Gatunki dramatyczne
Tragedia – skojarz z Antygoną Sofoklesa
Najstarszy i przez wiele lat uważany za najdoskonalszy gatunek dramatu. Stworzony w antycznej Grecji. Twórcy tragedii musieli przestrzegać wielu rygorystycznych zasad:
- Obowiązywała zasada trzech jedności (czasu – akcja rozgrywała się w ciągu jednego dnia, miejsca – akcja rozgrywała się w jednym miejscu, akcji – dotyczyła jednego wątku).
- Zasada decorum – o tematach poważnych można pisać tylko stylem podniosłym, poważnym, bohaterowie pochodzili z tzw. wysokich rodów (rodzin królewskich).
- O losach bohaterów decydowało Fatum, czyli przeznaczenie – nie można było przed nim uciec. Tragedia kończyła się źle, niepomyślnie dla bohaterów. A dlaczego? Bo bohaterowie zostali postawieni w sytuacji bez wyjścia (to konflikt tragiczny, cokolwiek by zrobili, i tak postąpią źle).
Dramat
Dramat Szekspirowski, zwany też elżbietańskim – skojarz z Szekspirem i panującą w XVI wieku w Anglii Elżbietą I
Ciekawe – ten typ dramatu został stworzony przez jednego autora (Williama Szekspira) i do dziś uważany jest za doskonały. Bohaterowie Szekspirowscy przeżywają wielkie rozterki, są ukazani w sytuacjach tragicznych (do których jednak nie doprowadziło ich fatum, ale własne błędy).
Szekspir:
- zrezygnował z zasady trzech jedności,
- swobodnie przeplatał dramat fragmentami lirycznymi czy epickimi,
- wprowadził na scenę postacie fantastyczne (zjawy, wiedźmy),
- przeplatał nawet najbardziej tragiczne wątki elementami komicznymi (to było nie do pomyślenia w teatrze antycznym).
Na dramacie Szekspirowskim wzorowali si romantycy, a bohaterowie sztuk Szekspira przestali by jedynie postaciami literackimi i stali si wielkimi symbolami w kulturze (Romeo i Julia – symbol kochanków, Hamlet – symbol wrażliwego buntownika, Makbet – symbol okrutnego władcy).
Komedia – skojarz z Molierem i Aleksandrem Fredro
Powstała jako przeciwstawienie tragedii. Utwór o pogodnej tematyce, żywej akcji i rozwiązaniu pomyślnym dla bohaterów. Najważniejszy element komedii to komizm (językowy – wynikający ze sposobu mówienia postaci, sytuacyjny – momenty wzbudzające śmiech, charakterów – bohaterowie przedstawieni są w sposób karykaturalny). A do czasów Moliera komedia uważana była za gorszy gatunek dramatu, przeznaczony dla niewykształconych ludzi. Molier stworzy typ komedii obyczajowej ukazującej konkretne wady społeczne (Skąpiec, Świętoszek) – ten typ określa się jako komedię charakterów.
A w Polsce komedie pisał przede wszystkim Aleksander Fredro (uwaga! – w romantyzmie, a więc w czasach mało komediowych) – Zemsta, Śluby panieńskie.
Dramat romantyczny – skojarz z Dziadami Mickiewicza
Jak sama nazwa wskazuje – rozwijał się w romantyzmie. Całkowicie wyłamał się z wymogów klasycznego dramatu i chętnie nawiązywał do dramatu Szekspirowskiego.
Odrzucono zasad trzech jedności i zasad decorum (czyli obowiązek dopasowania stylu do opisywanej sytuacji);
wprowadzono postacie fantastyczne, kompozycję otwartą (poszczególne sceny dramatu wcale nie muszą by ze sobą powiązane) i tzw. synkretyzm rodzajowy i gatunkowy (korzystanie z różnych rodzajów literackich i wymieszanie różnych gatunków literackich – w dramacie łatwo można odnaleźć elementy liryki i epiki).
Uwaga! Ten dramat zyskuje miano niescenicznego – monumentalne sceny zbiorowe, umiejscowienie akcji w najbardziej nietypowych miejscach (np. na szczycie Mont Blanc) sprawiaj, e dramaty romantyczne bardzo ciężko realizuje się w teatrze.
Opera – skojarz ze śpiewaniem
Widowisko słowno-muzyczne składające się z solowych występów wokalnych (arie), partii chóralnych, występów orkiestrowych (uwertura, antrakty) i epizodów baletowych. Opera powstała w XVI wieku we Włoszech. Początkowo była utworem bardzo poważnym, tematy czerpała z mitologii, historii. Treść opery to libretto. Najbardziej znana polska opera – XIX-wieczna Halka Stanisława Moniuszki i Włodzimierza Wolskiego (libretto). Halka to smutna historia uwiedzionej przez panicza góralki.
Z opery wywodzi się operetka – to także widowisko słowno-muzyczne, ale o zdecydowanie lżejszej tematyce i charakterze czysto rozrywkowym (najczęstszy temat – miło). A kolejnym etapem rozwoju opery jest musical (np. Hair, West Side Story i polskie Metro).
Dramat groteskowy – skojarz z Teatrzykiem „Zielona Gęś”
To nowoczesny gatunek dramatu charakterystyczny dla XX-wiecznego teatru absurdu. W dramacie groteskowym nie obowiązują zasady budowy dramatu klasycznego:
- nie ma podziału na akty i sceny;
- akcja wcale nie posuwa si naprzód;
- postacie ukazane są w absurdalnych (właśnie groteskowych) sytuacjach;
- ich wypowiedzi niewiele znaczą, często są pozbawione sensu;
- akcja potrafi urwać się w najmniej spodziewanym momencie, a czytelnik (lub widz) ma wrażenie, że z niego zadrwiono. świat na opak.
Nie sądź jednak, że te dramaty nic nie znaczą – pozornie bezsensowne kryją w sobie poważną refleksję nad współczesnym światem, ludzkimi pragnieniami i uprzedzeniami. Krytykuj stereotypy mylenia – także ten, którym kierują się teatralni widzowie, przekonani, że sztuka powinna mieć akcję, sens i wyraźnych bohaterów.
Jasełka – skojarz z Bożym Narodzeniem
Ludowe widowisko teatralne związane z obrzędami Bożego Narodzenia. Dawniej wykonywane były przez teatry szkolne i przykościelne. dotyczyły historii narodzin Chrystusa. W jasełkach brały udział charakterystyczne postacie – Diabeł, Tur, Król, Anioł, Śmierć. W XIX wieku w jasełkach zaczęły pojawia się także treści współczesne – społeczne i polityczne, i w ten sposób powstał gatunek zwany szopką. Szopki przestały być jedynie ludowymi widowiskami, awansowały do „wykształconej” literatury. Taką właśnie szopkę na początku XX wieku napisał Lucjan Rydel. Betlejem polskie to opowieść o Bożym Narodzeniu, które miało miejsce w Polsce. Dużo tu aluzji do włanych wydarzeń historycznych (rozbiory Polski, powstania narodowe).
Kabaret – skojarz z Olg Lipińską
Widowisko humorystyczno-satyryczne. To połączenie elementów dramatu z muzyk. Lekka tematyka, cel rozrywkowy, niewielu aktorów. Spektakl kabaretowy składał się z szeregu drobnych numerów (skecze, piosenki, monologi satyryczne, kuplety) – całość połączona wypowiedziami konferansjera. Dla kabaretów pisali Julian Tuwim, Jan Brzechwa i Konstanty Ildefons Gałczyński. Ich utwory nadal są wykorzystywane we współczesnych kabaretach (np. w Kabarecie Olgi Lipińskiej).
To nie wszystkie gatunki. W liceum poznacie m.in. misterium, moralitet, dramat naturalistyczny i symboliczny.
Od tragedii do groteski
Teatr antyczny
Nie ma drogi dla śmiertelnych, by uniknąć nieszczęścia losu. (Sofokles)
Przedstawienia odbywały się na świeżym powietrzu, w amfiteatrze. Amfiteatry były tak usytuowane, aby nawet widz w ostatnim rzędzie słyszał wszystko, co zostało powiedziane na scenie. Treść tragedii nigdy nie była zupełnie nieznana widzom – autorzy bowiem poruszali w swych utworach tematy znane z mitologii. A mimo to przedstawienia wywoływały silne emocje, określane jako katharsis (oczyszczenie). Aktorzy występowali w maskach, ale nie zmieniali ich w trakcie przedstawienia. Maska określała charakter bohatera (zły, dobry, odważny, tchórzliwy). Aby być dobrze widocznym, aktor zakłada jaskrawy kostium i buty na koturnach. Wszystkie role, także kobiece, grane były przez mężczyzn. Jednoczenie na scenie nie mogło przebywać więcej niż trzech aktorów. Oczywiście, oprócz chóru.
Wybitni twórcy:
- Ajschylos,
- Sofokles,
- Eurypides,
- Tespis.
Teatr średniowieczny
Zdominowany przez tematykę religijną. Wystawiano misteria – sztuki prezentujące fragmenty historii biblijnych. Te historie były oczywiście doskonale znane publiczności. O wystawieniu danej sztuki decydował rok liturgiczny (np. w czasie świąt Bożego Narodzenia wystawiano historię Narodzenia Pańskiego, a czasie Wielkanocy – Misterium Męki Pańskiej). Oprócz misteriów oglądano moralitety – utwory, których zadaniem było pouczenie, wskazanie ideałów i wartości, jakimi powinien kierowa się człowiek średniowiecza. Bohaterem moralitetu był zwykły człowiek, który musi dokona wyboru między dobrem i złem, a później ponieść konsekwencje swej decyzji. Scena średniowieczna była symultanicza – jednoczenie ukazane były wszystkie miejsca rozgrywanej akcji, a aktorzy (nadal tylko mężczyźni) przechodzili od jednej dekoracji do drugiej.
Teatr elżbietański
Jego wybitny przedstawiciel to William Szekspir. Przeciwstawi się wymogom dramatu klasycznego, zrezygnował z zasady trzech jedności, zasady decorum. Wprowadzi na scen postaci fantastyczne – duchy, zjawy, wiedźmy. Bohaterowie są niejednoznaczni, ich charakter zmienia się. Tematy – władza, moralność, tragiczna miłość. Pojawia się podział na sceny i akty, a znika chór. Aktorzy nie noszą już masek. Sława Szekspira szybko rozeszła się po Europie. Sztuki wystawiane były na dworach królewskich lub w siedzibach magnatów – mecenasów kultury. Dla pospólstwa były przedstawienia wędrownych trup aktorów prezentowane na rynkach miast (np. w trakcie trwania jarmarku, święta kościelnego).
Teatr oświecenia
Prekursorem teatru oświeceniowego był Molier. Skąpiec, Świętoszek, Mizantrop to komedie atakujące wady mieszczaństwa francuskiego. Komedie nawiązują do klasycznej zasady trzech jedności, są realistyczne (brak tu elementów fantastycznych), bohaterowie są jednoznaczni (dobrzy albo źli). Sztuki są kameralne, odbywaj się w jednym pokoju.
Teatr pełni funkcję dydaktyczną. W Polsce z inicjatywy króla Stanisława Augusta zostaje założony pierwszy teatr publiczny – rozwija się opera i balet. Wystawiane są sztuki zagraniczne i polskie (Powrót posła Niemcewicza, Krakowiacy i górale Bogusławskiego).
Teatr romantyczny
To teatr, który świadomie zrywa z wszelkimi ograniczeniami dramatu klasycznego. Nie ma tu zasady trzech jedności, nie ma zasady decorum, groteska przeplata się z tragizmem, bohaterowie ludowi występują na równi z artystami i przedstawicielami wysokich rodów. Wprowadzone zostają monumentalne sceny zbiorowe. Dramat ma kompozycję otwartą – nie ma wyraźnej akcji, sceny nie są ze sobą tematycznie powiązane, niektóre dramaty wcale nie mają podziału na akty i sceny. Tematem – władza, artysta, wolno, moralno, konflikt między jednostka a społeczeństwem. Najważniejszym elementem dramatu jest bohater romantyczny – postać bardzo skomplikowana, skłócona ze społeczeństwem. Dramat romantyczny zyskuje miano niescenicznego – jego niejednorodność tematyczna, monumentalne sceny zbiorowe (np. scena koronacji cara na Placu Zamkowym w Kordianie), umiejscowienie akcji w najdziwniejszych miejscach sprawiaj, że dramaty te w epoce znane były jedynie z lektury.
Teatr modernistyczny
W teatrze dużo nawiązań do romantyzmu i antyku. Wprowadzenie motywów baśniowych, ludowych, sporo elementów fantastycznych. Stanisław Wyspiański, twórca nurtu symbolicznego w dramacie (dramat symboliczny), stworzył teorię teatru ogromnego, który byłby połączeniem plastyki, muzyki i literatury. To dramat stosujący się do zasady trzech jedności, poruszający tematykę narodową, wprowadzający na scenę tłum.
Obok dramatu symbolicznego powstaje dramat naturalistyczny (Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej). To dramat, który zyskuje miano tragifarsy, bo w sposób zbliżony do komedii przedstawia bardzo istotne problemy społeczne.
Teatr w dwudziestoleciu międzywojennym
Popularność zdobywają trzy ważne koncepcje teatru:
- Konstantego Stanisławskiego – metoda przeżywania, maksymalnych emocji na scenie,
- Edwarda Craiga – aktor ma dziwić się roli, gra jak manekin, robot.
- A w Polsce Teoria Czystej Formy Witkacego (dzieło nie może naśladować rzeczywistości, najważniejsza jest jego szokująca, nietypowa forma, treść trzeba odrzucić). W jego dramatach świat jest zdeformowany, dominuje parodia i groteska. Brak ciągu przyczynowo-skutkowego, brak chronologii, często celowe odrzucenie sensu (bohater, który umarł, za chwilę pojawia się jako żywy).
Teatr współczesny
To epoka eksperymentów teatralnych. świat w dramacie jest zniekształcony, karykaturalny. Pojawia się antybohater – bohater, który nie wpływa na przebieg akcji, jest bierny, nie da się go dokładnie scharakteryzować. W utworach dużo groteski, absurdu, ale też symboli. Drwina ze stereotypów, częsty element zaskoczenia, nawet szoku. Pomieszanie gatunków literackich (obok siebie elementy komiczne i tragiczne). Miejsce i czas akcji nieokreślony, brak ciągu przyczynowo-skutkowego, brak chronologii wydarzeń. Reżyserzy dokonuj nowych, kontrowersyjnych adaptacji (np. Balladyna w reżyserii Adama Hanuszkiewicza – bardzo współczesna wersja, aktorzy jeździli po scenie na motorach). Powstają teatry eksperymentalne (teatr plastyczny Tadeusza Kantora, Teatr Laboratorium Jerzego Grotowskiego).
Zobacz: