciu politycznym nowa epoka zaczynałaby się od ustaleń kongresu wiedeńskiego, który odbył się w roku 1815. Ważne przemiany społeczno-gospodarcze – jak rewolucja przemysłowa, walka z pozostałościami feudalizmu – rozpoczęły się jednak już pod koniec XVIII i w początkach XIX wieku.
Umowne ramy czasowe romantyzmu
W Europie:
- 1789 r.: Wielka Rewolucja Francuska – wydarzenie uważane przez wielu za początek epoki, choć tendencje romantyczne rozwiną się wyraźniej na przełomie XVIII i XIX wieku.
- 1848 r.: Wiosna Ludów – umowna data końca romantyzmu europejskiego, choć już w latach trzydziestych pojawia się w literaturze realizm.
W Polsce:
- 1818 r.: wydanie przez Kazimierza Brodzińskiego rozprawy O pismach klasycznych i romantycznych.
- 1822 r.: Adam Mickiewicz wydaje swój pierwszy tomik wierszy, Ballady i romanse.
- 1863 r.: powstanie styczniowe, wydarzenie zamykające romantyzm polski.
Nie ma jednego romantyzmu!
Ramy czasowe da się wyznaczyć tylko w przybliżeniu. A to dlatego, że choć romantyzm objął swym zasięgiem całą Europę, jego panowanie w różnych krajach następowało w różnych czasie. Ponadto w różnych miejscach epoka ta miała odmienny przebieg: czasem łagodny, czasem, jak choćby w Niemczech, z dramatycznymi przełomami. Rozmaite też było jego znaczenie. Na Zachodzie został dość szybko zastąpiony przez nowe tendencje, w Polsce sytuacja polityczna spowodowała, że trwał dłużej i miał ogromny wpływ na świadomość Polaków. Na Zachodzie wiązał się ze zwalczaniem pozostałości feudalnych, w czym wielką rolę odgrywało rosnące w siłę mieszczaństwo. W szlacheckiej Polsce jeszcze długo trzeba będzie czekać na likwidację feudalizmu, a romantyczne hasło wolności wiąże się głównie z utraconą niepodległością.
Najważniejsze hasła romantyzmu
- Odrzucenie nauki i racjonalizmu; zamiast nich – wiara, uczucie, wyobraźnia
- Jednostka ważniejsza niż zbiorowość
- Kult młodości
- Dążenie do wolności; pochwała buntu, spisku, walki narodowowyzwoleńczej
Nowe autorytety!
Nigdy ich nie słuchano – teraz ich głos to wyrocznia:
- Dziecko – czysta istota, która interpretuje świat prawdziwie, bo nie jest spaczona wiedzą, nauką.
- Prosty lud – rozumie prawa rządzące światem, bo nie jest skażony racjonalizmem, umie odnaleźć prawdę „sercem”.
- Szaleniec – obłęd jest dowodem wielkości duszy, a nie choroby! Przez szaleńca przemawia wyższa siła!
- Artysta – w tej epoce porównywany do Boga.
Porównaj!
Ideały klasyczne XVIII wiek
- autorytet wiedzy i rozumu (racjonalizm)
- autorytet uczonego, sędziwego mędrca
- autorytet klasycznych wzorców
- działanie na rzecz społeczności
- pochwała działań zgodnych z panującym prawem, powolnych, często zakładających ugodę z zaborcą!
Ideały romantyczne pierwsza połowa XIX wieku
- odrzucenie nauki i racjonalizmu; górą – wiara, uczucie, wyobraźnia (irracjonalizm)
- kult młodości i o to chodzi, młodość ma moc
- czas uwierzyć w mądrość kultury ludowej
- jednostka i jej uczucia ważniejsze niż zbiorowość
- pochwała buntu, spisku, konspiracji, wreszcie rewolucyjnej walki o wolność!
Europa – romantyzm zabłyśnie modą na Wertera i Weltschmerz, zwróci uwagę świata na uczucia jednostki, wrażliwość i miłość – i dość szybko ustąpi realizmowi – a to, jak wiemy, współgra z ideologią epoki. Polska – ideologia romantyzmu pada na podatny grunt.
Polski nie ma na mapie Europy – podzielona jest między zaborców, dążenie do wolności staje się zatem podstawowym dążeniem Polaków. Dlatego romantyzm staje się jedną z najważniejszych epok w historii literatury – wyda wiekopomne dzieła narodowe, zaobfituje dokonaniami wieszczów formatu Mickiewicza, Słowackiego, Norwida. Tradycja literacka nazwie ich potem olbrzymami.
Romantyczna Europa
Francja
W roku 1815 wróciła do granic z 1792 r., czyli sprzed rewolucji. Z czasem znów pojawiła się na arenie politycznej. Na tronie zasiadł Ludwik XVIII, ale powołano też parlament jako ciało ustawodawcze. Pomysł „dwuwładzy” – króla i parlamentu – nie zdał egzaminu. Koronowany w roku 1824 król Karol X popadł pod koniec lat dwudziestych w konflikt z Izbą Deputowanych zdominowaną przez liberałów, co doprowadziło do rozruchów i obalenia króla. Wydarzenia te określa się jako rewolucję lipcową 1830 r. Ludwik Filip, nowy król pochodzący z linii orleańskiej Burbonów, był z początku władcą postępowym, który swymi działaniami zyskał sobie nawet przydomek króla obywatela lub króla mieszczańskiego. Za jego rządów Francja przekształciła się w monarchię parlamentarną, wprowadzono reformę oświaty oraz przywrócono wolność prasy. Niebawem jednak król zaniechał reform, co powiększyło napięcia społeczne. Nowa opozycja stanie później na czele wydarzeń roku 1848.
Austria
Po kongresie wiedeńskim kanclerzem wielonarodowościowego państwa Habsburgów jest Klemens von Metternich, silną ręką utrzymujący porządek. W okresie romantyzmu kraj ten zmagać się będzie z ruchami wolnościowymi – przykładem jest przebieg Wiosny Ludów w 1848 r. na Węgrzech.
Anglia
Zwana od 1801 r. Zjednoczonym Królestwem Wielkiej Brytanii i Irlandii. Do lat czterdziestych rządzą nią torysi – utożsamiani są z partią konserwatywną. Dzięki obserwacji błędów popełnianych w krajach sąsiednich Anglia uniknęła ogromnych napięć społecznych. Rewolucja przemysłowa czyni z niej potęgę gospodarczą, a wkrótce imperium kolonialne. Nie dotyczy to sytuacji w Irlandii, zależnej od Anglii, dodatkowo spustoszonej w 1847 przez klęskę głodu.
Rosja
Nie ma jeszcze mowy o zniesieniu feudalizmu. Rządzący tym europejskim mocarstwem Aleksander I, a później jego brat Mikołaj I nie wprowadzają żadnych reform, za to krwawo tłumią wszelkie próby buntu, na przykład powstanie dekabrystów w 1825 r. Rozbudowują także aparat represji.
Niemcy
Uchwałą kongresu wiedeńskiego utworzony został Związek Niemiecki, w skład którego weszło trzydzieści osiem państw, ale w okresie romantyzmu pojawią się starania, by Niemcy zjednoczyć. W początkach XIX wieku silne napięcia społeczne spowodują próby zniesienia liberalnych praw wprowadzonych w okresie napoleońskim. Dążyły do tego Prusy, w których po 1815 r. zaostrzy się walka z opozycją.
Najważniejszy typ bohatera tych czasów
Bohater romantyczny
Na nim opiera się wyjątkowość literatury epoki. Romantyzm bowiem wykształcił nowy, specyficzny typ postaci literackiej. Romantyczny bohater to indywidualista pozostający w konflikcie ze światem. Nie jest człowiekiem przeciętnym – zdecydowanie wybija się ponad tłum. Poeta, nieszczęśliwie zakochany. Miłość jest dla niego bardzo ważnym uczuciem – to postać namiętna, bliska obłędu w chwili odrzucenia. Tu w jego biografii następuje niejasny punkt – popełnia samobójstwo, lecz żyje dalej – jako postać przemieniona. Osobista tragedia powoduje przemianę kochanka w bojownika o sprawę większą, ważniejszą społeczną – na przykład o wolność ojczyzny. Dla tej idei skłonny jest popełnić nawet grzech – a że jest człowiekiem szlachetnym, tu rodzi się jego tragizm. Romantyk działa samotnie, jego biografia często pozostaje otwarta – nie poznamy ciągu dalszego.
Trzy podstawowe schematy romantycznej kreacji bohatera
- Bohater werterowski
Pierwowzór – Werter Goethego. Kluczem do psychologii postaci jest w tym wypadku pojęcie Weltschmerzu – z niemieckiego bólu świata. To poczucie wyobcowania i niemożności porozumienia ze światem. Stan depresyjny, bolesny i trwały. Przekłada się na kłopoty z podejmowaniem decyzji i wykonywaniem jakichkolwiek bardziej radykalnych manewrów. Bohater werterowski wciąż pozostaje w tragicznej sprzeczności między racjami własnego ja a otaczającego go świata. Ta sprzeczność go paraliżuje i obezwładnia. Los bohatera werterowskiego na ogół kończy się nieszczęśliwie – na przykład tak jak w wypadku pierwowzoru (samobójstwo).
- Bohater bajroniczny
Bohater bajroniczny również pozostaje w tragicznej sprzeczności między racjami własnego ja a otaczającego go świata. Ta sprzeczność go jednak wyzwala. Nasz bohater niczym Bajronowski Giaur przekracza kolejne granice i wyobcowuje się coraz bardziej… I jego los kończy się jednak na ogół marnie. W tym wypadku najczęstszym skutkiem jest szaleństwo.
- Polski bohater romantyczny
Zaczyna swą drogę życiową jako bohater werterowski lub bajroniczny. Zakochany, młody poeta – skupia on swe wysiłki na zdobyciu romantycznej ukochanej, bez powodzenia, co, doprowadza go do próby samobójczej. W niejasnych okolicznościach odradza się przemieniony. Nie wiemy, czy mamy do czynienia z duchem, czy po prostu bohater przeżył. Rolę dotychczasowej ukochanej kobiety będącej sensem życia i celem dążeń przejmuje jednak rzecz nowa – ojczyzna. Bohater wkracza na drogę kochanka i rycerza ojczyzny, dla której skłonny będzie do poświęcenia i grzechu. Najważniejsi – Gustaw-Konrad z Dziadów i Kordian tytułowy bohater dramatu Słowackiego. Nieco zmodyfikowanym typem będzie Hrabia Henryk z Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego, a bardzo zmodyfikowanym, a jednak romantycznym, Jacek Soplica z Pana Tadeusza.
Uwaga – bohater romantyczny jest podstawową konstrukcją dramatu romantycznego – jego dzieje to oś fabularna, jego tragizm to istota gatunku.
Polski bohater romantyczny i jego przeobrażenia w utworach Adama Mickiewicza
Myśl romantyzmu
Wielcy filozofowie romantyzmu
Georg Wilhelm Friedrich Hegel
Najważniejszy z romantycznych filozofów. Zanim został profesorem uniwersytetu w Berlinie, pracował jako dziennikarz i guwerner.
Starał się sformułować prawa rządzące historią. Według niego dzieje mają swój cel, nie są przypadkowe. Źródłem zmian jest ścieranie się przeciwieństw: każdej tezie odpowiada antyteza, a z nich dopiero wyłania się synteza. To tzw. triada heglowska. Odwołał się do niej na przykład Zygmunt Krasiński w Nie-Boskiej komedii. Historia to, zdaniem Hegla, stopniowy rozwój rozumu, w którym to rozwoju ogromną rolę odgrywają wybitne jednostki. One są wykonawcami „woli ducha świata”. Historia przypomina więc teatr, w którym jednostki i narody odgrywają przypisane im role. Odrzucając swoje poprzednie kształty, świadomość osiąga coraz wyższe stopnie rozwoju. Celem tego ciągłego rozwoju jest zjednoczenie bytu i ducha, które pozwoli na osiągnięcie „wiedzy absolutnej”.
Dialektyka Hegla: teza – antyteza – synteza
Friedrich Wilhelm Schelling
Według niego filozofia stara się odszukać „pierwotną równowagę”, więź łączącą człowieka i przyrodę. A przyroda jest bytem absolutnym. Pisał też wiele o sztuce: jest ona, jego zdaniem, drogą do ukazania istoty rzeczy.
Friedrich Schlegel
Autor ciekawej koncepcji jedności sztuki i nauki (dążenie do ukazania świata jako jedności). Przyczyną tworzenia jest natchnienie, pierwiastek boski – Bóg przemawia przez artystę. Sztuka jest wolna od wszelkich ograniczeń.
Skojarz to nazwisko!
Artur Schopenhauer
Choć żył i tworzył w romantyzmie, jego filozofia zostanie odkryta dopiero w okresie Młodej Polski. Za to zdominuje epokę! Ten pochodzący z Gdańska myśliciel głosił poglądy skrajnie pesymistyczne: nieodłączną cząstką ludzkiego życia jest według niego cierpienie, a źródłami tegoż cierpienia są niemożność zaspokojenia pragnień i świadomość śmierci.
Najważniejsze zagadnienie romantycznych filozofów
Co rządzi dziejami świata? Jak rozumieć dzieje narodów? Romantycy bardzo poważnie zajęli się tym tematem.
- Historiozofia
Oznacza gałąź filozofii, która filozoficznymi metodami i pojęciami stara się wyjaśnić zasady rządzące dziejami świata. U podstaw każdej historiozofii (a było ich wiele) leży przekonanie, że dziejami (historią) rządzi jakaś nadrzędna i nieodkryta zasada, która jest ukrytym kluczem do rozumienia następstw historycznych wydarzeń.
- Heglizm
Inaczej – filozofia ducha – to określenie najpoważniejszego romantycznego systemu filozoficznego, jaki stworzył niemiecki myśliciel Georg Friedrich Hegel. Według jego przekonań zasadnicza struktura świata opiera się na kolejnych emanacjach „ducha świata” w losach narodów, państw, społeczności i jednostek.
- Mesjanizm narodowy
To specyficznie polska idea historiozoficzna. Głosi ją Adam Mickiewicz w Dziadach i Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego. W myśl tej idei Polska ma do spełnienia szczególną misję w dziejach świata. Tak jak Chrystus wziął na siebie grzechy ludzkości i umarł w mękach na krzyżu dla ich odkupienia, tak Polska ma wziąć na siebie grzechy narodów i również dla ich odkupienia cierpieć.
- Winkelriedyzm
Kolejna idea historiozoficzna, którą niejako przeciwko Mickiewiczowskiemu mesjanizmowi sformułował Juliusz Słowacki w Kordianie (scena na Mont Blanc). Porównał on dzieje Polski do losów szwajcarskiego bohatera narodowego Winkelrieda, rycerza który wbił w swą pierś włócznie wroga, czyniąc tym samym przejście swoim. Porwał Szwajcarów do boju o wolność. Podobną rolę ma, zdaniem poety, odegrać w dziejach świata Polska. Jest to przeciwstawienie mesjanizmu historycznego – mistycznemu mesjanizmowi.
- Prowidencjalizm
To pogląd filozoficzny, w myśl którego wszystko, co dzieje się na świecie – przynajmniej w wymiarze historycznym – jest wynikiem starannego planu ułożonego przez Boga. W związku z tym wszystkie wydarzenia – zarówno te historyczne, jak i dotyczące indywidualnych losów każdego człowieka – są po prostu kolejnymi etapami w wypełnianiu się tego planu. Wszystko to zaś, co wydaje się zbędne i złe, tak naprawdę jest również elementem Boskiego planu świata.
Właśnie wokół tej idei zbudowana jest część druga Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego.
- Cykliczność dziejów
Zygmunt Krasiński w Nie-Boskiej komedii zamieścił swą myśl o złożoności Boskiego planu dziejów. Zasadza się on w cykliczności świata: po rewolucji następuje zburzenie porządku świata, chwilowy powrót do stanu natury i (niemal) równości społecznej. Później z jednostek wybitnych wykształca się nowa klasa arystokratyczna, która stopniowo dąży ku chwale, by po kilku pokoleniach zacząć powoli się degenerować. Gdy zdegeneruje się całkiem – pora na nową rewolucję. I tak zamyka się cykl, który powtarzać ma się, zdaniem poety, do końca dziejów…
- Filozofia genezyjska
Pomysł Juliusza Słowackiego. Opiera się na ciągłym przetwarzaniu ducha dążącego do doskonałości. Lecz pokonanie każdego etapu opłacić trzeba cierpieniem, odrzuceniem starej skorupy – dzieje się tak pod postacią na przykład rewolucji. Krwawa, pełna ofiar, dąży jednak ku doskonalszemu etapowi społecznego bytu. Spotkasz w wierszu Uspokojenie.
5 ROMANTYCZNYCH ŹRÓDEŁ
Romantyzm sięgnął do pięciu dziedzin po inspirację.
- Natura
W okresie romantyzmu przestaje być tylko pejzażem czy tłem akcji. To siła czująca i działająca – obdarzona duszą. Romantyczna przyroda staje się czasem uczestniczką wydarzeń – ingeruje w życie bohaterów, wymierza kary, tworzy nastrój romantycznych dzieł. Nie da się poznać praw rządzących naturą – jest zmienna, pozostaje dla człowieka tajemnicą. Dlatego bywa postrzegana też jako zagrożenie dla człowieka. Jednocześnie romantycy wyraźnie podkreślają jedność człowieka i natury – człowiek i natura są cząstkami kosmosu.
Najczęstsze w romantyzmie motywy pochodzące ze świata natury to gwiazdy, słońce, księżyc, wzburzone morze. Romantyków fascynowały zwłaszcza przejawy mocy natury: wybuchy wulkanów, burza na morzu, majestat gór.
Romantyczne ujęcie natury w konsekwencji buduje ważną cechę literatury romantycznej – tajemniczość. Atmosfera nocy, burzy, ciemnego boru, dzikiego stepu, nieosiągalnych gór – to świetne tło zdarzeń tajemniczych i niepojętych.
- Ludowość
Kultura prostego ludu wiejskiego – to ona fascynuje romantyków, nie antyczne wzorce. Dla nich wierzenia, legendy ludowe nie są zabobonami. Stanowią inspirację, podpowiadają temat dzieła, zawierają odwieczne prawdy. Twórcy romantyzmu przejęli ludowe poglądy na świat, w którym to, co materialne, łączy się z tym, co duchowe – stąd licznie występujące w ówczesnych dziełach syreny, świtezianki, duchy zmarłych… W dziełach romantyków ważne miejsce zajmuje moralność ludu – prosta, a jednak stanowiąca jasną wykładnię postępowania.
Wynikiem szacunku dla kultury ludowej jest inna cecha romantyzmu – uczuciowość, idea wiary, nie wiedzy. Lud nie jest wykształcony – a głosi najmądrzejsze prawdy. Lud nie zna arystotelesowskich norm – nie narzuca więc swojej sztuce i wyobraźni granic – metafizyka, irracjonalizm, fantazja są tu równoprawne ze światem rzeczywistym.
- Orientalizm
Romantyków pociągało to, co egzotyczne. Zafascynowanie muzułmańskim Wschodem ożywiało wyobraźnię pisarzy i malarzy. Swoich bohaterów umieszczali we wschodniej scenerii, na tle egzotycznych obyczajów i dzikiej przy-rody. W utworach pojawia się odpowiednie słownictwo: giaur, harem, turban; postacie takie jak Hassan i Leila (bohaterowie Giaura Byrona) czy Mirza (występuje w Sonetach krymskich Mickiewicza). Z orientalizmem łączyło się to, czego pragnął przeciętny odbiorca: silne emocje, niezwykłe przygody. Modę rozpoczął Byron, który sam był zafascynowany Wschodem, a zginął w walce o wolność Grecji. W polskiej literaturze orientalizm znalazł wielbicieli – nie tylko dzięki barwnej scenerii. Współgra z ważną dla Polaków ideą wolności, rewolucjonizmem – choćby przez podobieństwo historycznej sytuacji z Grecją pod tureckim jarzmem.
- Historia – wieki średnie
Epoka rycerzy i dam serca szczególnie fascynowała romantyków – bo groźna, mroczna, tajemnicza. Poeci i pisarze akcję utworów umieszczali często w starych zamczyskach. Bohaterami wielokrotnie są rycerze. Nawiązywanie do historii pomagało stworzyć nastrój niezwykłości. Ruiny, grobowce budziły refleksję nad przemijaniem. Odwołania do przeszłości pomagały wytłumaczyć współczesność – starano się odnaleźć prawa rządzące historią. Fascynacja wiekami średnimi wkraczała do rzeczywistości – budowano sobie „średniowieczne” zamki lub przynajmniej urządzano w rezydencji komnatę z rycerskimi zbrojami i gotyckim sklepieniem…
- Twórczość Szekspira
Mimo że żył na przełomie wieków XVI i XVII, romantycy uznali go za swojego duchowego patrona. Szekspir stworzył nowy teatr: zerwał z klasycznymi zasadami decorum i trzech jedności. W jego dramatach pojawiają się duchy i zjawy, atmosfera jest mroczna, a bohaterowie przeżywają gwałtowne emocje – utwory Szekspira nie bez powodu nazywane są dramatami namiętności! Wszystkie te cechy można odnaleźć również w literaturze romantycznej.
Artysta i sztuka według romantyków
Kodeks romantyków
- Twórca ma całkowitą swobodę wyrażania swych uczuć i myśli. Przede wszystkim natchnienie i wyobraźnia!
- Sztuka rodzi się z natchnienia, które jest „pierwiastkiem boskim w człowieku”.
- Żadnych granic, reguł, schematów! Odrzucone zostają wszystkie antyczne zasady krępujące literaturę: zasada trzech jedności, decorum, mimesis, jednorodności estetycznej dzieła. Romantycy chcą łączyć sprzeczności, bo przecież świat się z nich składa! – stąd synkretyzm, synteza sztuk, komizm z tragizmem, realizm z fantastyką. Ich celem jest raczej kreowanie świata, a nie jego naśladowanie.
Kim jest artysta?
Jednostką wybraną, kimś stojącym ponad rzeczywistością. Artysta tłumaczy innym tajemnice świata – jest nauczycielem, przewodnikiem, kapłanem, wieszczem. Świat go nie rozumie – ale on i tak poświęci się dla społeczności, jest bowiem jednostką obdarzoną misją. „Jam jest posąg człowieka na posągu świata” – tak wyrazi to Słowacki w Kordianie.
Czym jest sztuka?
Absolutem. Tajemnicą niemożliwą do jednoznacznego zdefiniowania. Wielką siłą, która tworzy i niszczy. Dla romantyków sztukami najdoskonalszymi – bo najlepiej wyrażającymi ludzkie uczucia: od miłości do rozpaczy i buntu – są literatura i muzyka. W epoce tej ceni się wirtuozów i improwizatorów – panuje kult geniuszu i natchnienia.
Kalendarz zdarzeń i zjawisk
Historia I połowy XIX wieku
Spiski, bunty, powstania narodowowyzwoleńcze – to obraz tej epoki. Wolnościowe dążenia obecne w romantyzmie doprowadziły do zmian na mapie politycznej: zjednoczyły się Włochy, niepodległymi państwami zostały Belgia czy Grecja. Wolne państwa powstają nie tylko w Europie, ale także w Ameryce Południowej, na przykład Argentyna, Ekwador, Kolumbia. Romantyzm to także czas pokonania pozostałości feudalnych, ścierania się konserwatyzmu z liberalizmem. Właśnie w tej epoce ukształtuje się nowożytne rozumienie narodu.
- 1789 r.: wybucha rewolucja francuska.
- 1804 r.: Napoleon ogłasza się cesarzem Francuzów.
- Lata 1812–1813: wyprawa Napoleona na Rosję kończy się jego klęską.
- 1815 r.: kongres wiedeński ustala nowy ład w Europie; na tronie francuskim zasiada Ludwik XVIII.
- 1821 r.: w Grecji wybucha powstanie przeciwko Turkom.
- 1825 r.: powstanie dekabrystów w Rosji.
- 1830 r.: rewolucja lipcowa we Francji; niepodległość uzyskuje Belgia.
- 1837 r.: na tronie angielskim zasiada królowa Wiktoria – za jej panowania Wielka Brytania osiągnie szczyt swej potęgi, od jej imienia utworzono określenie wiktoriańska Anglia.
- 1848 r.: Wiosna Ludów w Europie.
- 1854 r.: wojna krymska.
- 1860 r.: walki pod przewodnictwem Garibaldiego o wyzwolenie i zjednoczenie Włoch.
Serwis obyczajowy i nie tylko
Jak Werter
Literatura ma teraz ogromny wpływ na życie. Młodzi romantycy chcą być tacy jak bohaterowie dzieł Goethego czy Byrona – marzą o niezwykłych uczuciach i przygodach. Pozują na romantycznych kochanków i poetów, zakładają niebieski frak i żółtą kamizelkę jak cierpiący Werter. Karierę robi także suknia Lotty: biała z różowymi kokardami. Czasami to naśladowanie literatury przynosi tragiczne skutki: po wydaniu Cierpień młodego Wertera wyraźnie wzrosła liczba samobójstw; jeden z biskupów kazał nawet z tego powodu zniszczyć wszystkie egzemplarze powieści.
Strój wyróżnia człowieka
Przez ubranie romantycy starali się podkreślić swoją oryginalność, odmienność czy nawet zamanifestować głoszone poglądy. Przyjaciółka Fryderyka Szopena, pisarka George Sand, którą moglibyśmy dziś nazwać feministką, szokowała współczesnych, nosząc męskie spodnie i paląc cygara. Słowacki – jak studenci i rewolucyjna młodzież – nosił swobodne kołnierzyki zamiast mozolnie wiązanych krawatów. Romantyczni krawcy szukali inspiracji w historii – w gotyku! – i kulturze orientalnej.
Moda i uroda
Jak wyglądałaby Miss Romantyzmu? Podobnie jak bohaterka romantycznej poezji: byłaby to kobieta delikatna, wiotka, o bladej cerze, drobnych dłoniach i melancholijnym spojrzeniu. Szczupłość talii podkreślałaby wciętym staniczkiem sukni (konieczny gorset!) z koronkowym kołnierzem i bufiastymi rękawami. Jej fryzura to najczęściej loki, do tego jeszcze wstążki, kwiaty i szal, często orientalny. Mężczyźni także ubierają się kolorowo, zakładają wąskie spodnie, frak z kamizelką, noszą cylinder. Wynalazkiem epoki był składany cylinder – z francuska: chapeau claque, a w wersji spolszczonej: szapoklak; wygodnie go było nosić pod pachą, a rozkładał się przez lekkie popchnięcie denka.
Świat staje się mniejszy…
…bo łatwiej podróżować. Od początku wieku trwają prace nad skonstruowaniem lokomotywy, a 17 września 1825 r. w Anglii zostaje otwarta pierwsza linia kolei żelaznej: Stockton–Darlington. Lokomotywa Stephensona osiągała zawrotną prędkość 32 km na godzinę! Wkrótce pociągi pojawią się i w innych krajach Europy. Po wodach zaczynają pływać parowce. Łatwiej też przesłać wiadomość: w 1837 r. w Stanach Zjednoczonych Samuel Finley Morse skonstruował telegraf i stworzył specjalny alfabet telegraficzny – znany dziś jako alfabet Morse’a. Romantyzm to wiek ważnych wynalazków, oprócz wymienionych pojawiają się między innymi fotografia i ogniwo elektryczne. U schyłku epoki, w 1853 r., Polak Ignacy Łukasiewicz konstruuje lampę naftową.
Zestaw podstawowych pojęć
Potrzebne nie tylko do klasówki i kartkówki – do zrozumienia epoki, jej światopoglądu, literatury.
- Antynomia
To po prostu sprzeczność. Romantycy widzą świat jako jedność składającą się ze sprzeczności: duch – materia, jednostka – zbiorowość, uczucie – rozum, słowo – czyn.
- Bajronizm
Postawa zapoczątkowana przez biografię i twórczość George’a Byrona. Cechy bohatera bajronicznego to tajemniczość, indywidualizm, wewnętrzne rozterki, bunt przeciwko światu, samotność, duma. Byron stworzył takiego bohatera – ale i sam wokół siebie stworzył mit takiej postaci.
- Frenezja romantyczna
Sceny szaleństwa, zbrodni, gwałtownych i niekontrolowanych emocji bohaterów w literaturze.
- Gotycyzm
Fascynacja średniowieczem. Tendencja występująca w kulturze od drugiej połowy XVIII wieku.
- Idealizm
Idealizm to uznawanie wyższości ducha, idei nad materią, która jest wtórna. Wiara w duchową postać każdej rzeczy.
- Indywidualizm
Przekonanie, że świat rozwija się dzięki działaniom wybitnych jednostek. Jednostka ważniejsza niż społeczność! Odrzucić przeciętność!
- Improwizacja
Utwór stworzony bez przygotowania. Umiejętność improwizowania wysoko ceniono w romantyzmie. Widziano w niej dowód na istnienie natchnienia! Najważniejsza w polskiej literaturze – Wielka Improwizacja z Dziadów Mickiewicza.
- Irracjonalizm
Zaprzeczenie racjonalizmu. Drogą do poznania świata nie jest rozum, ale wiara, intuicja, uczucia. Zjawiska nadprzyrodzone mają pełne prawo bytu w literaturze.
- Mistycyzm
Przeświadczenie o możliwości bezpośredniego kontaktu z absolutem (Bogiem) w formie widzenia, przeczucia, objawienia.
- Osjanizm
Takie literackie oszustwo romantyczne… z którego powstał nurt literacki. Pochodzi od rzekomo celtyckich Pieśni Osjana, w rzeczywistości napisanych przez szkockiego poetę preromantycznego Jamesa Macphersona (który głosił, że je odnalazł). Charakterystyczne cechy osjanizmu to nastrój melancholii, specyficzna sceneria: ruiny, grobowce, dzika przyroda. Bohaterami są tu często wojownicy przeżywający miłosne rozterki.
- Prometeizm
Romantyczny prometeizm idzie w parze z indywidualizmem epoki. Poświęcający się bohater jest zawsze postacią ponadprzeciętną, zbuntowaną i duchowo wielką. Jego stosunek do ogółu (za który się w końcu poświęca) jest skomplikowany – to bezgraniczna miłość, pomieszana jednak z pogardą i wstrętem dla małości i powszedniości „zwykłego człowieka”.
- Spirytualizm
Pogląd filozoficzny łączący się z idealizmem: naprawdę istnieje tylko świat ducha, świat materialny jest wtórny.
- Synkretyzm
W literaturze: mieszanie ze sobą różnych rodzajów literackich – liryki, epiki i dramatu.
- Tragizm romantyczny
Jednostka wybitna jest skazana na tragiczną sprzeczność między swymi dążeniami a możliwością ich realizacji, bo tak jest urządzony świat. Romantyczny idealista zawsze będzie duchowo przerastał miałkie otoczenie i zawsze będzie go to unieszczęśliwiało i prowadziło do zguby. Na tym właśnie opiera się romantyczne rozumienie tragizmu.
- Weltschmerz
Dosłownie: ból świata. Pojęcie to określa typowy dla młodych romantyków nastrój cierpienia, lęku, zniechęcenia, poczucie wewnętrznej pustki, objawiające się apatią, unikaniem kontaktów z innymi ludźmi. Jeszcze inna nazwa tego zjawiska to choroba wieku.
- Werteryzm
Postawa łączona z tytułową postacią powieści w listach Goethego pt. Cierpienia młodego Wertera. Bohater werterowski to człowiek nadwrażliwy, przeżywający Weltschmerz, próbujący uciec w świat literatury, natury, w miłość. Myśli o samobójstwie, a bywa nawet, że kończy życie w taki właśnie sposób.
Zobacz:
Wymień główne założenia romantyzmu. Czym romantyczna wizja świata różni się od oświeceniowej?