Jan Kasprowicz
Etapy twórczości Jana Kasprowicza
I okres
To etap, w którym Jan Kasprowicz jawi się jako „rzecznik skrzywdzonych i poniżonych”. W tym pierwszym okresie tworzenia dominują w jego poezji tematy społeczne: biedy wsi i nędznego życia chłopa. Wynika to zapewne z faktu, iż sam Kasprowicz pochodził z biednej rodziny chłopskiej, z Kujaw. Na wzór MArii Konopnickiej ukazuje w poezji biedę ludu.
Zapamiętać trzeba wiersz W chałupie i cykl sonetów Z chałupy.
W tym okresie Kasprowicz stawiał poezji społecznikowski cel: ukazać nędzę ludu, jego krzywdę w sposób prawdziwy, wręcz naturalistyczny, czyniący wrażenie na odbiorcy.
- Ciekawym utworem jest wiersz W chałupie – „okiem kamery” poeta śledzi, opisuje szczegół po szczególe w chłopskiej chacie. Obserwujemy „spis inwentarza”: okno zapchane szmatami, nędzny stół, blaszaną łyżkę, resztki marnego jedzenia – wszystko tworzy dysonans nędzy. Wiersz wieńczy opis dwu kobiet – starszej, drzemiącej przy piecu i młodej, także śpiącej, chłopki snującej marzenia o paniczu.
II okres
1898 – przełom modernistyczny w twórczości poety.
Z radykalnego społecznika Kasprowicz, pod wpływem poezji modernistycznej, przeistacza się w poetę typowego dla epoki dekadenckiej. Rok 1898 przyjmujemy za punkt przełomu, gdyż wtedy powstał tom pt. Krzak dzikiej róży – zbiór typowo już modernistycznych utworów. Rozpoczął on buntowniczy etap w poezji Kasprowicza, cechy tego czasu to:
- odejście od tematyki społecznej,
- pogardliwa postawa artysty wobec tłumu, któremu dawniej służył (niechęć wybitnej jednostki do motłochu),
- symbolizm i ekspresjonizm zastępują wcześniejszy naturalizm,
- bunt wobec Boga i katastrofizm w Hymnach.
- Twórczość tego okresu: Krzak dzikiej róży, Hymny.
III etap – postawa franciszkańska
Znów następuje metamorfoza poety. Buntownik występujący przeciw Bogu zacznie wyznawać i głosić filozofię św. Franciszka. Pierwsze oznaki tej przemiany znajdujemy już w jednym z hymnów pt. Hymn św. Franciszka z Asyżu, całkowicie wyraża się nowa postawa poety w tomie wierszy pt. Księga ubogich.
Ten etap przynosi:
- pogodzenie się z Bogiem i franciszkańską postawę miłości bliźnich,
- uwielbienie piękna przyrody,
- kult prostego człowieka i jego mądrości.
- Najważniejsze tytuły trzeciego etapu to: Hymn św. Franciszka z Asyżu, Chwile, Księga ubogich (1916), Mój świat (1926) – ostatni tom wierszy, a w nim słynny utwór Przeprosiny Boga.
- Rok 1926 to rok śmierci poety.
Jeśli będziesz pisać o wierszach Jana Kasprowicza
Szukaj wskazówek, z jakiego okresu twórczości pochodzi.
Jeśli z początków twórczości, może mieć znamiona wiersza o tematyce społecznej, niemalże w duchu Konopnickiej – nędza wsi, niedola ludu, naturalistyczne obrazowanie przestrzeni, pejzaże rodzinnej Kielecczyzny.
Jeśli szczytowy, modernistyczny – będzie zawierał cechy epoki: bunt przeciw Bogu i beznadziejności istnienia, rozpacz, ekspresjonizm.
Jeśli z okresu schyłkowego – znajdziesz w nim filozofię franciszkańską i pogodzenie się z Bogiem, spokój, pochwałę natury.
Pamiętaj, że to poetycki manifest modernizmu.
Uzmysłów sobie obraz: na tle szarych skał kwitnie krzak dzikiej róży. Obok – umiera stara, powalona przez zamieć limba.
Odczytaj symbole; jeżeli uznasz krzak róży i starą limbę za bohaterów utworu, łatwo nazwiesz je symbolami: młodości i przemijania, pełni sił twórczych i schyłku istnienia.
Pamiętaj o obrazowaniu impresjonistycznym: pawiookie stawy, plamy szarych złomów, wężowiska kosodrzewin, a na nich ekspresywny, pąsowy krzak dzikiej róży ciska „pąs swój krwawy”.
Odczytaj przesłanie: róża – istota młoda i twórcza jest wyrazem filozofii dekadenckiej. Oto przeżywa dziwne tęsknoty i rozterki, wtula się w skały, lękając się życia, podległa lękom istnienia.
Jeśli byłby to któryś z hymnów…
Hymny to tom utworów nawiązujących do biblijnego gatunku, luźno wykorzystujących biblijne wątki – są najpełniejszym wyrazem modernistycznego buntu Jana Kasprowicza – obrazy biblijne posłużyły mu do zilustrowania wstrząsającej wizji ludzkiego istnienia w rozdarciu między niezmiernie od siebie odległymi sprzecznościami, oddzielonymi przepaściami nie do pokonania.
Przywołują ekspresjonistyczne środki obrazowania (jest to dowód nowatorstwa na tle swojej epoki).
Dies irae – to po łacinie Dzień Gniewu. To jeden z najbardziej znanych hymnów. Jest niezwykłą, artystyczną wizją Sądu Ostatecznego i Boga, który sprawuje tu władzę.
Chłodny Bóg – sędzia. Kasprowiczowski Stwórca nie jest postacią najsympatyczniejszą, wcale nie przypomina dobrotliwego ojca znanego z pieśni Kochanowskiego. Jest bezlitosny i surowy – w kontraście zaś z jego potęgą stoi słabość człowieka – reprezentowanego w utworze przez Adama i Ewę.
Erotyzm, żądzę symbolizuje Ewa, która wyprężywszy swe rozpustne ciało, nienasyconym oddycha pragnieniem,tuli w erotycznym uścisku węża – szatana.Dramat człowieka wynika z jego rozdarcia, między z jednej strony wszechwładnym szatanem, z drugiej zaś obojętnym, surowym Bogiem.
Centralnym motywem poematu jest ogromna „Głowa owinięta cierniową koroną” – karzący, gniewny Chrystus. Prócz tego widzimy straszny korowód wezwanych na sąd zmartwychwstałych w poszarpanej, skalistej scenerii, wśród świateł purpurowego słońca – straszliwe błyski rozświetlają kamienne pustkowie, na którym odbywa się sąd.
Punkty dodatkowe za pojęcie Apokalipsa. Skojarz Apokalipsę świętego Jana, apokaliptyczne wizje obłąkanej Marii z Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego, a teraz – Hymny Kasprowicza. Wszystkie zawierają wizje końca świata, upadku ziemi, dnia Sądu Ostatecznego. Otwarty grób, Bóg na dalekim obcym tronie, ziemia we władaniu szatana, miliardy krzyży – oto wizja Kasprowicza. Wybiegnij w przód – w czasy apokalipsy spełnionej, czyli tragicznych dziejów pokolenia Kolumbów rocznik 20 – młodzieży z czasów II wojny światowej, powstańców Warszawy 1944.
Przeprosiny Boga…
Pamiętaj, że to wiesz – dowód wyciszenia poety, pogodzenia się ze swoją sytuacją i uspokojenia – zgodnie z nauką św. Franciszka – brata ptaków i ryb, świętego, który w swojej filozofii niósł miłość wszelkiemu żyjącemu istnieniu.
Zauważ fabułę utworu: to opowieść o staruszkach, którzy żyli w zgodzie z Bogiem – tzn. grywali z Nim w karty, chodzili do karczmy, aż pewien uczony zarzucił im, że Boga „pospolitują” (jest tu konflikt wiary i nauki rodem z Mickiewicza).
Przerażeni w swej prostocie staruszkowie, pewni, że Bóg ich opuścił, poszukują go i obmyślają pokutę. Lecz Bóg sam ich znajduje i uświadamia, iż nie miał racji uczony. Staruszkowie przepraszają więc Boga, lecz nie za pospolitowanie, a za to, że mogli przypuścić, iż Bóg mógłby ich opuścić. Jaka mądrość wynika z przygody bohaterów? Otóż Bóg rozumie człowieka i jest mu bliski, a każdy człowiek powinien znaleźć do Niego własną drogę i okazywać swą wiarę w taki sposób, który jest szczery i prawdziwy. Tak oto karzący i straszny Bóg z Hymnów stał się przyjacielem i wręcz „współdomownikiem” ludzi prostych.
Skojarz podobne ujęcie Boga w wierszach poety współczesnego – nieżyjącego już księdza Jana Twardowskiego.
Uwaga! Gdybyś pisał o buntownikach i buncie, pracuj na punkty skojarzeniami
Bunt przeciw Bogu znamy już z Biblii, pierwszymi buntownikami są przecież Adam i Ewa, potem budowniczowie wieży Babel, później Izraelici oddający cześć złotemu cielcowi. Ale najważniejszym buntownikiem biblijnym jest szatan, Lucyfer – upadły anioł, który zbuntował się przeciw Bogu, za co został strącony do piekieł.
Bohater romantyczny – to nasz polski buntownik przeciw Bogu. Wielka Improwizacja z Dziadów i monolog Gustawa-Konrada są najważniejszą literacką realizacją romantycznego buntu.
Poezja Bolesława Leśmiana – podejmuje ów motyw już po Kasprowiczu i zupełnie inaczej. W parodystycznej wersji w Dusiołku, w balladzie Dziewczyna w wersji filozoficznej.
Zobacz:
Jan Kasprowicz – ewolucja postawy światopoglądowej i artystycznej
Przemiany w twórczości Jana Kasprowicza. Odwołaj się w pracy do znanych przykładów.