Średniowiecze
Średniowiecze – nazwa epoki
Nazwę tę – nieco ironiczną, a nawet lekceważącą – zawdzięczamy twórcom renesansu, którzy uznali średniowiecze za okres przejściowy (czyli „średni”, w znaczeniu „pośredni”) pomiędzy starożytnością a odrodzeniem. Ludzie renesansu bowiem za doskonałe uważali ideały starożytne. Średniowiecze z kolei uznawali za barbarzyński czas odejścia od antycznych wzorców, do których powrócono dopiero w odrodzeniu.
Łacińska nazwa „media aetas” oznacza dokładnie „wieki średnie” („medium aevum” – „wiek średni”) i pojawiła się po raz pierwszy w wieku XVI i XVII w dziełach historyków, a w wieku XVIII – w opracowaniach historycznoliterackich.
Nazwa epoki, choć posługujemy się nią do dziś, jest nie tylko nietrafna, ale dla średniowiecza wyjątkowo krzywdząca. Nie była to przecież ani epoka „średnia” – czyli, jak dziś byśmy powiedzieli, „nijaka” – ani barbarzyńska. To wtedy narodziło się szkolnictwo (także wyższe), rozwinęła się sztuka (dwa ważne style: romański i gotycki), literatura (np. liryka prowansalska, epika rycerska, utwory religijne) oraz teologia, wtedy też Jan Gutenberg wynalazł druk (ok. roku 1440). Średniowiecze jest również czasem obfitującym w ważne wydarzenia historyczne: w tej właśnie epoce, w wyniku wielkich wędrówek ludów, powstały nowe państwa, z których wiele przetrwało do dziś, wtedy również Polska włączyła się w obręb kultury europejskiej – dzięki przyjęciu chrześcijaństwa w roku 966.
Średniowiecze – czas
Za początek epoki przyjmuje się rok 476, czyli datę upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego (Imperium Rzymskie podzielone zostało na wschodnie i zachodnie w roku 306).
Dat kończących podaje się jednak co najmniej kilka: najczęściej rok 1453 (zmierzch Cesarstwa Wschodniorzymskiego – zdobycie jego stolicy, Konstantynopola, przez Turków), ale też 1492 (odkrycie Ameryki) czy też czas około roku 1440 (wynalazek druku).
Oczywiście wszelkie daty mają charakter umowny – epoki następują po sobie w sposób płynny. Początki sięgają często okresu wcześniejszego (mówimy wtedy o tzw. prekursorach nowego czasu), a elementy minionej epoki znajdujemy też w okresach późniejszych.
Średniowiecze to mniej więcej tysiąc lat, czyli aż dziesięć wieków! Jest więc jasne, że nie mógł to być czas jednolity. Właśnie dlatego wyodrębnia się zwykle tzw. średniowiecze wczesne (od końca V do końca X w.), dojrzałe (początek XI do wieku XIII) oraz schyłkowe (wiek XIV i XV).
Teocentryzm
Główne założenie filozofii średniowiecza, które w centrum wszechświata i wszelkiego istnienia umieszcza Boga (theos = Bóg). Idei teocentryzmu podporządkowane zostały systemy filozoficzne, literatura i sztuka, które preferowały tematy sakralne, a także nauka.
→ Patrz hasła: scholastyka, augustynizm, tomizm.
Feudalizm
Średniowieczny system społeczny, którego początki sięgają czasów króla państwa Franków, Karola Wielkiego (VIII w.) – był on pierwszym władcą rozdzielającym wśród swojego wojska ziemię oraz przywileje.
Średniowiecze to czas wielu wojen, do których niezbędne było oddane wojsko. Ówczesny władca jednak bardzo często nie był w stanie płacić wszystkim rycerzom i urzędnikom pieniędzmi. W zamian za służbę ofiarowywał więc ziemię, sam zaś żądał przysięgi wierności. Oddanie ziemi w dożywotnie użytkowanie nosiło nazwę lenna, osoba je otrzymująca określana była jako wasal, a ten, kto lenno nadawał, nazywany był seniorem. Podobnie jak król zaczęli postępować inni – dostojnicy kościelni, świeccy możnowładcy oraz ci, którzy sami otrzymali dużo ziemi, utrzymywali własnych wasali. W ten sposób powstała feudalna drabina. Na jej szczycie stał król. Teoretycznie był on panem całej ziemi w państwie, praktycznie jednak musiał liczyć się ze zdaniem innych, wielkich posiadaczy – ci z kolei uzależnieni byli od własnych wasali.
Był to początek hierarchicznej struktury społeczeństwa, której podstawę stanowiła zasada posłuszeństwa – osoby z niższego szczebla drabiny społecznej musiały wypełniać obowiązki wobec osób ze szczebla wyższego. Tak narodziły się stany, bardzo zróżnicowane pod względem pozycji społecznej i uprawnień. Rosło w siłę coraz bogatsze duchowieństwo, traciło na znaczeniu mieszczaństwo, pogarszała się sytuacja chłopów – wyzysk stanów niższych przez bardziej uprzywilejowane powodował napięcia społeczne, a wreszcie otwarte protesty.
W XIII w. pojawiły się w literaturze tzw. poematy stanowe, przedstawiające wizerunki grup społecznych. Poszczególne stany cechowały różne style życia, różne stroje, ale też różny system wartości, co widać m.in. w tekstach literackich.
Życie stanów najniższych opisują, często w sposób naturalistyczny, utwory należące do kultury ludowej. Bardzo ważne elementy życia w tej kulturze to jarmarki, odpusty, specyficzne święta, choćby święto głupców i święto osła.
Ważne przykłady:
• Liturgia pijaków;
• Testament świni Altana Adama de la Halle;
• Wielki testament François Villona;
Zupełnie inaczej żyło rycerstwo. Przykłady literackie:
• Pieśń o Rolandzie;
• O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu.
Z czasem zaczęło brakować ziemi, którą można by nadawać – zamiast niej nagrodą za służbę stawały się rozmaite przywileje, zwane też immunitetami. Najważniejsze z nich to immunitet ekonomiczny (zwolnienie od podatków) i sądowniczy (możliwość stanowienia władzy sądowniczej). W ten sposób zwiększyła się znacznie samodzielność wasali: ziemie objęte immunitetami stawały się czymś w rodzaju małych państewek, rządzących się własnymi prawami. Z systemem feudalnym związana była też ściśle ideologia rycerska – patrz hasło: etos rycerski.
Danse macabre
Z francuskiego: taniec śmierci. Motyw ten prawdopodobnie pojawił się w literaturze i sztuce jako reakcja na straszliwą, objawiającą się czarnymi krostami, zarazę z roku 1347, zwaną też Czarną Śmiercią.
W sztuce, ale także literaturze średniowiecza ukazywano Śmierć, która prowadzi niezwykły korowód przedstawicieli wszystkich stanów i zawodów, ludzi o rozmaitym statusie materialnym, różnej płci, w różnym wieku: są tu papież, król, bogacz, żebrak, starzec, młodzieniec, dziewica. To obraz egalitaryzmu śmierci – tego, że wobec niej wszyscy są równi.
Śmierć przedstawiana była zwykle jako rozkładające się zwłoki z kosą, czasem mieczem lub sierpem. Pod koniec średniowiecza coraz częściej wyobrażano ją sobie jako ludzki szkielet.
W literaturze bardzo popularnym motywem było spotkanie człowieka ze Śmiercią. Wywołuje ono w żyjącym grozę, ale przede wszystkim uświadamia mu, jak nietrwałe – zgodnie z zasadą memento mori (pamiętaj o śmierci) – jest ludzkie życie. Zdarza się, że śmierć namawia do większej dbałości o duszę, a człowiek, uświadomiwszy sobie grzeszność swego dotychczasowego życia, postanawia je całkowicie zmienić i odpokutować. Spotkania ludzi żyjących ze Śmiercią przybierały często formę rozmowy, a nawet sporu – stąd łacińskie określenia pojawiające się w tytułach: dialogus, alternacio, conflictus.
Ważne przykłady:
• Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią;
• Dialogus Mortis cum Homine (Dialog Śmierci z Człowiekiem).
Motyw tańca śmierci opierał się na licznych kontrastach:
- człowiek żyjący – i postać z zupełnie innej rzeczywistości;
- taniec, czyli zabawa, radość, doczesność – śmierć, przerażenie, sprawy ostateczne;
- śmierć odrażająca (nadgniły trup), jednakowo okrutna i bezwzględna wobec wszystkich – ma jednocześnie przylepiony do twarzy upiorny uśmiech;
- taniec śmierci pełen jest napięcia, grozy, lecz jednocześnie specyficznego humoru – korowód wszystkich stanów to okazja do prześmiewczego ich sportretowania.
Ważne przykłady:
• Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią.
• Hans Holbein młodszy, cykl rycin Taniec śmierci;
• Danse macabre Bernta Notkego;
• Taniec śmierci w katedrze w Tarnowie.
Pareneza
W średniowieczu niezwykle wyraźne było zapotrzebowanie na wzór człowieka, który należałoby rozpowszechniać, zwłaszcza wśród warstw najniższych, i z którego można by brać przykład. W średniowieczu możemy mówić o literaturze parenetycznej, czyli utworach jednoznacznie dydaktycznych i nastawionych na pokazywanie wzorów postępowania związanych z odgrywaniem określonych ról społecznych. Elementy parenezy znajdziemy jednak również w innych utworach literackich, ponieważ średniowieczny świat bohaterów literackich był często czarno-biały. Musiała więc znaleźć się choć jedna postać całkowicie pozytywna, stawiana czytelnikom za wzór do naśladowania.
Średniowiecze propagowało trzy zasadnicze wzory osobowe:
- rycerza (→ patrz hasło: etos rycerski);
- świętego (→ patrz hasło: hagiografia);
- władcy.
Etos rycerski
Rycerstwo to w średniowieczu nie tylko ludzie, którzy walczą. To również określona ideologia, ściśle ustalony kodeks wartości.
Rycerz to jeden z ważniejszych bohaterów ówczesnej literatury, zwłaszcza tzw. pieśni o dziejach (fr. chanson de geste), pisanych przez truwerów i śpiewanych przez wędrownych pieśniarzy, ale bywał też bohaterem średniowiecznego malarstwa i rzeźby.
Ważne przykłady:
• Pieśń o Rolandzie;
• Pieśń Maura (Carmen Mauri);
• Historia o Wisławie, Walterze i Helgundzie (zawarta w Kronice wielkopolskiej).
Twórcy literatury nie relacjonowali autentycznych losów postaci historycznych (choć często nawiązywali do postaci rzeczywistych), ale kreowali idealny wzór rycerza bez skazy, będącego doskonałym wcieleniem cnót rycerskich. Jego cechy były wówczas powszechnie znane. Zestaw ten tworzyły:
- bezwzględna wierność feudalnemu panu;
- posłuszeństwo wobec Kościoła;
- waleczność i męstwo;
- prawość, szlachetność;
- oddawanie czci kobiecie;
- honor jako najwyższa wartość;
- pragnienie wojennych przygód i wynikającej z nich sławy;
- zwykle też uroda i szlacheckie pochodzenie.
Ważne przykłady:
• Pieśń o Rolandzie – Roland;
• Dzieje Tristana i Izoldy – Tristan;
• O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu – Lancelot, jego syn Galahad, Gowen i inni;
• Pieśń o Cydzie – Cyd (Don Rodrygo) – ta sama postać stała się bohaterem Pieśni o Rodrygu i Kroniki osobnej o Cydzie;
• Beowulf – Beowulf;
• Edda starsza oraz Edda młodsza – Sigurd, Harbard, Atle;
• Opowieści kanterberyjskie Geoffreya Chaucera – Rycerz;
• Pieśń o Nibelungach – Zygfryd;
• Słowo o wyprawie Igora – książę Igor Światosławowicz.
Ze stanem rycerskim wiążą się też charakterystyczne wydarzenia, np:
- Pasowanie na rycerza – młody człowiek stawał się członkiem braci rycerskiej podczas specjalnej uroczystości, w czasie której przypinano mu rycerski, metalowy pas.
- Turnieje – w zamierzeniu miały być pokazem wojskowych ćwiczeń. W rzeczywistości stawały się wielkimi widowiskami przeznaczonymi dla zgromadzonych tłumów.
Popularny w średniowieczu gatunek, jakim był romans rycerski, dołączył do etosu rycerskiego jeszcze jeden motyw: miłość rycerza do wybranki serca.
Ważne przykłady:
• opowieści Marii z Francji (XII w.);
• Powieść o Róży.
Miłość wielkich wojowników, mająca niekiedy wyraźny podtekst erotyczny, często jednak stała w sprzeczności z surowym rycerskim kodeksem – i zmuszała bohaterów do trudnych wyborów:
• O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu;
• Dzieje Tristana i Izoldy;
• Pieśń o Nibelungach;
• Kronika wielkopolska (Historia o Wisławie, Walterze i Helgundzie).
Uniwersalizm
Kultura średniowieczna była w zasadzie jednolita, to znaczy miała bardzo podobne cechy bez względu na region Europy, w którym powstała. Istniały wyraźne podobieństwa między sztuką i literaturą, systemem kształcenia, pojmowaniem świata. Jednolitość ta – uniwersalność – wynikała również z częstego wówczas zjawiska przenikania pewnych cech z jednego rodzaju sztuki do drugiego, z jednej sfery życia do innej.
Średniowieczny uniwersalizm wzmacniany był przez jedną religię. Niemal cała Europa jest wówczas chrześcijańska. I właśnie chrześcijaństwo wpływa na sposób tworzenia przez artystów, na życie codzienne, na odczuwanie i odbieranie różnych zjawisk przez ludzi, często niewykształconych, których wiedza dotycząca świata oparta była jedynie na tym, co usłyszeli w kościele.
Sprawom religijnym – zgodnie z zasadą teocentryzmu uznającego Boga za najwyższą wartość – podporządkowane były niemal wszystkie dziedziny życia. A zatem literatura i sztuka w większości związane są ze sprawami religijnymi, muzyka rozwija się głównie w kościołach i klasztorach, a za królową nauk uznaje się teologię.
Ważne przykłady:
• dramat Historyja o chwalebnym zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka;
• liczne pieśni, hymny, tropy, sekwencje, między innymi Lament świętokrzyski;
• liczne modlitewniki, na przykład Modlitewnik Gertrudy, czy kazania, na przykład Kazania świętokrzyskie;
• dzieła malarskie, na przykład Opłakiwanie Chrystusa Giotta di Bondone, i rzeźbiarskie przedstawiały najczęściej sceny biblijne – określano je jako Biblia pauperum (Biblia ubogich, czyli ludzi nieumiejących czytać i pisać);
• konstrukcje architektoniczne, zwłaszcza kościołów, na przykład katedra Notre Dame w Paryżu.
Uniwersalizm zaistniał również dzięki temu, że średniowiecze posługiwało się w zasadzie jednym językiem – łaciną.
Znaczna część utworów literatury powszechnej powstała w języku łacińskim:
• Złota legenda Jakuba da Voragine’a (Aurea legenda).
Pierwsze polskie utwory literackie również pisane były po łacinie:
• Kronika Galla Anonima;
• Kronika polska Wincentego Kadłubka.
Obowiązuje jednolity system szkolnictwa (patrz hasło: scholastyka). Propaguje się podobne wzorce osobowe – za przykład podaje się te same postawy moralne. Uniwersalizm przejawiał się także w tym, że sztuka średniowieczna stała się sztuką znaków (rozbudowany system alegorii i symboli), które wówczas były bez problemu odczytywane. Na przykład róża oznaczała miłość, lis – chytrość i obłudę, drabina – drogę do nieba, zieleń – odrodzenie i nadzieję, a żółć – zdradę.
Ważne przykłady:
• Boska Komedia Dantego (między innymi alegoryczne zwierzęta);
• Zdjęcie z krzyża malarza z Torunia (ważne kolory);
• kościoły romańskie z charakterystycznym kwadratowym ciosem kamienia (symbolizował cztery cnoty kardynalne), na przykład kolegiata w Tumie pod Łęczycą;
• liczne alegorie i symbole w płaskorzeźbach portali kościołów romańskich, na przykład kościoła Saint-Trophime w Arles (symbolicznie pokazani ewangeliści: Mateusza symbolizuje anioł, Łukasza – wół, Marka – lew, a Jana – orzeł).
Obok dążeń uniwersalistycznych pojawiły się w średniowieczu tendencje zupełnie przeciwne. Zaczęły powstawać nowe państwa, dzięki czemu budziła się w społeczeństwach świadomość narodowa i chęć własnej odrębności.
W 1285 r. na synodzie w Łęczycy zapada decyzja o tym, że duchowni będą wygłaszać kazania oraz modlić się w kościołach po polsku, a nie po łacinie. Z czasem literatura łacińska ustępuje miejsca literaturze w językach rodzimych – również w Polsce.
Ważne przykłady:
• Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią;
• O zachowaniu się przy stole Słoty;
• Lament świętokrzyski.
Hagiografia
To dosłownie: żywoty świętych. Opowieści o losach chrześcijan uznanych przez Kościół za osoby święte.
Jednym z podstawowych haseł średniowiecznych był teocentryzm. Można powiedzieć, że hagiografie z tego właśnie poglądu wyrastały. Zgodnie z wymogami teocentryzmu człowiek powinien całe życie podporządkować Bogu, będącemu wartością najważniejszą. Ziemskie życie traktowane było jedynie jako okres przejściowy w drodze do nieba – i jednocześnie czas próby. Aby wyjść z tej próby zwycięsko, najlepiej wyrzec się wszystkiego, co doczesne, co fizyczne – czyli przyjemności ciała – i poddawać się systematycznemu umartwianiu, na przykład przez długotrwałe posty, życie w ubóstwie, odosobnieniu.
Żywoty świętych były częstym tematem średniowiecznej literatury, zwłaszcza w jej wersji popularnej. Miały nawoływać do idealnego, doskonałego, ascetycznego życia, ale zwykli czytelnicy czy też słuchacze – traktowali je jak swego rodzaju baśń o cudownym bohaterze i jego niezwykłych czynach. Działo się tak m.in. dlatego, że w tekstach tego typu występowały diabły, aniołowie, symboliczne zwierzęta czy rośliny.
Dziś dzieła hagiograficzne odbieramy jako utwory papierowe i schematyczne. Po pierwsze dlatego, że prezentowały świat czarno-biały, w którym dobro i zło były ściśle określone: ich autorzy unikali psychologicznego wyjaśniania podejmowanych przez bohaterów decyzji, a jednocześnie w sposób natrętny próbowali umoralniać odbiorców. Po drugie, żywoty świętych miały ściśle określoną konstrukcję fabularną, powtarzaną niemal dokładnie w każdej realizacji, co prowadziło do schematyzmu.
Typowe elementy ówczesnej biografii świętego to:
- narodziny w atmosferze wyjątkowości i cudowności;
- młodość aktywna, niekiedy również grzeszna;
- nawrócenie i rezygnacja z życia, jakie bywa udziałem wielu, na przykład z małżeństwa w związku ze złożeniem ślubu czystości;
- ascetyczne życie;
- równie niezwykła jak narodziny śmierć, której towarzyszą cudowne wydarzenia.
Ważne przykłady:
• Złota legenda Jakuba da Voragine’a (najsłynniejszy średniowieczny zbiór żywotów świętych);
• Legenda o świętym Aleksym;
• Legenda o świętej Dorocie;
• Żywot świętej Kingi;
• Żywot świętego Błażeja.
Również malarze i rzeźbiarze tej epoki często odwoływali się do żywotów świętych. Istnieje nawet tzw. malarstwo hagiograficzne.
Ważne przykłady:
• Michael Pacher, Święty Wolfgang i diabeł (XV w.);
• Quentin Massys, Święty Krzysztof niosący Chrystusa.
Elementy hagiograficzne znajdziemy również na witrażach w gotyckich katedrach, na przykład w katedrze Notre Dame w Paryżu.
Scholastyka
Nazwa pochodzi od łacińskiego słowa scholasticus – szkolny. To określona metoda myślenia filozoficznego, którą posługiwano się w średniowiecznym systemie kształcenia w szkołach i na uniwersytetach. Nie miała zbyt wiele wspólnego z dawną niezależnością filozofii, z jej zadaniami do tej pory podstawowymi (czyli z wyjaśnianiem sensu ludzkiego życia i natury świata).
Scholastycy nie szukali nowego, nie zastanawiali się nad sensem, lecz po prostu głoszone przez Kościół prawdy religijne przyjmowali jako niepodlegające dyskusji pewniki i musieli je naukowo (rozumowo) uzasadnić. Jeden z głównych scholastyków to święty Anzelm, według którego „chrześcijanin powinien przez wiarę dojść do zrozumienia, a nie przez zrozumienie do wiary”.
Scholastyka opierała się też w dużej mierze na niezwykle uporządkowanym, logicznym systemie filozoficznym świętego Tomasza (patrz hasło: tomizm). Odwoływała się do starożytności – oparta była ściśle na tekstach starożytnych myślicieli (głównie Arystotelesa i Platona), na antycznych zasadach logiki i dialektyki. Z nauki starożytnej przedstawiciele scholastyki wybierali jednak tylko to, co zgadzało się z chrześcijaństwem – wszystkie inne elementy odrzucali lub pomijali. Co ważne, scholastyka badała świat za pomocą starożytnych tekstów – nie uznawano wówczas doświadczenia jako metody badawczej.
Dziś uznaje się scholastykę za skostniały sposób myślenia, który za pomocą rozumowania logicznego stara się uzasadnić przyjęte wcześniej twierdzenia. Nie dawał on badającemu wystarczająco wiele swobody i możliwości dojścia do naprawdę ciekawych, nowych, oryginalnych prawd. Poza tym przedmiot scholastyki odbieramy dziś jako wydumany – rozumowe wyjaśnianie prawd wiary i religijnych dogmatów wydaje się nie tylko daremne, ale wręcz śmieszne.
Augustynizm
System filozoficzny nazwany tak od imienia jego twórcy, świętego Augustyna – bardzo ważny dla kultury średniowiecza, ale i dla czasów późniejszych. Święty Augustyn połączył prawdy chrześcijańskie z tezami starożytnego mistrza Platona, a ściślej: dostosował platonizm do wymogów swojej religii.
Według Platona rzeczywistość jest jedynie odbiciem doskonałego świata idei. Święty Augustyn również rozdzielał te dwie sfery – rzeczywistą i idealną, duchową i materialną. Według niego w człowieku to, co doskonałe, Boskie (dusza), spotyka się z tym, co ziemskie, materialne, zniszczalne (ciało).
Ta dualistyczna wizja świata (postrzeganie rzeczywistości jako składającej się z przeciwieństw: dusza – ciało, Bóg – szatan, anioły – demony, dobro – zło) znalazła odbicie w sztukach plastycznych, architekturze i poezji, również epok następnych; na przykład strzelistość kościołów gotyckich wiązała się z symboliką pionu i odwoływała właśnie do augustyńskiego dualizmu.
Ważne przykłady:
• Dusza z ciała wyleciała;
• Boska Komedia Dantego;
• paryska katedra Notre Dame.
Z koncepcji tej wynikała znakowa (semiotyczna) wizja świata, czyli przekonanie, że każda rzecz widzialna jest tylko znakiem niewidzialnej idei Boskiej. Świat traktowany był jako zapisana przez Boga tajemnicza księga pełna wieloznacznych symboli, niezwykle trudnych do zrozumienia, a raczej odkrycia. Znajdowało to odbicie w ówczesnej sztuce i literaturze, które często posługiwały się alegorią i symbolem.
Ważne przykłady:
• Boska Komedia Dantego;
• liczne obrazy, płaskorzeźby, drzeworyty.
Uwaga! Idea świata jako tajemniczej księgi obecna jest również w literaturze epok późniejszych, na przykład u Brunona Schulza czy współczesnej pisarki Olgi Tokarczuk.
Filozofia Augustyna nazywana bywa filozofią dramatyczną – a to dlatego, że według myśliciela człowiek znajduje się w nieustannym konflikcie między tym, czego pragnie dusza (czyli wiecznym szczęściem u Boga), a tym, do czego dąży ciało (czyli grzechem). Również historię widział święty Augustyn jako nieustanne zmaganie się dobra ze złem, jako walkę państwa Bożego, składającego się z ludzi dobrych, cnotliwych, przestrzegających Bożych praw – z państwem ziemskim czy też państwem diabła, złożonym z grzeszników hołdujących ziemskim wartościom.
Ważny tekst:
• O państwie Bożym św. Augustyna.
Według Augustyna poznanie prawdy o świecie i Bogu nie jest możliwe za pomocą rozumu. Jest możliwe jedynie dzięki łasce, nagłemu oświeceniu zsyłanemu przez Boga, zwanemu iluminacją. A zatem nie intelekt jest tu najważniejszą wartością, ale uczucia, intuicja. Święty Augustyn to piewca wiary indywidualnej, uczuciowej, pełnej wzlotów i upadków.
Ważny tekst:
• Wyznania św. Augustyna.
Jeśli czynimy cokolwiek dobrego albo coś istotnego odkrywamy, to – według Augustyna – albo dzięki iluminacji, albo dzięki temu, że mamy w sobie pierwiastek Boży (duchowy). Tak naprawdę więc człowiek może odkryć jakąś ważną prawdę nie dzięki temu, że będzie dokładnie studiował świat zewnętrzny, ale dzięki odnalezieniu tej prawdy w sobie.
Bóg to centrum świata, najważniejsza wartość, której podporządkowane powinny być wszystkie dziedziny życia – to dzięki niemu świat istnieje i do niego powinien dążyć (teocentryzm). Według świętego Augustyna Boski akt stwórczy nie był jednorazowy. Człowiek i świat wciąż stają się na nowo, a Bóg – nieustannie interweniujący w ziemską rzeczywistość – wciąż na nowo stwarza.
Tomizm
Niezwykle znaczący w kulturze średniowiecza system filozoficzny stworzony przez świętego Tomasza z Akwinu. Zasadnicza cecha tego systemu to przystosowanie filozofii Arystotelesa do potrzeb chrześcijaństwa – próba pogodzenia poglądów starożytnego mistrza z dogmatami Kościoła.
Święty Tomasz uznaje intelekt za najwyższą wartość człowieka – według niego to za pomocą rozumu można dojść do prawdy o świecie, o sobie i o Bogu. Poznanie Boga z kolei jest możliwe jedynie dzięki dokładnemu poznawaniu świata (Boskiego dzieła), który odbieramy za pomocą konkretnych zmysłów (węchu, wzroku, słuchu, dotyku, smaku).
Świat jest w tym systemie uporządkowaną, hierarchiczną strukturą: wszystko ma w nim swoje miejsce, a jednocześnie wszystkie elementy znakomicie ze sobą współdziałają – i właśnie dlatego tomizm nazywany jest filozofią harmonijną.
W świecie istnieje specyficzna hierarchia bytów, doskonała drabina istnień:
- Najwyżej jest Bóg, istota doskonała;
- poniżej aniołowie;
- potem ludzie;
- zwierzęta;
- materia nieożywiona;
- żywioły.
Każdy ze szczebli tej drabiny miał swoje znaczenie podczas budowy gotyckich katedr:
- Bóg stoi na czele drabiny istnień i to dla jego imienia właśnie budowana jest świątynia;
- aniołowie chronią budowlę;
- człowiek jest twórcą budowli;
- zwierzęta wykorzystywane są jako pomoc przy pracy;
- materia nieożywiona to kamienie, glina i metale, z których buduje się kościół;
- żywioły zostają w trakcie budowy okiełznane przez człowieka: katedra niejako wyrasta z ziemi, swoim ciężarem przeciwstawiając się ogniowi, wodzie i powietrzu.
Społeczeństwo to jeden wielki organizm złożony ze stanów, funkcjonujących według ściśle ustalonej hierarchii i pełniących określone funkcje.
Na czele tej drabiny stało rycerstwo (w wiekach XIII-XIV będzie się przekształcać w szlachtę) oraz duchowieństwo (najwięcej ludzi wykształconych było właśnie wśród duchownych) – i właśnie dlatego symbolami średniowiecza pozostają do dziś miecz i krzyż. Za stan niższy uznawano mieszczaństwo, najniżej zaś w hierarchii stał prosty lud.
Z podziałem stanowym wiązała się oczywiście nierówność społeczna, ale święty Tomasz uzasadniał ją, odwołując się do harmonijnej drabiny bytów: wszystko ma swoje miejsce ustalone przez Boga i nie trzeba tego zmieniać. Jednostka nie może buntować się przeciwko swemu miejscu w świecie, lecz powinna starać się jak najlepiej grać swoją rolę i wypełniać misję, dzięki czemu ewentualnie może przejść na wyższy szczebel społecznej drabiny.
Według świętego Tomasza świat to doskonała, zhierarchizowana struktura – i taka też jest jego filozofia. Tomizm to system niezwykle uporządkowany, skonstruowany zgodnie z zasadami logiki, odbijający – według autora – Boski porządek świata.
Ważny tekst:
• Summa teologiczna świętego Tomasza.
Romanizm (romański styl)
Pojawił się w XI w. i trwał do wieku XIII. Nazwa przyjęta została w wieku XIX – podkreśla ona istotne związki, jakie łączyły tę sztukę z jej rzymskimi początkami. Romańskie dzieła architektoniczne to przede wszystkim kościoły i zamki, proste i masywne, a jednocześnie niezwykle jednolite.
Taki charakter budowli miał znaczenie symboliczne: wyrażał porządek świata, Boskiego dzieła, odbijającego doskonałość idei Stwórcy.
Ważny przykład:
• kościół Saint-Trophime w Arles
Cechy stylu
- Mury, z kamienia ciosanego (cegła rozpowszechniła się dopiero pod koniec średniowiecza), były grube, ciężkie – budowle miały często również charakter obronny.
- Twory architektury romańskiej miały kamienne sklepienia kolebkowe, czyli w kształcie walca. Niezwykły ciężar sklepień utrzymywały ściany boczne, co nie pozwalało na wybijanie dużych okien i wznoszenie wysokich obiektów.
- Okna były zazwyczaj niewielkie, wąskie, w związku z czym w budowlach romańskich panował specyficzny półmrok.
- Budynki urozmaicano licznymi, półokrągłymi przybudówkami i wysokimi wieżami, za sprawą których cała budowla sprawiała wrażenie wyższej.
- Płaskorzeźby zdobiące romańskie kościoły, doskonale wpasowane w ściany, były proste, wręcz surowe, niekiedy wzbogacane ornamentami roślinnymi lub zwierzęcymi.
Ważny przykład:
• drzwi katedry gnieźnieńskiej przedstawiające sceny z życia świętego Wojciecha.
Malarstwo tego okresu z trudem przemawia do współczesnego odbiorcy. Postaci są płaskie i nierzeczywiste, sprawiają wrażenie zdobników unoszących się w próżni. Wynikało to oczywiście z tego, że ówcześni artyści nie uznawali przez zasad perspektywy.
Zachowało się wiele romańskich dzieł architektonicznych. Niewiele natomiast pozostało przykładów malarstwa z tego okresu.
Ważne przykłady:
• kolegiata w Tumie pod Łęczycą;
• kościół w Sandomierzu;
• kościół Saint-Trophime w Arles;
• kościół benedyktynów w Murbach;
• miniatury w Kodeksie pułtuskim (niewielkie, kunsztowne ilustracje w średniowiecznych rękopisach).
Gotyk (gotycki styl)
Rozwinął się w schyłkowej fazie epoki, w okresie od XIII do XV w.
Nazwę stylu zawdzięczamy renesansowemu teoretykowi sztuki Giorgio Vasariemu. Określenie to wiąże się z barbarzyńskim plemieniem Gotów, ponieważ dzieła sztuki późnego średniowiecza uznawano w renesansie – jakże niesłusznie! – za prymitywne.
Budowle z tego okresu są niezwykle wysokie, strzeliste i lekkie dzięki cienkim ścianom, wzmacnianym niekiedy wspornikami. Charakterystyczne są też bardzo liczne, wysokie wieże. Wszystko to sprawia wrażenie, że gotyckie dzieła architektoniczne zwrócone są do góry – ku Bogu. Właśnie dlatego mówi się o gotyku, że to styl uduchowiony.
Cechy stylu
- Istotnym elementem gotyckich budowli było sklepienie krzyżowo-żebrowe z ostrymi łukami, przypominające niekiedy konstelacje gwiazd albo kryształów.
- Okna są wysokie, duże, często ostrołukowe. Zdobiące je witraże to jedne z najbardziej charakterystycznych elementów sztuki gotyckiej. Spełniały często funkcję dydaktyczną: przedstawiały sceny biblijne i hagiograficzne, dzięki którym mogli się z nimi zapoznać wierni, w ogromnej większości będący analfabetami. Witraże sprawiają, że w gotyckich świątyniach panuje specyficzna gra świateł: inne jest światło wpadające przez rozetę (okrągłe, zdobione witrażem okno nad środkowym portalem), inne z bocznych okien, a jeszcze inne z najwyższej wieży. Miało to związek m.in. z ważną dla średniowiecza kategorią blasku: wszystko, co pochodzi od Boga, jest piękne i jasne, a to, co złe, jest ciemne i brzydkie.
Ważne przykłady:
• katedra Notre Dame w Paryżu;
• katedra w Reims;
• katedra w Chartres;
• katedra Saint-Denis w Paryżu;
• kościół Mariacki w Krakowie;
• kościół Bożego Ciała w Krakowie;
• kolegiata w Wiślicy;
• gmach Akademii Krakowskiej – Collegium Maius;
• zamek w Malborku.
Malarstwo gotyckie ukazywało świat za pomocą rozmaitych alegorii i symboli. Postaci ludzkie, umieszczane zwykle na złotym tle, rzadziej na tle krajobrazu, są wydłużone, ale mniej płaskie niż w malarstwie romańskim. Pojawiają się, na przykład w dziełach Giotta di Bandone, pierwsze próby wykorzystania zasad perspektywy. Jednocześnie są niezwykle ekspresyjne i często zaskakująco realistyczne, na przykład w scenach mąk i tortur.
Ważne przykłady:
• Sąd Ostateczny Hansa Memlinga;
• Ogród rozkoszy ziemskich Hieronima Boscha;
• Opłakiwanie Chrystusa Giotta di Bandone.
Rzeźby gotyckie odzwierciedlały ówczesną wiedzę o świecie, zgodną ze scholastyczną ideą połączenia wiary z rozumem.
Ważne przykłady:
• realizacje motywu piety;
• Madonna z Krużlowej;
• ołtarz Wita Stwosza w kościele Mariackim w Krakowie.
Zobacz: