Wymowa dramatu Adama Mickiewicza – Dziady
- Wymiar polityczny utworu. W tej warstwie Dziady są wielkim romantycznym wyrazem uczuć patriotycznych, cierpienia z powodu niewoli kraju, obrazem prześladowań i walki z zaborcą. Zawierają wzór patrioty-mesjasza, Prometeusza, którego potrzebuje Polska, podejmującego walkę nawet wbrew rozsądkowi. W tym wymiarze zawiera się także hasło mesjanizmu narodowego, które przedstawia Polskę jako Chrystusa narodów. Wątek patriotyczny jest podkreślony poprzez kontrast w układzie: carski despotyzm (Rosjanie i polscy kolaboranci) – prześladowani patrioci (młodzież, spiskowcy, zesłańcy). Źródłem tej tematyki jest część III.
- Wymiar moralny – to wielki konflikt dobra i zła zawarty w dramacie. Rozpoczyna się już w części II, która prezentuje kodeks etyczny ludu. Dalsze części kontynuują walkę dobra ze złem. Po stronie dobra stoją: Polska, patrioci, anioły. Zło reprezentują: car, arystokracja, diabły. Te ostatnie walczą o duszę Konrada. Układ taki bardzo przypomina średniowieczny moralitet, w którym uosobione Cnota i Grzech wojowały o duszę człowieka. Wynik walki? Zwycięża dobro – w sensie idei, mesjanizm jako przymiot dobra, jako poświęcenie, a nie w sensie historycznym.
- Wymiar metafizyczny
- To cała bogata sfera postaci, zdarzeń i problemów pozarozumowych, nadprzyrodzonych.
- To mistycyzm księdza Piotra.
- To diabły i anioły wciąż towarzyszące duszom postaci.
- To przestroga sądu po śmierci zawarta w II części Dziadów.
- To także niejasna, wciąż podejrzana kondycja Gustawa-Konrada: żywy czy nie, mamy do czynienia z człowiekiem czy upiorem?
- Wymiar metafizyczny Dziadów eksponuje romantyczną teorię poznania, głoszącą irracjonalizm i mistycyzm jako jedyne środki poszukiwania prawdy.
Problematyka i zawartość III części Dziadów
- wątek patriotyczny – martyrologia młodzieży polskiej, prześladowania spiskowców, opór wobec zaborcy,
- romantyczny bunt Konrada przeciw Bogu – Wielka Improwizacja zawiera typowy dla epoki indywidualizm i mesjanizm,
- mesjanizm narodowy – realizuje hasło „Polska mesjaszem narodów” – Widzenie księdza Piotra,
- ocena społeczeństwa polskiego – słynne porównanie do lawy poczynione w końcu sceny pt. Salon warszawski,
- ocena wroga – zawarta w scenach: Sen Senatora, Pan Senator, a także w Ustępie.
Gustaw-Konrad – bohater romantyczny
Charakterystycznym owocem literatury romantycznej jest konstrukcja bohatera romantycznego. Żywot bohatera romantycznego podzielić można na trzy etapy:
- I Młodość
Jest to człowiek wrażliwy, najczęściej poeta, samotny, nierozumiany przez ludzi, wyobcowany i nieszczęśliwie zakochany. To typ Gustawa z IV części Dziadów. Owładnięty uczuciem, mało powiedzieć: nadwrażliwy, przewrażliwiony, odtrącony przez ukochaną, skrzywdzony przez konwenanse tego świata.
- II Metamorfoza
Punkt bardzo ważny w życiu bohatera romantycznego – chwila przeistoczenia się z nieszczęśliwego kochanka w bojownika o sprawę ogólną (wyzwolenie narodu). Jest to moment zaznaczony często przez samobójstwo (Gustaw – zabił się i żyje nadal) i zmianę imienia – Gustaw zmienia się w Konrada. Metamorfoza w Dziadach uwypuklona jest szczególnie wyraźnie – bohater zapisuje ją na ścianie celi więziennej: umarł Gustaw – narodził się Konrad.
- III Walka o wielką, ogólną ideę
Jest to zwykle sprawa narodowa lub interes danej grupy społecznej. Teraz charakteryzuje bohatera prometeizm (poświęcenie się dla dobra ogółu), tytanizm (próby podjęcia ponadludzkiego wysiłku dla dobra sprawy), mesjanizm (chęć spełnienia swojej misji, rola mesjasza poświęcającego się dla idei), a nawet czyn, który z punktu widzenia moralności jest dyskusyjny lub wręcz nieetyczny (mord, bluźnierstwo, zdrada). Motywację takiego czynu stanowią intencje bohatera. W przypadku Konrada takim czynem jest bluźniercze wystąpienie przeciw Bogu. Bohater romantyczny zwykle nie wygrywa – nie osiąga postawionego sobie celu, lecz także nie przegrywa, gdyż jego idea okazuje się zwycięska.
Schemat bohatera romantycznego podejmą, będą realizować i modyfikować następni twórcy epoki. Słowacki zaproponuje znakomitą kreację Kordiana, Krasiński Hrabiego Henryka, swoistą odmianą tego typu będzie Jacek Soplica samego Mickiewicza.
Wielka Improwizacja
Scena II – Wielka Improwizacja – rozgrywa się według zupełnie prostego scenariusza.
- Natchniony, owładnięty duchem tworzenia Konrad kieruje gorące słowa ku Bogu. Nie są to słowa modlitwy, lecz słowa poezji, nieuporządkowane, niepoddawane technicznej obróbce, lecz płynące z potrzeby serca, z natchnienia – czyli właśnie improwizowane. Słowa te to żądanie, cała improwizacja to pojedynek z Bogiem. Konrad pragnie „rządu dusz”, by móc wyzwolić i zbawić naród. Uważa, że uprawnia go do tego fakt, iż jest poetą – bowiem poezja jest boską siłą tworzenia, zapewnia nieśmiertelność.
- W szaleńczym uniesieniu Konrad bliski jest bluźnierstwu – milczenie Boga potęguje jego gniew – grozi Bogu i już prawie nazywa go carem… lecz słowo to dopowiada diabeł. Konrad krańcowo wyczerpany mdleje, spór o jego duszę wiodą złe i dobre moce (diabły i anioły). Ratuje tę obolałą duszę ksiądz Piotr.
Oto ważne problemy, które porusza Konrad w Wielkiej Improwizacji:
- Poezja – czym jest i jaką ma siłę?
Oto nie jest to pieśń dla ludzi – moc twórcza prawdziwego mistrza sprawia, że nikt go nie rozumie, jest on samotny, lecz za to obdarzony wielką siłą – tworzy (jak Bóg) i jest nieśmiertelny (też jak Bóg). Jest przy tym poeta groźny, gdyż może swoją pieśnią poruszyć serca i umysły społeczeństw, wezwać je do buntu – nawet przeciw Bogu.
- Miłość – lecz nie miłość jednostkowa, prywatna, tylko miłość do całego narodu, zjednoczenie się z całym narodem – wcielenie w ojczyznę – Konrad reprezentuje tu każdego z członków cierpiącego społeczeństwa. Mówi:
Nazywam się Milijon – bo za milijony
Kocham i cierpię katusze.
- Wyzwanie wobec Boga. Prośba o „rząd dusz”, o możliwość walki z uczuciem, wreszcie groźba i bluźnierstwo – na które Bóg odpowiada milczeniem.
- Polemika – konflikt: mądrość a uczucie.
Konrad w uniesieniu przypisuje Bogu cechy klasyczne, wrogie romantykom: mądrość, wiedzę, potęgę. Sam natomiast przepełniony jest uczuciem, które niejako rekompensuje przemijalność i kruchość życia podobnego do iskry.
Jakie wielkie tematy romantyczne porusza Mickiewicz w Wielkiej Improwizacji?
Widzenie księdza Piotra
Bóg nie raczył odpowiedzieć dumnemu Konradowi, lecz odpowiedział skromnemu duchownemu, który sam się nazywa „prochem i niczem” – księdzu Piotrowi. Ksiądz Piotr ma w swojej celi widzenie. To jest właśnie odpowiedź Boga – mistyczne uniesienie, w efekcie którego dane jest księdzu ujrzeć dzieje Polski – i jej przyszłość.
Całość wizji jest romantyczną realizacją hasła mesjanizmu narodowego. Oto bowiem bernardyn widzi dzieje Polski ułożone na wzór dziejów Chrystusa, męczeństwo polskiego narodu ma zbawić inne ludy walczące o wolność. Cóż zobaczył ksiądz Piotr?
Oto obrazy tego najsłynniejszego w literaturze Widzenia:
- I Spojrzenie z lotu ptaka: szereg splątanych dróg wiodących na północ, na nich tłum wozów, które wiozą Polaków na Sybir. „To nasze dzieci” – krzyczy ksiądz Piotr – i carat jawi się jako biblijny Herod – morderca dzieci.
- II Wizja pojedynczego człowieka, który „uszedł” i będzie wskrzesicielem narodu. Imię jego: czterdzieści i cztery (mesjanizm jednostki).
- III Naród „związany” i Europa, która „nad nim się urąga”. Wizja procesu na wzór losów Chrystusa. Gal (czyli Francja) ukształtowana jest na podobieństwo Piłata, który „umywa ręce”, lecz wydał wyrok.
- IV Droga krzyżowa – „Naród-Chrystus” dźwiga krzyż ukuty z trzech ludów (trzy zabory), a ramiona rozciąga na całą Europę.
- V Ukrzyżowanie – u stóp, na wzór Matki Boskiej, opłakuje Naród matka Wolność. Rani go w bok żołdak Moskal.
- VI Wniebowstąpienie – Naród unosi się ku niebu w białej szacie, lecz przemienia się w portret wybawcy – namiestnika wolności. Znów wizja jest niejasna. Oto postać o trzech obliczach stoi na trzech stolicach i na trzech koronach – najwyraźniej pognębi zaborców. Powtarza się jego imię: czterdzieści i cztery. Ten obraz kończy widzenie.
Obrazy, które ujrzał ksiądz Piotr, nie są jasne i klarowne. Tak jak w objawieniach biblijnych (np. Apokalipsa św. Jana) pełno tu symboli, niedopowiedzeń, zagadek, choćby słynne „czterdzieści i cztery”.
- Widziano w tym symbolu:
- samego Mickiewicza
- alegorię Polski
- Józefa Piłsudskiego
- powstańców 1944 r.
Widzenie księdza Piotra uważano przez wiele lat za prawdziwe proroctwo – nie za fikcję literacką. Jest to najważniejsza scena profetyczna naszej literatury, wykraczająca poza ramy literackie – wpłynęła bowiem na ukształtowanie świadomości narodowej, postrzeganie cierpień ojczyzny na wzór cierpień Chrystusa.
Zobacz:
Na czym polega mesjanizm narodowy w Widzeniu księdza Piotra?
Ocena społeczeństwa polskiego w świetle Salonu warszawskiego
Scenę tę łatwo sobie wyobrazić: przy stoliku, w centrum salonu siedzi „ważne” towarzystwo – arystokratyczna elita. Damy w pięknych sukniach, oficerowie, urzędnicy – piją herbatę, bawią się. Obok, przy drzwiach, stoją ludzie skromniejsi: młodzi patrioci, dwóch starszych Polaków. Słyszymy rozmowę raz jednych, raz drugich – oczywiście tematy są zupełnie różne.
- Młodzi patrioci omawiają sytuację polityczną na Litwie i w Polsce – wywózki, przesłuchania – dużą część rozmów zajmuje tragiczna historia Cichowskiego.
- Elita przy stoliku omawia natomiast bal (niezbyt udany) oraz wyjazd Nowosilcowa (namiestnika cara w Polsce, znienawidzonego przez Polaków). Towarzystwo na bal ogromnie narzeka, żałując wyjazdu Nowosilcowa, gdyż nikt tak jak on organizować imprez nie potrafi.
Wśród tematów przewija się także dyskusja o poezji.
- Damy pogardzają polską literaturą – hołdują wierszom francuskim.
- Patrioci uważają natomiast, że poezja powinna zajmować się historią, tragicznymi dziejami narodu, czynić swoimi bohaterami ludzi takich jak Cichowski. Cała scena jaskrawo ukazuje kontrast między arystokratyczną elitą a patriotyczną młodzieżą.
Najbardziej obrazowo podsumowuje tę ocenę wypowiedź Wysockiego:
Nasz naród jak lawa
Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa,
Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi.
Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi.
- Wierzch – lawa – to ci, którzy stoją na czele narodu, nie przedstawiają wartości, zaprzedali się zaborcy, obchodzą ich bale, moda, donosy, a nie losy narodu.
- Głębia – spiskujący i buntujący się młodzi – stanowią wartość prawdziwą – wewnętrzny, płonący ogień.
Dla Adama Mickiewicza naród był wartością największą, a Dziady pokazują, że decyduje o nim nie „zeskorupiała” elita, ale potęga ludowej moralności.
Zobacz:
Jak wypada ocena społeczeństwa polskiego w świetle sceny Salon warszawski?
Wydarzenia historyczne, do których nawiązuje III część Dziadów:
- proces filomatów,
- klęska powstania listopadowego,
- Wielka Emigracja.
Uwaga! Bunt przeciw Bogu nie kończy się na kreacji Konrada. Ujawnia się w polskiej literaturze w:
- Hymnach Jana Kasprowicza,
- wierszach Tadeusza Micińskiego (Ananke),
- poezji Stanisława Grochowiaka (np. w wierszu Święty Szymon Słupnik),
- powieści Andrzeja Szczypiorskiego Początek („rozmowy” Henia Fichtelbauma z Bogiem).
Młodzież – jako bohatera walczącego z wrogiem spotkamy w:
- Syzyfowych pracach Stefana Żeromskiego,
- Kamieniach na szaniec Aleksandra Kamińskiego,
- Kolumbach. Rocznik 20 Romana Bratnego,
- poezji Krzysztofa Kamila Baczyńskiego,
- Popiele i diamencie Jerzego Andrzejewskiego.
Krąg zagadnień romantycznych w Wielkiej Improwizacji wygłoszonej przez Konrada
- Wolność ojczyzny (miłość do narodu).
- Bunt wybitnej jednostki (i jej samotność).
- Poezja – jej siła.
- Konflikt mądrości i uczucia.
Wielka Improwizacja
– jeden z najsłynniejszych fragmentów polskiej literatury, ma charakter konfesyjny. Oznacza to, że jest swoistą, poetycką spowiedzią, wyznaniem – tym bardziej zbliżonym do religijnego, że skierowanym do Boga. Ale Konrad – patron wszelkich buntowników – nie wyznaje grzechów. Przeciwnie – prawie zarzuca je Bogu, żąda władzy, żąda odpowiedzi. Bóg milczy. Odpowie skromnemu bernardynowi – księdzu Piotrowi.
Być może dlatego, że Wielka Improwizacja jest nie tylko aktem wielkiego poświęcenia i patriotyzmu, nie tylko dowodem niezwykłego talentu – jest też aktem świętokradztwa i buntu przeciw Bogu.
Głucha noc, pusta cela, w niej samotny poeta. Popada w dziwny stan – natchnienia, choroby, szaleństwa – tworzy poezję. Co mówi?
1)
Temat poezji i jej siły.
Samotność – cóż po ludziach, czym śpiewak dla ludzi.
Otóż Konrad widzi to mniej więcej tak: poezja jest darem tak wielkim, tak potężną siłą stwórczą, że czyni z człowieka niemal Boga.
Tylko Bóg – i poeta – mają moc tworzenia. Tylko poezja uprawnia Konrada, by zmierzył się z Bogiem… Cóż – bohater romantyczny był z pewnością interesujący, odważny i niezwykły, ale na pewno nie był skromny.
2)
Miłość do narodu
Ja kocham cały naród! – objąłem w ramiona
Wszystkie przeszłe i przyszłe jego pokolenia.
Kochanek Maryli przeistoczył się w orędownika wielkiej sprawy – kochanka ojczyzny. Ale droga walki, którą wybrał, jest dość szczególna, mistyczna – oto chce zarządzać ludzkimi duszami – jak Bóg.
3)
Romantyczny konflikt uczucia i wiedzy.
Poeta Konrad reprezentuje oczywiście uczucie. Bóg – mądrość. Tym samym Konrad sytuuje Boga w pozycji bezdusznych klasyków, wyznawców ksiąg i wiedzy. Konrad mówi:
Kłamca, kto Ciebie nazwał miłością,
Ty jesteś tylko mądrością.
Zobacz:
Jakie wielkie tematy romantyczne porusza Mickiewicz w Wielkiej Improwizacji?
Co stanowi o jedności Dziadów, a co różni poszczególne części?
Kompozycja III części Dziadów jako wzór dramatu romantycznego.
Obraz polskiej młodzieży walczącej z zaborcą, zapisany w III części Dziadów Adama Mickiewicza.
Przedstaw i oceń Konrada z III części Dziadów jako bohatera romantycznego i oceń jego postawę
Jak Mickiewicz przedstawia w Dziadów części III Rosję i Rosjan?
Czy część III Dziadów można nazwać dramatem o walce dobra i zła?