Groteska jako podstawowa kategoria estetyczna XX wieku. Omów na przykładzie wybranych dzieł.

Groteska jako podstawowa kategoria estetyczna XX wieku. Omów na przykładzie wybranych dzieł.

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu – teza
Literatura polska daje przykłady mistrzowskiego operowania groteską. Omówię najważniejsze realizacje, zwracając szczególną uwagę na to, co wyrażane jest za pomocą groteski.

Kolejność prezentowanych argumentów

• Groteskowe sposoby obrazowania.
• Bohaterowie groteski.
• Język groteski.
• Groteska jako kategoria estetyczna twórczości Gombrowicza, Witkacego, Mrożka i Różewicza, a także Gałczyńskiego.
• Groteska w życiu codziennym.

Wnioski
Groteska jest podstawową kategorią estetyczną XX wieku, twórcy posługując się nią, wyrażają absurd i tragizm istnienia.

 

Prezentacja tematu

Kreacjonizm czy dokumentaryzm?

W tym ujęciu rozumiemy kreacjonizm bardzo szeroko: jako wszelkie techniki twórcze, które są wynikami kreacji (czyli siły twórczej) pisarza. A zatem pisarz stwarza fabułę, czasoprzestrzeń, bohaterów. Wszystkie te elementy mogą być prawdopodobne, jednak są jedynie fikcją literacką – nie zaś dokumentem, zapisem faktycznych zdarzeń. Mogą też być zupełnie nieprawdopodobne – być wytworem twórczej fantazji autora lub zupełnym odkształceniem rzeczywistości.

Wszystko to kreacja, tu postawiona w opozycji do dokumentaryzmu, czyli: literatury faktu, relacji, reportażu, wywiadu, prozy dokumentalnej. Te zapisują i prezentują fakty – czasem opatrzone komentarzem, czasem zaś ułożone w beletryzujące formy, jak to ma miejsce na przykład w powieści autobiograficznej Gustawa Herlinga-Grudzińskiego Inny świat. I teraz wybieraj: co wolisz?

• Zwolennicy fikcji literackiej wskażą zapewne na wielką różnorodność form, gatunków, ujęć. Czują się zaproszeni do świata fantazji, w którym wszystko może się zdarzyć, mogą stać się świadkami różnych eksperymentów, mogą znaleźć się w każdym miejscu i czasie.
• Z kolei zwolennicy dokumentu zawsze pewni są prawdziwości tego, o czym czytają, są blisko życia, nikt im niczego nie wymyśla – mogą obserwować swoją współczesność lub historię.

Oczywiście – można lubić i to, i to. Cenić literaturę faktu i powieść realistyczną i nie przepadać za awangardowym Gombrowiczem. Albo odwrotnie – uwielbiać Gombrowicza, Witkacego, nie bez emocji czytać literaturę łagrową i lagrową, a nudzić się przy realizmie.

Groteska w kreowaniu wizji świata i człowieka

Groteska podniesiona została obecnie do rangi odrębnej kategorii w literaturze. Tak chcą ją traktować znawcy, tym samym ­dowartościowując coś, co istnieje od dawna. Obecna była już w średniowieczu, ­w lite­raturze plebejskiej, w dramacie romantycznym… W wieku XX stała się bardzo popularna w awangardowych dziełach defor­mujących świat rzeczywisty. Groteską posługiwali się Gombrowicz, Witkacy, Mrożek. Jest kategorią estetyczną nie tylko w literaturze, lecz również w malarstwie, muzyce i filmie.

Dokonuje się w niej kilka zabiegów odkształcających rzeczywistość: miesza i łączy różne kontrastowe style, sposoby wypowiedzi, fantastykę z realizmem, tragizm z komizmem, parodiuje postacie, przedstawia ich karykatury lub wyolbrzymia niektóre cechy, zupełnie odrzuca reguły rządzące światem, a na ich miejsce wprowadza sytuacje absurdalne. Lubi oddziaływać na odbiorcę formami ekscentrycznymi, dziwactwem i brzydotą.

• Na przykład Marchołt z XVI-wiecznej literatury błazeńskiej to postać groteskowa: „krótki, a mały, a miąszy, głowę miał wielką a czoło szyrokie”. Pamiętacie może jego „straśliwą i głupią” żonę, „też była ­malutka a barzo miąsza, z wielkimi cyckami, włosy jej jakby szczeciny”. Obie postacie epatują brzydotą, ich opis wyraźnie ma wstrząsnąć czytelnikami.

• Z kolei Józio w powieści Ferdydurke podczas porządnego, mieszczańskiego obiadu włoży obie ręce do wazy z kompotem i będzie w nim „obrzydliwie bebrał”. Absurd, pogwałcenie praw rzeczywistości – oto scena groteskowa.

• U Witkacego całe ich zatrzęsienie – a to Widmo siedzi sobie zwyczajnie wśród żywych i popija herbatę z filiżanki (W małym dworku), a to księżna Zbereźnicka (Szewcy) prowadzi na smyczy, jak pieska – swojego wielbiciela. Zauważcie, jak takie przedstawienie postaci ludzkiej, przemieszanie jej z psią, deprecjonuje bohatera. Groteska ma nie tylko zadziwić czy zaszokować odbiorcę. Nie tylko urozmaica dzieło, ale czyni je niezwykłym i pozwala na eksperymenty oraz fantazje.

Tradycja czy awangarda?

To pytanie przeciwstawia tradycyjną technikę twórczą (realistyczną) – awangardowej, w dużej mierze opartej na deformacji świata. Obie metody mają swoich zwolenników. Obie też mają niechętnych odbiorców, takich, którzy nie chcą czytać literatury tego typu.

• Realizm – szczyci się tym, że naśladuje rzeczywistość. Bywa jej fotografią, wiernym lub prawie wiernym odzwierciedleniem. Świat stworzony w dziele realistycznym przejmuje reguły panujące w świecie rzeczywistym. Zdarzenia poznajemy najczęściej w układzie chronologicznym, a bohaterowie są ludźmi, których można spotkać w rzeczywistości. Realizmowi towarzyszy kategoria mimesis, określona jeszcze przez Arystotelesa, wskazująca na tę właśnie funkcję literatury: naśladowanie rzeczywistości. Do dzieł tradycyjnych, realistycznych lub zbliżonych do realizmu zaliczyć możemy powieść, nowelę, opowiadanie, dramat realistyczny. Oczywiście, w obrębie narracji czy fabuły następują w drodze rozwoju tych gatunków różne przemiany, ale zawsze będą wierne rzeczywistości, według Stendhalowskiego hasła: „Powieść – to zwierciadło przechadzające się po gościńcu”.

• Deformacja świata – to odkształcenie rzeczywistości w świecie przedstawionym powieści. Reguła prawdopodobieństwa przestaje działać, za to wkraczają inne: wyobraźni, snu, fantazji. Zdeformować świat rzeczywisty jest bardzo łatwo – wystarczy zniekształcić jeden element i już zaczynają zachodzić różne nieprawdopodobne procesy. Literatura nadal pozostaje lustrem, ale teraz jest raczej krzywym zwierciadłem: rozciąga postacie, zmienia tło… Trochę śmieszy, ale bardziej eksponuje, ujawnia pewne prawdy. Do zabiegów deformujących świat przedstawiony należą:
  • groteska (omówiona wyżej),
  • absurd (sceny, wydarzenia niedorzeczne).

• Parodia – przedstawienie tego, co już istnieje, ale inaczej – z reguły w celu ośmieszenia. Jednak nie zawsze. Czasem po to właśnie, żeby przedstawić daną wypowiedź, osobę czy sytuację inaczej, w nowy sposób. Tego rodzaju parodia stała się orężem postmodernistów, którzy twierdzą, że nic nowego nie da się już stworzyć w literaturze, można tylko parodiować, przetwarzać rzeczy już stworzone.
  • Oniryzm – poetyka snu. W świecie przedstawionym przestają obowiązywać reguły rzeczywistości, zastępują je reguły snu. Kto choć raz śnił, wie, o co chodzi: atmosfera snu jest niepowtarzalna, sprawy dzieją się niby naprawdę, a jednocześ­nie są nierzeczywiste, czasem koszmar staje się dręczący, czasem we śnie spełniają się marzenia. Poetykę snu uwielbiają surrealiś­ci – oni bowiem odkryli na dobre ludzką podświadomość, by wykorzystać ją w literaturze i sztuce.

• Karykatura – swoista parodia postaci. Z pewnością widzieliście karykatury polityków, aktorów lub innych sławnych ludzi w prasie. Rysunki, ­portrety osób… ale o nieproporcjonalnej figurze, z powiększonym nosem, nastroszoną kępką włosów. Nie są to jednak „wynaturzenia” przypadkowe – karykaturzyści bystrym okiem potrafią podejrzeć i wychwycić rzeczywiste cechy charakterystyczne danej postaci. W ujęciach literackich karykatura często towarzyszy grotesce, bywa jej głównym elementem.

• Karnawalizacja – ukazanie świata w poetyce ludowego śmiechu, wywodzącej się z kultury karnawału. W karnawałowej tradycji zawieszone zostają normalne prawa, na ich miejsce wkraczają zaś prawa ludu, ludowa wizja świata. Jedną z cech tej wizji będzie ośmieszenie oficjalnej kultury, odwrócenie prawdziwej hierarchii społecznej oraz eksponowanie fizjologicznej strony natury ludzkiej, przez kulturę wysoką uznanej za wstydliwą. Jednym z przykładów literatury, której świat poddano karnawalizacji, jest Gargantua i Panta­gruel François Rabelais’go.

• Konstrukcja świata fantastycznego – czyli niemożliwego w rzeczywistości, o nadnaturalnych prawach, pełnego cudowności, baśniowych, nierzeczywistych osób i możliwości. Taki świat istnieje w baśni. Znamy go zresztą od dawna: fantastyczną fabułę zawarł Jonathan Swift w Podróżach Guliwera, fantazję uwielbiali romantycy. Powinniśmy zwrócić uwagę na literaturę science fiction, bardzo popularną współcześnie – w niej charakterystyczną cechą świata powieści będą wykorzystanie postępu technicznego, prognozowanie skutków rozwoju nauki, próby skonstruowania świata przyszłości.

• Narrator może należeć do świata powieści (np. sam jest jednym z bohaterów) lub może być usytuowany całkowicie poza nią (w trzeciej osobie, zdystansowany, obiektywny, wszechwiedzący). Oba przykłady znajdziecie np. w Lalce Prusa. Narrator zanurzony w świecie powieści to Rzecki jako autor Pamiętników starego subiekta, w pozostałych partiach powieści spotykamy się z narracją trzecioosobową, „przezroczystą”.

• Bohaterowie to osoby występujące w powieści: bywają pierwszo- i drugoplanowe, aktywne lub bierne, charakteryzowane bezpośrednio lub pośrednio (poprzez czyny). Ocena ich prawdopodobieństwa nie powinna budzić wątpliwości. W utworach awangardowych konstrukcje postaci bywają bardzo interesujące: Witkacy na przykład zmienia im co chwila sposób wypowiedzi, mogą zamieniać się ze sobą rolami, Beckett – umieszcza ich w kubłach na śmieci, Gombrowicz „odmładza” i potrafi trzydziestoletniego Józia uczynić uczniem…

• Akcja – ciąg zdarzeń (a czasem ich brak) także może być prawdopodobny lub nie. Zakłóceń w kolejności zdarzeń, tego, że są one przekazywane niechronologicznie lub częściowo niejasne – nie traktujmy jako cechy awangardowej. Są to dość tradycyjne już zabiegi autorskie i nie mają wiele wspólnego z deformacją świata. Należy raczej spojrzeć na układ przyczyn i skutków – czy jest zgodny z naszym doświadczeniem i poczuciem realności, czy też sugeruje, że to baśń, sen, fantazja?

Argumenty zwolenników realizmu

Czytelnik ma sporo argumentów na obronę realizmu – wkraczając w świat tej prozy, wiele uczy się o danym czasie, przestrzeni, społeczeństwie, naturze ludzkiej. Może być świadkiem wartkiej akcji, przyglądać się złożonym osobowościom postaci. Zasada prawdopodobieństwa obowiązuje tu bez względu na czas i miejsce – tak samo w prozie współczesnej, jak i w powieści historycznej. Wspólną cechą poniższych tytułów jest fakt, że w swych granicach stwarzają iluzję rzeczywistości, w którą wchodzi odbiorca. Nie znaczy to, oczywiście, że są takie same. Różnią się kompozycją, można wskazać różne zabiegi autorskie inaczej modelujące powieś­ciową rzeczywistość. Na przykład:

• W Lalce Prus stwarza dwugłos narracji. Poza tym warte podkreślenia w tej prozie są: dbałość o realizm topografii, faktów i szczegółów przedstawionej przestrzeni.

• Żeromski w swojej prozie odchodzi od ścisłego realizmu i „przezroczystej” narracji. Ludzie bezdomni są przykładem powieści modernistycznej. Narrator włącza się w widzenie świata – narracja bywa subiektywna, nasycona emocjonalnie. W toku akcji zdarzają się luki, niewyjaś­nione miejsca, losy bohaterów ­poznajemy „wyspowo”, bez zachowania ciągłości zdarzeń.

• Nałkowska w Granicy stosuje jeszcze inny zabieg. We wstępie powieści informuje o jej finale. Świadomie rezygnuje z podsycania ciekawości odbiorcy rozwojem akcji. Fabułę poznajemy poprzez retrospekcję, ale dzięki temu uwaga czytelnika skupia się na analizie psychiki postaci, na refleksji filozoficznej, a nie na śledzeniu akcji.

Argumenty zwolenników awangardy

• Powieści Kafki otwierają przed czytelnikiem świat ukształtowany na podobieństwo snu, męczącego koszmaru, od którego trudno się uwolnić: przestrzeń – labirynty strychów, niespodziewane przejś­cia, ludzie, niewyjaśnione działania – wszystko to osacza bohatera, stwarzając oniryczną, senną atmosferę.

• W Mistrzu i Małgorzacie Bułhakowa nakłada się na siebie kilka warstw czasu, współgra kilka typów narracji. Głównym zabiegiem deformującym rzeczywistość jest jednak wprowadzenie w czas i przestrzeń realnej Moskwy postaci i osób baśniowych, nadprzyrodzonych, a co za tym idzie: zdarzeń i przestrzeni nierealnych. Lot Małgorzaty-czarownicy nad Moskwą, bal Szatana, czary w Variétés, kot Behemot, cała świta szatańska mogłyby sugerować, że mamy do czynienia z zupełnie niepoważną książką. Nic bardziej mylnego – czytelnicy Bułhakowa wiedzą, że irracjonalny świat posiada władzę nad tym realnym, jest potężniejszy i jest w stanie odsłonić najgłębsze prawdy o człowieku, miłości, Bogu, władcy…

• W scenach Becketta na uwagę zasługuje skromność scenografii i programowe ubóstwo rekwizytów. Postacie są dziwne i dziwnie usytuowane: albo zakopane w ziemi lub umieszczone w kubłach na śmieci, albo stróżujące dzień i noc przy kamieniu i krzaku (Czekając na Godota). Światem tej dramaturgii rządzą absurd i groteska, zdarzenia są zredukowane do minimum, a problematyka głęboko filozoficzna. Tragizm istnienia, bezsens śmierci (przedstawionej tu groteskowo), wartości w życiu ludzkim. Przy sztukach Becketta mówi się o „antyteatrze”, a krytycy wpisują też jego twórczość w krąg postmodernizmu.

• Twórczość Brunona Schulza w dużej mierze wykorzystuje poetykę oniryzmu. Domy jak ze snu, posiadają fizjonomię, ulice plączą się w zadziwiających kierunkach, otwierają się podwoje zamkniętych budynków, można też znaleźć się nagle w podróży międzygwiezdnej. Jak ze snu wyłaniają się postacie kobiece czy też osoba ojca, przedmioty martwe przestają być martwe, wpływają na życie człowieka. Przy prozie Schulza spotkacie zapewne pojęcie „mitologizacji”. Jest to świadome kształtowanie świata przedstawionego, tak by stał się mitem, ucieczką od realnej rzeczywistości, od prawdziwej cywilizacji. Osoby i rzeczy stają się częściami mitologii, mają określony sens (ciotka Agata – wnosi pierwiastek cielesności, biologiczności, rozrodczości człowieka).

• W przypadku prozy Witolda Gombrowicza konieczna będzie znajomość kategorii Formy. Pisarz utworzył ją, poszukując ­prawdy o człowieku, dobijając się o to, co autentyczne, wolne od fałszu. Pragnął znaleźć coś czystego, nieskażonego, lecz obserwując ludzi, znalazł jedynie powielone schematy, stereotypy. Znalazł Formę, zauważył, że już u progu życia wchodzimy – w gotowe „odlewy” i nie możemy z nich się wydobyć. Zresztą nie chcemy, bo dzięki Formie jesteśmy rozpoznawani i klasyfikowani. Tę Formę pokazuje Gombrowicz w wielu swoich utworach (m.in. w Ferdydurke), korzystając z absurdu i groteski, one bowiem najlepiej potrafią ową Formę unaocznić.

• Aby zrozumieć dramaty Witkacego, potrzebujemy z kolei pojęcia Czystej Formy. Jest to jego idea i cel, który stawiał utworom scenicznym. Nie dawał im prawa do przedstawienia jakichkolwiek treś­ci – żadnego iluzjonizmu, żadnego „udawania” rzeczywistości, żadnych sensownych związków przyczyny i skutku. Czysta Forma ma epatować, oczarować i zadziwiać odbiorcę, doprowadzić do przedziwnie metafizycznego przeżycia. I dlatego obserwujemy, jak pisał Witkacy – „mózg wariata na scenie”, zjawis­ka absurdalne i niemożliwe, postacie groteskowe. Takie eksperymenty z for­mą pozwalają działać na odbiorcę.

• W dramatach i opowiadaniach Sławomira Mrożka znajdziesz przykłady groteski, absurdu i parodii – innymi słowy mamy tu świat zdeformowany, choć pełen humoru. Taki sposób kreowania świata pokazuje zniewolenie człowieka i ciągłą walkę jednostki z otaczającą ją rzeczywistością. ­Wydarzenia z utworów Mrożka są zupełnie zrozumiałe, choć wydają się zwariowane. Katafalk w środku pokoju, Stomilowie „zatrzymani” w młodzieńczym buncie, Artur – współczesna odmiana bohatera romantycznego, wielki nadmuchany słoń udający prawdziwego w zoo, wesele przyszłości – z głowicami atomowymi zamiast noża albo deski z płotu w rękach skłóconych biesiadników – wiemy, że takich realiów nie ma, ale czy istotny jest „strój” danej rzeczy? Bunt i konflikt pokoleń, zwycięstwo tępej siły nad intelektem, fałsz, nienawiść – na pewno istnieją, są realne.

Realizm i deformacja w literaturze (metody twórcze)

Jakie terminy przywołać?

• Groteska – kategoria estetyczna występująca w utworach literackich, plastycznych, teatralnych, filmowych, charakteryzująca się fantastyką, upodobaniem do form ekscentrycznych, absurdalnością, niejednolitością nastroju, przemieszaniem pierwiastków tragicznych z komicznymi, lekceważeniem obowiązującej wizji świata i zasady decorum, w grotesce literackiej – niejednorodnością stylową, inwencją słowną, mieszaniem mowy wykwintnej z wulgarną itp. (na podst. Słownika terminów literackich).

• Deformacja świata przedstawionego – czyli zniekształcenie go, np. groteskowe, sztuka przestaje być realistyczna, przestaje być „zwierciadłem przechadzającym się po gościńcu”.

• Literatura wyczerpania – o literaturze współczesnej, świadomej swych ograniczeń, żonglowania formą, uzależnienia od konwencji, poprzedników i pośredników.

• Intertekstualność – powiązania międzyliterackie i międzytekstowe, np. aluzje do innych tekstów, parodie, cytaty, parafrazy, odniesienia do innych dzieł i autorów, bliższe lub dalsze, w tym sensie np. można mówić o pokrewieństwie między Ulissesem Joyce’a a Odyseją; Intertekstualna metoda interpretacji tekstów jest bardzo modna dziś, w dobie postmodernizmu, głoszącego, że wszystko jest cytatem, aluzją, a literatura świadomą grą literacką.

• Sylwa (od silva rerum – dosłownie las rzeczy) – kiedyś był to zbiór utworów różnych autorów i różnych treści, obecnie może to być jeden utwór będący zbiorem zapisków, być może można ten termin odnieść np. do quasi-dzienników (niby-dzienników) ­Konwickiego, takich jak Kalendarz i klepsydra. Cechą sylwy jest wielość, różnorodność i pewne nieuporządkowanie, swoboda kompozycyjna.

Groteska w literaturze współczesnej

LITERATURA

Zwolennikom tradycji i realizmu polecamy

Literatura powszechna

• Stendhal, Czerwone i czarne
• Honoriusz Balzak, Komedia ludzka
• Gustaw Flaubert, Pani Bovary
• Lew Tołstoj, Wojna i pokój
• Tomasz Mann, Czarodziejska góra
• Karol Dickens, Klub Pickwicka

Literatura polska

• Bolesław Prus, Lalka, Emancypantki
• Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem
• Henryk Sienkiewicz, Rodzina Połanieckich
• Maria Dąbrowska, Noce i dnie
• Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni, Przedwioś­nie, Wierna rzeka
• Zofia Nałkowska, Granica
• Maria Kuncewiczowa, Cudzoziemka

Powieść historyczna

• Józef Ignacy Kraszewski, Dwie królowe
• Henryk Sienkiewicz, Trylogia, Krzyżacy
• Bolesław Prus, Faraon
• Stefan Żeromski, Popioły

 

Cytaty do wykorzystania

• Rzeczywistość przybiera pewne kształty tylko dla pozoru, dla żartu, dla zabawy. Ktoś jest człowiekiem, a ktoś karakanem, ale ten kształt nie sięga istoty, jest tylko rolą na chwilę przyjętą, tylko naskórkiem, który za chwilę zostanie zrzucony.
  Bruno Schulz

• Tworzyć literaturę to przypominać sobie fakty, które jeszcze się nie zdarzyły.
  Krzysztof Kąkolewski

• Powieść – to zwierciadło przechadzające się po gościńcu.
  Stendhal

• Historia literatury jest historią przełamywania konwencji, historią nieustannych powrotów do sedna rzeczy.
  Jan Józef Szczepański

• Zadaniem literata nie jest rozwiązywać problemy, a tylko je stawiać, aby skupiły na sobie uwagę powszechną i dostały się między ludzi – tam one zostaną w jakiś sposób uładzone, ucywilizowane.
  Witold Gombrowicz

• Najdoskonalszym przewodnikiem jest natura.
  Parafraza przysłowia łacińskiego

• Artysta powinien stwarzać piękno, ale nie wkładać w nie nic ­z życia.
  Oskar Wilde

• Tak zwani pisarze awangardowi zawsze ponoszą klęskę (…) Wierzą, że nie stosując interpunkcji lub pisząc swoje nazwisko małą literą czy wykorzystując jakiś inny trik, stają się wyjątkowi.
  Richard Burgin, Rozmowy z Isaakiem Bashevisem Singerem

Ciekawe sformułowania

• Mam wrażenie, że w XX wieku artyści coraz częściej odsuwają się od publiczności. Prześcigają się w eksperymentach, nowatorskich rozwiązaniach, szukają wciąż sposobów, by zaszokować odbiorców. Ale eksperymenty te są dla zwykłych ludzi niezrozumiałe. A sztuka nie może być przecież tworzona dla samej siebie czy też dla garstki profesjonalistów. Może stąd bierze się właśnie popularność dzieł kultury masowej, odpowiadającej na oczekiwania odbiorców, których tzw. sztuka wysoka nie rozumie?

• Wszelka sztuka rozwija się tylko dzięki temu, co nowe, oryginalne, twórcze. Prawdziwy artysta musi odżegnywać się od tradycji, ­szukać własnych rozwiązań – często za cenę niezrozumienia i odrzucenia. Ludzie genialni wyprzedzają swój czas i nierzadko uznanie zyskują dopiero po śmierci. Bycie eksperymentatorem, szukanie „nowego” wymaga zatem niezwykłej odwagi. Niestety, dziś, w epoce kultury masowej, komercyjnej, takie postawy spotyka się coraz rzadziej.

Inne tematy

• Metody twórcze w prozie. Na podstawie przywołanych utworów prześledź przemiany w kompozycji powieści, jakie proponowali twórcy przez stulecia.
• Kreacjonizm i dokumentaryzm w literaturze. Omów na przykładach.
• Utwory awangardowe wobec tradycji. Powołaj się na znane Ci powieści i dramaty.

Zobacz:

Groteska w prozie

Groteska i jej elementy w dramaturgii współczesnej

Realizm czy groteska? Który ze sposobów przedstawiania świata w utworze literackim jest Ci najbliższy?