Tego się naucz!
- Ile utworów wchodzi w skład Trenów?
- Dlaczego są one dziełem wyjątkowym na tle dotychczasowej polskiej poezji żałobnej?
- Komu są poświęcone?
Treny to nazwa cyklu określająca po prostu gatunek, w którym napisane zostały utwory. Cykl poprzedza dedykacja:
„Orszuli Kochanowskiej, wdzięcznej, ucieszonej, niepospolitej dziecinie, która cnót wszytkich i dzielności panieńskich początki wielkie pokazawszy, nagle, nieodpowiednie, w niedoszłym wieku swoim, z wielkim a nieznośnym rodziców swych żalem zgasła, Jan Kochanowski, niefortunny ociec, swojej najmilszej dziewce z łzami napisał: Nie masz Cię, Orszulo moja”.
Geneza dzieła
Urszulka Kochanowska zmarła na przełomie lat 1579 i 1580. Miała wówczas dwa i pół roku. Owocem tych smutnych chwil w życiu Kochanowskiego są Treny – cykl dziewiętnastu utworów żałobnych, które ukazały się w roku 1580. Poświęcenie poważnych utworów takiemu maleństwu było wówczas czymś wręcz niestosownym. To pierwszy znany utwór tego typu w polskiej literaturze (po śmierci drugiej córki, Hanny, poeta napisał jedynie skromniutkie, czterowersowe epitafium). Kochanowski miał świadomość, że przełamuje tabu. Pisanie o małym dziecku tak poważnych utworów jak treny wydawało się wówczas niezgodne z wywodzącą się z poetyki antycznej zasadą decorum, czyli odpowiedniości formy dzieła do jego treści.
Gatunek
Treny jako gatunek należą do liryki żałobnej, czyli funeralnej (związanej z pogrzebem, żałobą – łac. funus pogrzeb). Wywodzą się ze starogreckiej pieśni śpiewanej przy łożu zmarłego. Bohaterem takiej pieśni była osoba zmarła. I mogła być nim tylko zasłużona osoba dorosła. Starogrecka pieśń tego typu miała ściśle określoną budowę, wzbogaconą później przez poetyki renesansowe. Jej głównymi częściami były: pochwała osoby zmarłej, opłakiwanie i pocieszenie; mogło się także pojawić napomnienie.
Kochanowski pierwszy wykorzystał budowę tego typu pieśni do skomponowania całego cyklu trenologicznego, czyniąc poszczególne motywy klasycznej pieśni żałobnej ośrodkami tematycznymi szeregu samodzielnych utworów lirycznych (historycy literatury nazywają ten cykl poematem trenologicznym, widzą w nim bowiem jeden utwór rozpisany na 19 części). Nowatorstwem było też uczynienie dziecka bohaterem poważnych utworów. Ponadto Kochanowski, wbrew tradycji pieśni żałobnej, uczynił bohaterem również osobę rozpamiętującą stratę – w niektórych trenach, np. w Trenie IX, w ogóle nie mówi o zmarłej córce.
Budowa cyklu
Powinieneś ją znać, a nawet nauczyć się trudnych, łacińskich nazw. Ta wiedza bardzo Ci się przyda, jeśli trafisz na temat, w którym trzeba zanalizować fragment zaproponowanego przez egzaminatorów trenu. Zapamiętaj więc:
Cykl Trenów ma następującą kompozycję:
- cz. 1 – expositio, czyli wstęp obejmuje motto i dedykację oraz elementy z trenów I i II. Motto stanowi dwuwiersz z Odysei w łacińskim tłumaczeniu Cycerona. Dedykacja zakończona jest westchnieniem: Nie masz Cię Orszulo moja!
- cz. 2 – comploratio, czyli opłakiwanie (Treny I-V)
- cz. 3 – laudatio, czyli pochwała (Treny VI-XV)
- cz. 4 – consolatio, czyli pocieszenie (Treny XVI-XIX)
- cz. 5 – exhortatio, czyli napomnienie (fragmenty Trenu XIX)
W konkretnych utworach cyklu można odnaleźć tematykę odpowiadającą poszczególnym częściom. Najpopularniejsze utwory to Tren VII i Tren VIII, odpowiadające części 3. – zawierające pochwałę zmarłej córeczki.
Bohaterowie
- Urszulka – dwuipółletnia córeczka Jana Kochanowskiego, zmarła po przebytej chorobie; wyjątkowo zdolna, przejawiająca talent poetycki.
- Ojciec – jest bohaterem oraz podmiotem lirycznym Trenów. W trenach Kochanowskiego, inaczej niż w starożytnej pieśni żałobnej, bohaterem jest także osoba rozpamiętująca stratę. Ojca z Trenów można utożsamiać z autorem. Co bardzo ważne, występuje tu nie tylko jako rodzic rozpaczający po stracie dziecka, lecz także jako filozof doświadczający kryzysu światopoglądowego.
Portret Urszulki
Dziewczynka jest główną bohaterką cyklu. Według niepocieszonego ojca przejawiała one niezwykłe, jak na ten wiek, talenty literackie.
W Trenie XII porównuje ją do najsłynniejszej starożytnej poetki greckiej Safony: Ucieszna moja śpiewaczko! Safo słowieńska! Kochanowski miał nadzieję, że Urszulka odziedziczy po nim pióro i będzie kontynuować jego dzieło.
Najbardziej przejmującą tęsknotę za dziewczynką zawierają Treny VII i VIII, najsłynniejsze chyba w całym cyklu. Widok przedmiotów pozostałych po zmarłej sprawia ogromny ból, przypomina o jej braku.
Ważne treny do tego tematu
Tren VII rozpoczyna się apostrofą do przedmiotów, które przetrwały swą właścicielkę:
Nieszczęsne ochędóstwo, żałosne ubiory
Mojej najmilszej cory!
Po co me smutne oczy za sobą ciągnięcie,
Żalu mi przydajecie?
Już ona członeczków swych wami nie odzieje
Nie masz, nie masz nadzieje!
Tren VIII opisuje Urszulę jako bardzo żywą i pogodną dziewczynkę, która swoim usposobieniem rozweselała domowników:
Nie dopuściłaś nigdy matce się frasować,
Ani ojcu myśleniem zbytnim głowy psować,
To tego, to owego wdzięcznie obłapiając
I onym swym uciesznym śmiechem zabawiając.
Pustka, która została w domu po śmierci dziecka, jest nie do zniesienia.
Poeta nie szczędzi pochwał córce i przypisuje jej największe zalety: posłuszeństwo, karność, roztropność, skromność. Hymn pochwalny na cześć dziecka stanowi Tren XII.
Szukaj powiązań
- Urszula Kochanowska Bolesława Leśmiana – wiersz opisujący tęsknotę Urszulki przebywającej w zaświatach za rodzicami i rodzinnym domem.
- Portret dziecka często pojawia się w kontekście dziecięcej niedoli w pozytywistycznych nowelach:
- Mendel Gdański Marii Konopnickiej,
- Antek Bolesława Prusa,
- Janko Muzykant Henryka Sienkiewicza,
- A…B…C… i Dobra Pani Elizy Orzeszkowej.
Rozpacz po stracie córki
Kochanowski w cyklu Trenów daje wyraz głębokiej rozpaczy po odejściu dziewczynki. Uważa je za okrutny i niesprawiedliwy wyrok losu. Nie potrafi wytłumaczyć sobie śmierci dziecka, które nie zdążyło jeszcze poznać świata. Śmierć potomstwa przed rodzicami uważa za pogwałcenie naturalnego porządku rzeczy. Największy ból wyrażają początkowe utwory cyklu, w których poeta przywołuje wszystkie smutki świata, aby pomogły mu opłakać zmarłą. Nie widzi innego wyjścia w utuleniu żalu, jak udać się w zaświaty za zmarłą. W Trenie IV Kochanowski nawiązuje do mitologicznej historii Niobe, matki, której dwanaścioro dzieci zginęło od strzał z łuków Apollona i Artemidy. Zrozpaczona matka została zamieniona w kamień.
Szukaj powiązań
- Lament świętokrzyski – piękny średniowieczny utwór, w którym ukazana jest rozpacz Matki Boskiej po ukrzyżowaniu jej syna.
- Elegia o… (chłopcu polskim) Krzysztofa Kamila Baczyńskiego – wiersz, który opisuje rozpacz matki po stracie dziecka.
- Piękne utwory po śmierci swojej dorosłej już córki napisał Władysław Broniewski (cykl trenów Anka). Władysław Broniewski to dziś prawie zapomniany poeta, który „splamił się” wierszami ku czci rewolucji październikowej.
Kryzys światopoglądowy poety
Ten wątek stanowi drugą warstwę cyklu, a ojciec, jako wątpiący i szukający nowej drogi życiowej filozof, bywa nazywany drugim bohaterem Trenów.
Ów kryzys światopoglądowy należy rozpatrywać w odniesieniu do wcześniejszych utworów poety, w których zawarł swoją filozofię życiową. W Trenach dochodzi do zanegowania wszystkich dotychczasowych wartości. Chaos w poglądach poety świetnie oddaje Tren X, który stanowi jedno wielkie pytanie: Gdzie podziało się ukochane dziecko? Kochanowski przywołuje różne wersje wierzeń w życie pozagrobowe.
Ważny tren do tego tematu
To Tren X, w którym zawartych jest najwięcej pytań i wątpliwości, bardzo dramatyczny fragment, w którym poeta w pewnym momencie wyraża zwątpienie w istnienie jakiegokolwiek życia pozagrobowego. Adresatką tego monologu (a może jest to próba nawiązania rozmowy ze zmarłą?) jest Urszulka. Ojciec chce się dowiedzieć, gdzie po śmierci przebywa jego dziecko:
Czyś ty nad wszytki nieba wysoko wzniesiona
I tam w liczbę aniołków małych policzona?
– to nawiązanie do platońsko-chrześcijańskich wyobrażeń o siedmiu sferach niebieskich.
Czyliś do raju wzięta?
– to starotestamentowe miejsce pobytu pierwszych ludzi, synonim nieba.
Czyliś na szczęśliwe Wyspy zaprowadzona?
– to z kolei starożytny grecki topos miejsca nieskażonego troskami i pracą.
Czy cię przez teskliwe Charon jeziora wiezie?
– tutaj mowa o greckim świecie zmarłych – podziemnym Hadesie. Charon był przewoźnikiem zmarłych przez rzeki Styksu.
Czy (…)
Wzięłaś na się postawę i piórka słowicze?
– nawiązanie do znanych w mitologii motywów.
Czyli się w czyśćcu czyścisz?
– to wierzenie chrześcijańskie, ale nieobce już starożytnym Żydom.
Czyś po śmierci tam poszła, kędyś pierwej była?
– motyw powrotu duszy po śmierci tam, skąd pochodzi, notuje Platon w swoich dialogach.
Szukaj powiązań
- Pieśni i Fraszki stanowią doskonałe świadectwo wcześniejszych poglądów Kochanowskiego i tło dla ukazania ogromnej przemiany, jaka dokonała się w umyśle poety. Wyłania się z nich obraz człowieka doskonale wpisanego w strukturę świata, żyjącego w pełnej harmonii z ludźmi i naturą w czarnoleskim domu.
- Sielankowe obrazy ukazane w Pieśni świętojańskiej o Sobótce można porównać z fragmentem Trenu VIII:
Komin wkoło obsiądziemy.
Tam już pieśni rozmaite,
Tam będą gadki pokryte,
Tam trefne plęsy z ukłony,
Tam cenar, tam i goniony.
(Pieśń świętojańska o Sobótce)
Teraz wszytko umilkło, szczere pustki w domu,
Nie masz zabawki, nie masz rośmiać się nikomu.
(Tren VIII)
Odbudowany światopogląd
Mocno zachwiany światopogląd poety zostaje w końcu odbudowany, ale nie udaje się tak po prostu powrócić do dawnych założeń. Jest to synteza dawniej wyznawanych ideałów humanistycznych i refleksji, których dopracował się poeta w momencie kryzysu. Ten ostatni utwór jest najważniejszy w całym cyklu, bo zawiera akcent trudnego, ale osiągalnego na ziemi szczęścia.
Ważny tren do tego tematu
Tren XIX albo Sen
Zwróć uwagę na ciekawy zabieg poetycki. Poeta wkłada nowe tezy w usta zmarłej matki, która odwiedza go we śnie z Urszulką na rękach. Pociechę dla zbolałego ojca stanowi stwierdzenie o powszechności ludzkich losów:
Człowiek urodziwszy się, zasiadł w prawie takim,
Że ma być jako celem przygodom wszelakim.
W Trenie XIX odbudowana zostaje wiara w Boga, filozofię stoicką i potęgę rozumu ludzkiego. Czas i rozum stanowią najlepsze lekarstwa na cierpienie:
(…) czas doktór każdemu,
Ale kto pospolitym torem gardzi, temu
Tak póznego lekarstwa czekać nie przystoi!
Rozumem ma uprzedzić, co insze czas goi.
Z przemowy matki wynika, że człowiek musi umieć przyjmować życie takim, jakie jest. Ma ono swój racjonalny bieg, ujęty w karby naturalnych narodzin i rozwoju, trwania i przemijania, którym podlega każdy. Ostateczna teza nowego humanizmu brzmi: miara we wszem. Bardzo to przypomina arystotelesowską zasadę złotego środka. Matka poucza poetę, że trzeba być w życiu przygotowanym na wszystko i swój los znosić godnie, bo zarówno radość, jak i cierpienie są nieodzownym elementem ludzkiego życia.
Najważniejsze utwory
Tren I: jest wprowadzeniem do cyklu. Ukazuje wielką rozpacz ojca po stracie ukochanej córki. Wydaje mu się, że wszystkie łzy i smutki całego świata na przestrzeni dziejów to zbyt mało, by opisać doznawane przez niego cierpienia. Dziecko przyrównane jest do małego ptaszka, a śmierć do złego smoka, który atakuje bezbronnego. Załamuje się stoicka postawa poety – nie umie się zdobyć na dystans wobec nieszczęścia, woła: „Wszytko prózno”. Nie wie, czy zaufać swej filozofii, czy pozwolić sobie na rozpacz.
Tren VII: przedstawia scenę przeglądania rzeczy zmarłej córki i wybuch rozpaczy ojca. Wszystkie plany i zamiary, radości i smutki życia nie będą już udziałem Urszulki.
Tren VIII nawiązuje tematycznie do poprzedniego. Pokazuje dom, który, choć wypełniony ludźmi, wydaje się pusty, gdyż duszą jego była nieżyjąca Urszulka.
Tren IX ma charakter wyrzutu. Podmiot liryczny gani Mądrość (uosobienie filozofii stoickiej), która miała pomagać stawiać czoła najgorszym tragediom, ale w przypadku śmierci dziecka okazuje się bezużyteczna. Kochanowski wypowiada się tu jako myśliciel, filozof, którego system wartości uległ rozpadowi.
Tren X to rozważania podmiotu lirycznego na temat miejsca pobytu jego zmarłej córki. Jej grzechy to tylko „zmazeczki”, nie powinna więc być przetrzymywana w Czyśćcu. Poeta odstępuje od swej religii i szuka dla córki miejsca w Hadesie, ma nadzieję, że zamieniła się w słowika. Jest zdezorientowany i zrozpaczony. Błaga dziecko, by zjawiło się u niego.
Tren XI to apogeum kryzysu. Zaczyna się od słynnych słów „Fraszka cnota!”. Poeta dochodzi w nim do wniosku, że to, co sławił jako najwyższą wartość, nie jest wiele warte. W walce z fatum zawodzi także rozum. Jednak utwór kończy się łagodniejszą refleksją: wcześniejsze słowa wypowiedziane były w gniewie.
Tren XIX albo Sen – jedyny zatytułowany utwór w cyklu – zawiera charakterystyczne dla żałobnej poezji pocieszenie i pouczenie. Marzenie poety zostaje spełnione – spotyka się jeszcze raz ze swoją córką, dzięki czemu godzi się ze sobą. W trakcie snu zostają podmiotowi wyjaśnione kwestie związane z wiarą. Jak to objaśnia matka poety, Urszulka jest teraz aniołem i została wybawiona od dźwigania trudów życia. Nie można jednak o niej zapominać. Kobieta nakazuje poecie spokój. Ma godnie znosić przeciwieństwa losu i umacniać się w swej wierze.
Ważny cytat
Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim,
Moja droga Orszulo, tym zniknieniem swoim!
Kontynuacje i nawiązania
- Mitologia – szereg odwołań, np. do Niobe w Trenach. Odprawa posłów greckich zbudowana jest na kanwie mitu o wojnie trojańskiej.
- Kultura antyczna – motto Trenów pochodzi z Odysei, poeta odwołuje się też np. do Owidiusza i Horacego, a w przypadku Odprawy posłów greckich wzoruje się na dramacie antycznym.
- Średniowieczny Lament świętokrzyski. To piękny średniowieczny, anonimowy utwór, który wyraża rozpacz Matki Boskiej po ukrzyżowaniu Jej Syna.
- Elegia o… (chłopcu polskim) Krzysztofa Kamila Baczyńskiego – wiersz, który opisuje rozpacz matki po stracie dziecka.
- Anka Władysława Broniewskiego – cykl trenów, które poeta napisał po śmierci swojej dorosłej córki.
- Urszula Kochanowska Bolesława Leśmiana – piękny wiersz, którego podmiotem lirycznym jest przebywająca w zaświatach Urszulka, może się przydać, np. na maturze!
Ważne motywy w Trenach Kochanowskiego:
- Bunt, kryzys światopoglądowy: szczególnie widoczne w Trenach IX-XI. Podmiot liryczny podważa prawdy wiary (np. istnienie życia pozagrobowego, dobro Boga). Twierdzi, że w takim świecie nie ma znaczenia, czy człowiek żyje uczciwie i bogobojnie. Treny to też kryzys myśli stoickiej, która w sytuacji ciężkiej próby się nie sprawdziła („bo mając zranioną duszę, rad i nierad płakać muszę”, Tren XVII).
- Cierpienie: Treny to utwory mówiące o ogromnym cierpieniu ojca po śmierci ukochanego dziecka. To właśnie cierpienie jest przyczyną kryzysu światopoglądu i wiary w ludzką mądrość. Wobec bólu po stracie dziecka w wątpliwość zostaje podana dobroć Boga.
- Matka: pojawia się w ostatnim trenie z Urszulką na rękach. To ona tłumaczy zrozpaczonemu poecie, że jego dziecko jest teraz szczęśliwe. Niesie ukojenie, daje dobre rady.
- Ojciec: głównym bohaterem lirycznym cyklu jest ojciec, mędrzec i filozof w jednej osobie. Okazuje się, że w obliczu tragedii, jaką jest śmierć ukochanej córeczki, ważny jest tylko ból rodzica, a nie racjonalne tłumaczenia.
- Przemiana: Treny ukazują przemianę światopoglądową podmiotu lirycznego. W rozpaczy wątpi w Boga, ucieka od mądrości i wyznawanej przez siebie filozofii stoickiej. Jednak ostatni tren stanowi niejako syntezę humanistycznych ideałów, powraca wiara i zaufanie, filozofia epikurejsko-stoicka łączy się harmonijnie z filozofią chrześcijańską.
Śmierć dziecka staje się pretekstem do napisania wielkiego traktatu filozoficznego dotyczącego istoty cierpienia, losów człowieka po śmierci, wiary.
Tematy, z którymi można powiązać Treny
- Na pewno wszystkie te, w których mowa o ludzkim cierpieniu, doświadczaniu człowieka przez los – w Trenach mamy tego aż nadto!
- Druga grupa tematów to te, które każą zastanowić się nad celem i sensem ludzkiego życia, a także nad poszukiwaniem swojej własnej filozofii i sposobu na życie. Bardzo na miejscu będzie tutaj nawiązanie do filozoficznych rozterek Jana Kochanowskiego.
- Wreszcie trzecia grupa tematów, w których mogą się przydać Treny, dotyczy dziecka, jego miejsca w literaturze, miłości rodzicielskiej itp. Tutaj trzeba pamiętać, że nikt przed Kochanowskim nie poświęcił małemu dziecku poważnego dzieła literackiego.
Ważne!
Podczas lektury utworów Kochanowskiego, a także innych staropolskich dzieł literackich, napotkać można często odmienną od współczesnej ortografię. Dlatego jeśli będziesz cytować fragmenty Trenów czy Pieśni, koniecznie zwróć uwagę na pisownię! To samo dotyczy imienia bohaterki Trenów – można używać współczesnej wersji: Urszula, ale w cytacie będzie to błąd, bo Kochanowski pisze o niej: Orszula.
Jan Kochanowski
Treny powstały w okresie, gdy Kochanowski osiadł w swoim ziemiańskim dworze, zakończył etap podróży, edukacji, bywania na magnackich dworach. Około 1574 roku osiadł na wsi w Czarnolesie i ożenił się z Dorotą Podlodowską. Tu odnalazł swoją arkadię. Śmierć ukochanej córki Urszulki nie tylko przerwała wiejską sielankę, ale poważnie zachwiała wypracowaną przez poetę optymistyczną filozofią życia.
Ważne!
Treny jako gatunek należą do liryki żałobnej, czyli funeralnej i wywodzą się ze starogreckiej pieśni śpiewanej przy łożu zmarłego, zwanej epicedium. Miała ona ściśle określoną budowę, rozbudowaną później przez poetyki renesansowe.
MATURA
Zagadnienia, które mogą się pojawić na maturze
Nawiązania do kultury antycznej w Trenach
Jest ich mnóstwo, bo przecież to właśnie antyk był wzorcem dla epoki odrodzenia i dla Kochanowskiego. Najważniejsze:
- Motto Trenów – „Tales sunt hominum mentes, quali pater ipse Juppiter auctiferas lustravit lumine terras” to słowa z Odysei Homera w przekładzie łacińskim Cycerona, które w tłumaczeniu na polski brzmią: „Takie są umysły ludzi, jakim światłem sam ojciec Jowisz oświecił urodzajne ziemie”.
- Tren IV – mitologiczna historia Niobe, matki, której dwanaścioro dzieci zginęło od strzał z łuków Apillona i Artemidy; Niobe została zamieniona w kamień; charakterystyczna budowa Trenu IV – porównanie homeryckie i apostrofa do Persefony.
- Tren VI – porównanie Urszulki do Safony, najsłynniejszej poetki starożytnej Grecji.
- Tren X – nawiązanie do antycznych wyobrażeń o życiu po śmierci.
- Tren XIV – poeta sam siebie porównuje do Orfeusza, który w poszukiwaniu żony udał się aż do Hadesu.
- Tren XV – odwołania do Niobe, Erato (jednej z muz).
- Tren XVI – ironiczne potraktowanie filozofii Cycerona („Arpina wymownego”);
- Tren XIX albo Sen zawiera wiele odwołań (podobnie jak pozostałe utwory cyklu) do filozofii stoickiej i epikurejskiej.
Portret Urszulki w Trenach
Powszechnie uważa się, że główną bohaterką Trenów jest Urszulka. Niektórzy badacze twierdzą jednak, że ich główny bohater to zrozpaczony ojciec. Faktem jest, że w niektórych trenach nie ma mowy o zmarłej córce. I że nie da się opisać Urszulki bez nawiązania do jej ojca.
Według niepocieszonego ojca Urszulka przejawiała niezwykły jak na swoje lata talent literacki. W Trenie XII rodzic porównuje ją do najsłynniejszej starożytnej poetki greckiej Safony: „Ucieszna moja śpiewaczko! Safo słowieńska!”. Kochanowski miał nadzieję, że Urszulka odziedziczy po nim pióro i będzie kontynuować jego dzieło.
Najbardziej przejmującą tęsknotę za dziewczynką zawierają Tren VII i Tren VIII. Widok przedmiotów pozostałych po zmarłej sprawia ogromny ból, przypomina o jej braku. Tren VII rozpoczyna się apostrofą do przedmiotów, które przetrwały swoją właścicielkę:
Nieszczęsne ochędóstwo, żałosne ubiory
Mojej najmilszej cory,
Po co me smutne oczy za sobą ciągnięcie?
Żalu mi przydajecie.
Już ona członeczków swych wami nie odzieje –
Nie masz, nie masz nadzieje!
Tren VIII opisuje Urszulę jako bardzo żywą i pogodną dziewczynkę, która swoim usposobieniem rozweselała domowników:
Nie dopuściłaś nigdy matce się frasować
/ Ani ojcu myśleniem zbytnim głowy psować,
To tego, to owego wdzięcznie obłapiając
I onym swym uciesznym śmiechem zabawiając.
Pustka, która została w domu po śmierci dziecka, jest nie do zniesienia:
Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim,
Moja droga Orszulo, tym zniknieniem swoim.
Pełno nas, a jakoby nikogo nie było.
Różne wersje wierzeń w życie pozagrobowe przypomniane w Trenie X
Tren X jest centralnym ogniwem trenów nazywanych filozoficznymi (treny IX, X, XI). Oddaje chaos panujący w myślach zrozpaczonego ojca, którego prześladuje pytanie: gdzie podziało się ukochane dziecko? Kochanowski przywołuje różne wersje wierzeń w życie pozagrobowe:
- „Czyś ty nad wszystki nieba wysoko wzniesiona / I tam w liczbę aniołków małych policzona?” – to nawiązanie do platońsko-chrześcijańskich wyobrażeń o siedmiu sferach niebieskich.
- „Czyliś do raju wzięta?” – to starotestamentowe miejsce pobytu pierwszych ludzi, raj to tutaj synonim nieba.
- „Czyliś na szczęśliwe / Wyspy zaprowadzona?” – to z kolei starożytny grecki topos miejsca nieskażonego troskami i pracą.
- „Czy cię przez teskliwe / Charon jeziora wiezie?” – tutaj mowa jest o greckim świecie zmarłych, podziemnym Hadesie; Charon był przewoźnikiem zmarłych przez rzekę Styks.
- „Czy […] / Wzięłaś na się postawę i piórka słowicze?” – nawiązanie do znanych w mitologii motywów.
- „Czyli się w czyścu czyścisz?” – to wierzenie chrześcijańskie, ale nieobce już starożytnym Żydom.
- „Czyś po śmierci tam poszła, kędyś pierwej była?” – motyw powrotu duszy po śmierci tam, skąd pochodzi, notuje Platon w swoich dialogach.
Znaczenie ostatniego trenu w kontekście całego cyklu.
- Ostatni utwór, czyli Tren XIX albo Sen, jest kluczowy dla odczytania i właściwej interpretacji cyklu. Ukazuje, że kryzys, rozpacz zostały pokonane i poeta osiągnął spokój ducha. Zachwiany światopogląd poety zostaje odbudowany, lecz obecne jego spojrzenie na świat to synteza dawniej wyznawanych ideałów humanistycznych oraz refleksji, których dopracował się w momencie kryzysu. Ostatni utwór zawiera akcent trudnego, ale osiągalnego na ziemi szczęścia.
- Tren XIX ma inny charakter niż pozostałe utwory. Jest zapisem snu poety, w którym przychodzi do niego jego matka ze zmarłą córeczką na rękach. Został tu zastosowany ciekawy zabieg poetycki: poeta wkłada nowe tezy w usta zmarłej matki. Pocieszeniem dla zbolałego ojca jest stwierdzenie o powszechności ludzkich losów, na które składają się rozmaite zdarzenia: „Człowiek urodziwszy się, zasiadł w prawie takim, / Że ma być jako celem przygodom wszelakim”.
- W Trenie XIX odbudowana zostaje wiara w Boga, filozofię stoicką i potęgę ludzkiego rozumu. Czas i rozum stanowią najlepsze lekarstwa na cierpienie: „Czas doktor każdemu, / Ale kto pospolitym torem gardzi, temu / Tak poznego lekarstwa czekać nie przystoi; / Rozumem ma uprzedzić, co insze czas goi”. Z przemowy matki wynika, że człowiek musi umieć przyjmować życie takie, jakie jest. Ma ono swój bieg, ujęty w karby narodzin, rozwoju, trwania i przemijania, którym podlega każdy: „Tego się, synu, trzymaj, a ludzkie przygody / Ludzkie noś! Jeden jest Pan smutku i nagrody”. Ostateczna teza nowego humanizmu brzmi: miara we wszem. Bardzo to przypomina arystotelesowską zasadę złotego środka. Matka poucza poetę, że trzeba być w życiu przygotowanym na wszystko i swój los znosić godnie, bo zarówno radość, jak i cierpienie to nieodzowne elementy ludzkiego życia.
Wybrane nawiązania:
- Józef Wittlin, Tren XX
- Bolesław Leśmian, Urszula Kochanowska
- Jerzy Liebert, O czułej nocy
- Krzysztof Kamil Baczyński, Elegia o… (chłopcu polskim)
- Władysław Broniewski, Anka – cykl trenów
MATURA USTNA
Treny Jana Kochanowskiego można łączyć m.in. z następującymi tematami:
- kryzys duchowy i światopoglądowy,
- relacja: człowiek – Bóg,
- śmierć,
- portret dziecka w literaturze,
- kreacja ojca w literaturze,
- kultura antyczna jako źródło inspiracji.
Zobacz:
Treny Jana Kochanowskiego – tematyka i okoliczności powstania
Omów znaczenie Trenu XIX Kochanowskiego w kontekście całego cyklu