Pozytywizm
Odrzuca romantyczne ideały.
- Rzeczywiście, ideał walki został wówczas zastąpiony hasłami pracy, miłość romantyczną uznano za destrukcyjną (Lalka), a bohater romantyczny jest wyśmiewany, jak Emilia Korczyńska czy Różyc z Nad Niemnem.
- Franciszek Krupiński w swoim artykule Romantyzm i jego skutki nazywa poezję romantyczną studenckim kwileniem przy bladym blasku księżyca, a bohatera romantycznego – karykaturą człowieka.
- Jednocześnie w literaturze pozytywistycznej znajdziemy szacunek i dla romantycznego patriotyzmu (Gloria victis), i dla romantycznej literatury (Latarnik).
- W Trylogii Sienkiewicza powracają romantyczne mity.
- Najbardziej wyważone stanowisko wobec romantyzmu znajdziemy w poezji Adama Asnyka, który w wierszu Do młodych pisał:
Ale nie depczcie przeszłości ołtarzy,
[…]
Na nich się jeszcze święty ogień żarzy.
Młoda Polska
Wskrzesza romantyczne ideały.
- Ten okres nazywany neoromantyzmem – czas powrotu romantycznych ideałów. Sprzyja temu sytuacja polityczna: znów pojawi się motyw walki narodowowyzwoleńczej. Ponadto zainteresowanie ludzką duszą, kult artysty i sztuki.
- Na scenę trafiają polskie dramaty romantyczne (prapremiera Dziadów w 1901 r.!), Zenon Przesmycki odkrywa poezję Norwida.
- Wyraźną fascynację romantyzmem można zobaczyć w twórczości Stanisława Wyspiańskiego (Wesele, Noc listopadowa, Warszawianka), a także Stefana Żeromskiego, który często porusza motyw walki narodowowyzwoleńczej (Wierna rzeka, Echa leśne), a swoich bohaterów wyposaża w cechy typowe dla romantyków (Ludzie bezdomni).
- Romantyczne hasła pojawiają się także w poezji legionowej (legiony Piłsudskiego).
Dwudziestolecie międzywojenne
Znów odwrót od romantyzmu. Czy nie pozorny?
- Dowody wyraźnego odwrotu od tradycji romantyzmu:
- skamandryci cieszą się, że można wreszcie zrzucić „płaszcz Konrada”;
- futuryści zapowiadają, że będą usuwać z ulic „nieświeże mumie mickiewiczów i słowackich”,
- Witold Gombrowicz wyśmiewa w Ferdydurke dwór szlachecki jak z Pana Tadeusza i pewność niewzruszoną, że „Słowacki wielkim poetą był”.
- Zarazem jednak romantyzm pozostaje dla wielu ważnym źródłem inspiracji.
- Przykładami mogą być poezje Bolesława Leśmiana, Władysława Broniewskiego, a przede wszystkim Jana Lechonia (Mochnacki, Pani Słowacka, Ostatnia scena z „Dziadów”, Śmierć Mickiewicza…).
Okres wojny i okupacji
- Powraca poezja tyrtejska i romantyczny ideał poświęcenia za ojczyznę. Tradycję romantyczną znajdziemy na przykład w poezji Baczyńskiego.
- Motyw poświęcenia, zaczerpnięty z wiersza Juliusza Słowackiego Testament mój, znajdziemy w tytule książki Aleksandra Kamińskiego o bohaterach II wojny światowej – Kamienie na szaniec.
Literatura współczesna
Romantyzm pozostaje wciąż żywym źródłem inspiracji. Różnie bywa interpretowany: jedni go odrzucają, traktując jako „narodowy garb”, inni wprost przeciwnie – uważają za podstawę narodowej tożsamości.
- Do romantycznych motywów odwołują się Konwicki, Bryll, Barańczak, Mrożek i Szczypiorski.
- Wiek XX rozwija nową gałąź sztuki, jaką jest film. Warto zwrócić uwagę na dorobek Andrzeja Wajdy – wielkiego spadkobiercy romantyzmu w filmie.
Znaczenie romantyzmu
Umowną datą końca polskiego romantyzmu jest rok 1864 (klęska powstania styczniowego).
Upadek powstania styczniowego przyniosła ostateczne rozczarowanie romantycznymi hasłami. Koniec epoki nie oznacza jednak całkowitego odejścia tych ideałów w przeszłość. W kulturze polskiej romantyzm okazał się wyjątkowo długowieczny. Sprzyjały temu zwłaszcza uwarunkowania historyczne – głoszone przez epokę hasła buntu, walki, kult wolności współgrały z polskimi staraniami narodowowyzwoleńczymi.
- Romantyzm pozostawił po sobie wiele narodowych mitów i przeświadczenie o wyższości uczucia nad rozumem („Łam, czego rozum nie złamie”).
- Pozostawił też całą galerię ważnych bohaterów: romantycznych kochanków i bojowników o wolność ojczyzny. Czasem ich wpływ można dostrzec nawet w dziełach kultury masowej (czy kapitan Kloss nie przypomina Konrada Wallenroda?).
Konrad, Kordian, Ksiądz Robak należą do „polskich świętych”…
- Mimo że minęły już bezpowrotnie czasy, gdy Pana Tadeusza uczono się w całości na pamięć, w świadomości przeciętnego Polaka pozostaje nadspodziewanie dużo cytatów z romantycznej literatury: od „Miej serce i patrzaj w serce” po „Nazywam się Milijon” i „Nasz naród jak lawa”.
Spuścizna po romantyzmie
- Stereotyp nieszczęśliwej miłości romantycznej.
- Kreacja bohatera romantycznego.
- Mit o wyjątkowości artysty i sztuki.
- Mit o wyjątkowości narodu polskiego.
- Szacunek dla postawy romantyka – wrażliwego, szlachetnego, zdolnego do poświęceń nawet nieracjonalnych.
Zobacz:
Jakie nawiązania do epoki romantyzmu możesz wskazać w literaturze Młodej Polski?