TEORIA SOKOŁA – najbardziej rygorystyczna zasada określająca budowę klasycznej noweli, utworzona od tytułu słynnego utworu Giovanni Boccaccia pt. Sokół. Jest to nowela skomponowana w ten sposób, że centralny motyw – ośrodek kompozycyjny – pojawia się w każdej fazie noweli i odgrywa dominującą rolę w rozwiązywaniu problemu. Motyw ten z reguły bywa wyniesiony do tytułu noweli. U Boccaccia tak właśnie jest: sokół towarzyszy głównemu bohaterowi na każdym etapie wydarzeń, stanowi dlań
TOMIZM – Jest to filozofia utworzona przez św. Tomasza z Akwinu (1227-74). Określa się ją jako harmonijną, bowiem św. Tomasz zakłada tzw. „rozumny ład świata” – wizję wielkiej harmonii, drabiny bytów, na której każde istnienie ma własne, celowe, naturalne miejsce wyznaczone przez Boga. Ujęcie świata jako wielkiego, symetrycznego i uporządkowanego dzieła boskiego zdominowało na wiele setek lat filozofię chrześcijańską i znalazło odbicie w wielu dziełach literackich.
TOPOS – słowo topos znaczy miejsce, natomiast najczęściej termin ten spotyka się w liczbie mnogiej: topika – czyli miejsca. Są to tzw. „miejsca wspólne” – czyli stałe, powtarzające się, wciąż powracające w literaturze obrazy i motywy. Wyraz „topika” często zamieszczany jest w tematach prac pisemnych i budzi wątpliwości uczniów – podczas gdy zwykle chodzi o wyróżnienie, zestawienie i opisanie stałych obrazów, tematów podejmowanych przez danego twórcę, czy w ogóle modnych
TOTALITARYZM – (totalis = całkowity). Pojęcia totalitaryzm używa się na określenie zasady działania systemów, które w sposób całkowity ingerują w życie człowieka, określają życie społeczne, kulturalne i polityczne, oparte na rozbudowanym systemie kontroli, ograniczaniu praw człowieka i prześladowaniu wszelkich przeciwstawnych systemowi tendencji. Przykładem systemów totalitarnych były: faszyzm i stalinizm, które doprowadziły do powstania obozów koncentracyjnych i całkowitym zniewoleniu ludzi myślących inaczej, oparcia funkcjonowania państwa tylko na posłuszeństwie wobec władz. Totalitaryzm
TOWIANIZM – zespół poglądów wyznawanych przez Koło Towiańczyków, skupione w Paryżu wokół Andrzeja Towiańskiego, do którego należał jako gorący zwolennik Adam Mickiewicz, a także przez pewien czas Juliusz Słowacki. Towiański głosił specyficzny mesjanizm, zapowiadający rychłą odnowę Europy, lecz nakazujący Polakom czekać i cierpieć w milczeniu. Andrzej Towiański miał ogromny wpływ na żonę Mickiewicza, kobietę chorą psychicznie, której seanse z Towiańskim przynosiły pewną poprawę zdrowia. ‘Tym niemniej, Andrzej Towiański jest dziwną
TRAGIZM – jest to cecha dzieła literackiego, charakterystyczna dla tragedii, lecz pojawiająca się także w innych gatunkach, polegająca na takim ułożeniu losów bohatera, że musi on dokonać wyboru pomiędzy dwoma równorzędnymi racjami, lecz każda jego decyzja pociągnie za sobą złe skutki. Jest to kategoria ukształtowana w epoce starożytnej, przypisana tragedii greckiej. Za konkretny przykład tragizmu może posłużyć osoba Kreona z Antygony Sofoklesa – musi on wybrać pomiędzy uczuciem rodzinnym a
TREN – gatunek literacki uprawiany już w starożytności jako pieśń lamentacyjna, wyrażająca żal z powodu czyjejś śmierci, sławiąca czyny zmarłego i głosząca chwałę jego zalet i zasług. Twórcy greccy (Simonides i Pindar) oraz rzymscy (Owidiusz) pisali wiersze, w których opłakiwali śmierć wielkich i sławnych osób. Treny włoskich humanistów poświęcane były już najbliższym (Francesco Petrarka – liryki po śmierci Laury), lecz przestrzegano w nich jeszcze zaleceń starożytnej poetyki. W polskiej literaturze rozpropagował i utrwalił go
TURPIZM – czyli „pochwała brzydoty”. Mianem turpizmu określa się nurt w polskiej poezji współczesnej, który rozwinął się po 1956 roku Do orientacji tej zaliczamy Stanisława Grochowiaka, a także Mirona Białoszewskiego i Tadeusza Różewicza. Włączyli oni w obręb poezji brzydotę, chorobę, śmierć i kalectwo, zjawiska rozkładu i zniszczenia, fascynację śmiercią. Turpiści dokonali tego celowo, wręcz programowo, głosili bowiem, iż aby poezja mogła powiedzieć prawdę – musi być także antyestetyczna. Powyższy program
TYRTEIZM – termin pochodzi od Tyrteusza – poety i wodza greckiego z VII w. p.n.e., który wsławił się w bitwie pod Messeną. Stworzył on wzorzec poety-żołnierza, który łączy słowo i czyn, tworzy poezję patriotyczną i sam bierze udział w walce – taką właśnie postawę określa się mianem tyrteizmu. Natomiast poezja zagrzewająca do walki, opiewająca czyny bohaterów i wzbudzająca w słuchaczach emocje patriotyczne – nosi nazwę poezji tyrtejskiej. Ten typ poezji
TYTANIZM – postawa człowieka, który dokonuje nadludzkiego wysiłku, właściwego tytanom – czyli mitologicznym olbrzymom. Znajdujemy często tytanizm w literaturze romantycznej i nawiązującej do mitu bohatera romantycznego – dźwigającego na sobie brzemię świata i usiłującego nadludzkim wysiłkiem dokonać aktu zbawienia lub uratowania od katastrofy ludzkości.
UKŁAD ROZKWITANIA – jest to nowatorska technika w tworzeniu poezji wprowadzona przez Tadeusza Peipera, a kontynuowana przez Juliana Przybosia. Polega ona na stopniowym rozwijaniu początkowego, pierwszego elementu – zdania albo nawet słowa. To pierwsze, surowe zdanie, dopełnia się kolejnymi określeniami – i stąd układ niejako „rozkwita”, staje się coraz bogatszy, coraz szerzej rozbudowuje zawartą we wstępie myśl.
UNIFORMIZM – ujednolicenie, „ubranie wszystkich w jeden uniform”, pozbawienie ludzi indywidualizmu, jednostkowości i odrębności. Jest to temat często podejmowany w literaturze, zwłaszcza tej walczącej o prawo człowieka do samodzielności i indywidualizmu, a nie wtłaczania go w mundur: żołnierza, urzędnika, ucznia, mieszczanina itp.
UNIWERSALIZM ŚREDNIOWIECZNY – jest cechą epoki wieków średnich. Polega na tym, że państwa średniowiecznej Europy podporządkowane były jednej (uniwersalnej) władzy kościelnej i świeckiej. Kościół dominował, gdyż wszystkie państwa uznawały zwierzchnictwo papieża. Z kolei władzę świecką sprawował władca Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, które wyrosło na gruzach Imperium Rzymskiego. O uniwersalizmie świadczył również fakt, iż językiem „urzędowym”, wspólnym całej Europie – była łacina. A zatem uniwersalizm opierał się o trzy założenia: wspólnej
UTOPIA – termin ten pochodzi od słynnego dzieła Tomasza Morusa Utopia (1516), traktującego o wymyślonej wyspie Utopii, na której panuje idealny ustrój polityczny, wzorowo zorganizowane społeczeństwo, funkcjonujące w oparciu o sprawiedliwość i równość ludzi. Powyższa wizja, idealna tak, że aż niemożliwa do spełnienia, podejmowana była również jako temat w innych późniejszych utworach pisanych na wzór Utopii. Tymczasem do języka potocznego przymiotnik „utopijny” przeszedł jako: nierealny, idealistyczny, niemożliwy do spełnienia, baśniowy.
UTYLITARYZM – jest to jedno z programowych haseł pozytywizmu, postulujące „użyteczność” wszystkich dzieł człowieka, w tym także literatury. Literatura ma być utylitarna – to znaczy ma przynosić pożytek społeczeństwu, ma nauczać, krzewić prawe ideały, piętnować zło i wskazywać dobro – słowem ma być praktyczna. Utylitaryzm dotyczy także innych działań człowieka, bowiem człowiek stanowi trybik w wielkiej maszynie istnienia, i jego prawidłowe działanie jest konieczne dla całości funkcjonowania tej wielkiej machiny,
WALKA KLASYKÓW Z ROMANTYKAMI – słynny w literaturze polskiej spór – polemika między zwolennikami klasycyzmu (J. Śniadecki, K. Koźmian, L. Osiński,F.S. Dmochowski) a orientacją młodych romantyków (K. Brodziński, M. Mochnacki, A. Mickiewicz), który rozegrał się w latach 1818-1830. Spór dotyczył kształtu i założeń dotyczących literatury, a rozpoczął się od teoretycznej rozprawy Kazimierza Brodzińskiego pt. O klasyczności i romantyczności (porównaj → romantyzm). Autor przedstawił tam założenia poezji romantycznej: prostotę, uczucie, oryginalność,
WALLENRODYZM – jest to postawa człowieka, który poświęca się walce o słuszną ideę – np. o wolność kraju, lecz żeby osiągnąć swój cel, musi użyć nieetycznych środków, metod podstępu i zdrady – nagannych moralnie. Pierwowzorem takiej postawy był tytułowy bohater powieści poetyckiej Adama Mickiewicza – Konrad Wallenrod. Z pochodzenia Litwin, za młodu porwany i wychowywany przez Krzyżaków, powrócił do ojczyzny, ożenił się z Aldoną – córką władcy litewskiego, lecz zdawał
WELTSCHMERZ – oznacza dosłownie „ból świata”. Jest to jedna z postaw charakterystycznych dla ludzi początków romantyzmu. Weltschmerz – to odczuwanie bólu istnienia, bezcelowości, zła istniejącego na ziemi, melancholii i wyobcowania. Odczuciu bólu istnienia towarzyszyło wszechogarniające znudzenie, konflikt ze społeczeństwem. Dla ambitnego, wrażliwego człowieka często jedynym sposobem na uwolnienie się od tego bólu było samobójstwo. Głównym obiektem ataku i niechęci ludzi ogarniętych weltschmerzem były konwenanse i normy społeczno-moralne, określające pewne reguły,
WERTERYZM – model bohatera literackiego, a także pewnej postawy życiowej, wywodzący się od głównego bohatera głośnej powieści J.W. Goethego pt. Cierpienia młodego Wertera. Werter był człowiekiem niezwykle wrażliwymi uczuciowym, patrzył na świat przez pryzmat marzeń i poezji, odczuwał Weltschmerz i nie godził się z istniejącymi normami obyczajowymi (kochał Lottę – narzeczoną swojego przyjaciela Alberta). Werter kończy swoje życie samobójstwem. Ten typ bohatera najwyraźniej trafił w gusta czytelnicze i atmosferę epoki,
WIERSZ ŚREDNIOWIECZNY – jest to zwany inaczej wiersz zdaniowo-rymowy, o kompozycji typowej dla utworów średniowiecznych. Nazwa taka bierze się stąd, że w każdym wersie zamyka się całe zdanie lub jednorodny człon zdaniowy, natomiast rymy w wierszu średniowiecznym uzyskane są przez powtarzalność formy gramatycznej np. czasownika w pierwszej osobie liczby mnogiej np: nosimy – prosimy. Jeżeli chodzi o ilość sylab w wersach – jest ona różna, choć w Bogurodzicy spotykamy pierwsze